ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ασκληπιεία

       Οι Πανελλήνιοι Αγώνες στην Αρχαιότητα – Ασκληπιεία Επιδαύρου

Ανάγλυφο του Ασκληπιού από την Επίδαυρο, 4ος αιώνας π.χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Στην ιερή και πετρώδη Επίδαυρο βρίσκεται το ιερό του Ασκληπι­ού, χώρος λατρείας του ήρωα – ιατρού, θεραπευτή και σωτήρα, επήκοου και αλεξίπονου, που ανακούφιζε τους ανθρώπους από τον πόνο. Εικο­νίζεται στα αγάλματα όρθιος ή καθιστός, με ιμάτιο, να στηρίζεται στη δε­ξιά πλευρά με τη ράβδο (παλιό όπλο της θεότητας) γύρω από την οποία τυλίγεται το ιερό του σύμβολο, το φίδι, που είναι καθιερωμένο πλέον σύμβο­λο της ιατρικής. Η αρχική κοιτίδα της λατρείας του Ασκληπιού ξεκίνησε από την αρχαία Τρίκκη (Τρίκαλα) της Θεσσαλίας και είναι πολύ παλιά, ενώ οι δυο γιοι του, οι θεραπευτές γιατροί Μαχάων και Ποδαλείριος λέγεται ότι είχαν ακολουθήσει τους Έλληνες στον Τρωικό πόλεμο.

Από την αρχαϊκή εποχή, η λατρεία του Ασκληπιού διαδόθηκε ευρύτατα στον αρχαιοελληνικό κόσμο και στην Επίδαυρο, όπου αρχικά λατρεύτηκε στο ιερό του πατέρα του, Απόλλωνα Μαλεάτα, στον λόφο του Κυνόρτιου όρους, ανατολικά του γνωστού σ’ εμάς σήμερα ιερού του Ασκληπιού. Από την ύστερη αρχαϊκή- πρώιμη κλασική εποχή, η λατρεία του Ασκληπιού ξαπλώθηκε στην ευρύχωρη κοιλάδα, που περιβάλλεται από τις θεϊκές βουνοκορφές, του Κυνόρτιου, του Κόρυφου, του Τίτθιου όρους (θεόκαυστα), χώρου ανατροφής του, ενώ στο βάθος ξεπροβάλλει αγέρωχη η θεϊκή πανύ­ψηλη κορυφή του Αραχναίου, όπου υπήρχε βωμός του Υέτιου Δία (θεού της βροχής) και της Ήρας.

Η αλματώδης εξάπλωση της λατρείας του ήρωα- θεραπευτή ιατρού με το μειλί­χιο πρόσωπο, συνέβαλε στο να συρρέ­ουν στο ιερό του πλήθη για να θερα­πευτούν, με αποτέλεσμα- σύμφωνα με μυθολογική παράδοση- να τον κε­ραυνοβολήσει ο Δίας και να τον σκο­τώσει, διότι ανέτρεψε την καθιερωμέ­νη ανθρώπινη τάξη. Αυτό είχε ως φυ­σικό αποτέλεσμα τον 4ο π.Χ. αι., ο ήρωας Ασκληπιός να λατρεύεται πλέ­ον ως θεός, μαζί με την Υγεία, την Ηπιόνη, τον Μαχάονα, την Πανάκεια και τον Τελέσφορο.

Η οικονομική ευρωστία του ιερού από τις προσφορές του πλήθους των προσκυνητών, συνέβαλε επίσης στην πλήρη αναμόρφωση του ιερού, στη βάση ενός μεγάλου οικοδομικού προγράμματος με σπουδαία μνημεία, τον ναό του Ασκληπιού με το χρυσελεφά­ντινο άγαλμα που εικονίζεται στα νο­μίσματα της Επιδαύρου, τον ναό της Άρτεμης.

Ανασκαφές στην Επίδαυρο σε επιστολικό δελτάριο, 1909.

Μεταξύ τους υπήρχε το Άβατον, όπου γίνονταν οι εγκοιμήσεις των ασθενών, το καταγώγιο (ο μεγαλύτερος ξενώνας του αρχαίου κόσμου) και η Θόλος ή Θυμέλη, το σημαντικότερο  μαρμάρινο κυκλικό κτίριο της αρχαιό­τητας όπου τελούσαν τη χθόνια λα­τρεία. Εκεί βρισκόταν και ο τάφος του ήρωα Ασκληπιού καθώς και το μονα­δικό αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, έργα του Αργείου αρχιτέκτονα Πολύ­κλειτου του νεότερου, το αρχαίο στά­διο, το γυμνάσιο, τα λουτρά, οι στοές και άλλα σημαντικά κτίρια και λατρείες. (Η Θόλος έχει μερικώς αναστηλω­θεί στο Μουσείο της Επιδαύρου μαζί με άλλα αρχαία κτίρια από τον Π. Καβ­βαδία, η οποία, όμως, διαλύθηκε στο μεγαλύτερο τμήμα της και έπειτα από γνωμο­δότηση του ΚΑΣ πριν από μια δεκαετία, η αί­θουσα δεν είναι πλέον επισκέψιμη).

Ο ιερός αυτός χώρος σύμφωνα με τις επιγραφές ονομαζόταν «Ιερόν του Απόλλωνα Μαλεάτου και του Ασκληπι­ού», «άλσος», συνήθως, «Ιερόν Ασκλη­πιού» και «Ιερόν», αυτό το οποίο μέχρι πρόσφατα ονομαζόταν με τη συνεχή προφορική παράδοση από τους κατοί­κους της περιοχής ως «Γερό»(=Ιερό), αλλά ποτέ δεν ονομαζόταν Ασκληπι­είο. Ο Ασκληπιός στο μεγάλο αυτό ιε­ρό συλλατρευόταν με τον Απόλλωνα Μαλεάτα. Το ιερό αυτό ήταν η Μητρό­πολη από την οποία ιδρύθηκαν όλα τα ασκληπιεία του αρχαίου κόσμου, με την καθιερωμένη μεταφορά του ιερού φιδιού, τα οποία υπολογίζονται περισ­σότερα από εκατόν πενήντα, μεταξύ των οποίων των Αθηνών, της Περγά­μου, της Ρώμης κ.λπ.

Αγώνες, αθλητές και …. πρόστιμα

Οι αγώνες που τελούνταν στο ιερό του Ασκληπιού ήδη από τις αρχές του 5ου π.Χ. αι., ονομάζονταν Ασκληπιεία και σχετιζόταν προφανώς με την ηρω­ική λατρεία του Ασκληπιού. Τα Ασκλη­πιεία εορτάζονταν κάθε τέσσερα χρό­νια, εννέα ημέρες μετά τα Ίσθμια, την περίοδο του θέρους (Ιούνιο- Ιούλιο). Στη ρωμαϊκή εποχή ονομάζονταν με­γάλα Ασκληπιεία για λόγους διάκρισης από άλλη ετήσια εορτή, τα Απολλώνεια, που είχε καθιερωθεί κατά την ίδια εποχή. Αψευδή μάρτυρα των αγώνων του 5ου π.Χ. αι., αποτελεί το χάλκινο αγαλματίδιο νέου αθλητή- νικητή, προφανώς στους αγώνες των ασκλη­πιείων από το γειτο­νικό Λιγουριό, στο Μουσείο του Βερο­λίνου, που χρονολο­γείται στα 450 π.Χ. και αποτελεί χαρα­κτηριστικό δείγμα της πρωτοπόρος  αργειακής, πολυκλείτειας πλαστικής.

Χάλκινο αγαλματίδιο αθλητή – νικητή που κρατάει τη σφαίρα, από το Λιγουριό, 450 π.Χ. Μουσείο Βερολίνου.

Το αγαλματίδιο απεικονίζει νέο αθλητή που πατάει στέρεα στο έδαφος με κινούμενο σώ­μα. Με το αριστερό χέρι ο αθλητής κρατάει τη σφαίρα με την οποίαν οι νέοι, όπως και στην εποχή μας, έπαι­ζαν διάφορα παιχνίδια και αγωνίζο­νταν σε αθλήματα, ενώ με το δεξιό χέ­ρι κρατούσε την καμπύλη ράβδο στο άκρο (κέρας) με την οποία παιζόταν και ένα παιχνίδι- άθλημα ανάλογο με το σημερινό χόκεϊ. Αλλά η τέλεση των αγώνων, ραψωδιών και μουσικής κα­τά τον 5ο π.Χ. αι., πιστοποιείται και από τον διάλογο του Πλάτωνα, «Ίων» που γράφτηκε στις αρχές του 4ου π.Χ. αι., όπου ο Σωκράτης συνομιλεί με τον Αθηναίο ραψωδό Ίωνα που έχει επιστρέψει από τα Ασκληπιεία της Επιδαύρου και είχε πάρει το πρώτο βραβείο.

Στα Ασκληπιεία ετελούντο γυμνικοί αγώνες δρόμου, στάδιο, δίαυλος, ίππιος (δρόμος τεσσάρων σταδίων), οπλίτης δρόμος, αλλά και άλμα, δί­σκος, ακόντιο, πυγμή και παγκράτιο. Επίσης, ιππικοί αγώνες, αρματοδρο­μίες και τέλος μουσικοί, ωδικοί και δραματικοί αγώνες. Η εορτή άρχιζε με πομπή που ξεκι­νούσε από την πόλη της Επιδαύρου, που την αποτελούσαν οι εκλεγμένοι πολίτες κατά φυλές, στεφανωμένοι με στεφάνια ελιάς προς τιμήν του Απόλ­λωνα και στεφάνια ελιάς προς τιμήν του Ασκληπιού, οι άρχοντες, οι ιερείς, οι θεωροί απεσταλμένοι από διάφορες πόλεις του αρχαίου κόσμου. Μόλις έφταναν στο ιερό του Ασκληπιού τελείτο η θυσία στον Ασκληπιό και τον Απόλλωνα, και ακολουθούσε το συ­μπόσιο, η συμμετοχή των πιστών στην εορτή. Την επομένη άρχιζαν οι αγώνες.

Το στάδιο που κατασκευάστηκε ήδη από τις αρχές του 4ου αι., μέσα σε κοίτη χειμάρρου μήκους 181, 18 μ., ήταν κατασκευασμένο από «γης χώ­μα» όπως αναφέρει ο Παυσανίας, διατηρείται σε καλή κατάσταση και είχε ίδιο μήκος με το νεότερο στάδιο της Ίσθμιας. Κατά την ελληνιστική εποχή κατασκευάστηκαν στο στάδιο και λί­θινα ενεπίγραφα έδρανα που φέρουν επιγραφές των δωρητών. Στο μέσον της βόρειας πλευράς υπάρχει υπόγεια κτιστή καμαρωτή δίοδος η «Κρύπτη», για την είσοδο των αθλητών, του αγωνοθέτη, των Ελλανοδικών, των κηρύ­κων και των Αρχών της πόλης.

Πριν από την κατασκευή του σταδίου αυ­τού, τον 5ο αι. π.Χ. οι αγώνες φαίνεται ότι γίνονταν από μιαν άλλη θέση, χω­ρίς πλήρη διαμόρφωση. Στην ανατολική πλευρά του Σταδί­ου, εκτός από τη λίθινη αφετηρία, τη βαλβίδα, σώζονται αποσπασματικά και πέντε ιωνικοί ημικίονες ελληνιστι­κής εποχής, από τον μηχανισμό της ταυτόχρονης εκκίνησης των αθλητών, της ύσπληγος, που μελέτησε διεξοδι­κά και αποκατέστησε σε πρόσφατη μελέτη ο καθηγητής Πάνος Βαλαβάνης. Σύμφωνα με την επιγραφή, ο ερ­γολάβος (εργώνας) Φίλων ο Κορίνθιος είχε αναλάβει κατά την ελληνιστική εποχή την κατασκευή της ύσπληγος του σταδίου, αλλά λόγω μη τήρησης των συμφωνηθέντων καταδικάστηκε από τον αγωνοθέτη Τρίτυλλο και τους Ελλανοδίκες σε πεντακόσιες αλεξαν­δρινές δραχμές.

Αθλητές και… πρόστιμα

Το Στάδιο μετά την αποκατάσταση του στίβου και της νότιας πλευράς του (2005). Φωτογραφία: Επιτροπή Συντήρησης Μνημείων Επιδαύρου.

Οι ιππικοί αγώνες και οι αρματοδρο­μίες ετελούντο στον ιππόδρομο, όπως προκύπτει από επιγραφή των αρχών του 4ου π.Χ. αι., δυστυχώς χαμένη σή­μερα, με την αναγραφή: «Όρος Ιππο­δρόμους». Ο ιππόδρομος, χωρίς ιδιαί­τερες διαμορφώσεις, βρισκόταν στα ΝΔ του ιερού, το πιθανότερο κατά μή­κος της κοίτης του χειμάρρου. Ο Πίν­δαρος στους επινίκιους αναφέρεται σε αθλητές που νίκησαν σε πανελλή­νιους αγώνες και στην Επίδαυρο, όπως ο Παγκρατιστής Κλέανδρος Αι­γινήτης, που νίκησε σε νεαρή ηλικία «Εν Επιδαύρω» (Ισμιόνικος Η, 75). Και ο Θεμίστιος Αιγινήτης που νίκησε δι­πλή νίκη στην πυγμή και το παγκρά­τιο στην Επίδαυρο (Νεμεονίκιο Ε, 50).

Ο Επιδαύριος Σωκράτης Σωκράτους τον 2ο αιώνα π. Χ., νίκησε σε πολλούς αγώνες δρόμου και στον ίππιο αγώνα (δρόμο ημιαντοχής τεσσάρων στα­δίων) στα Ασκληπιεία· προς τιμήν του οι Επιδαύριοι έστησαν ανδριάντα στο ιερό του Ασκληπιού. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι οι αθλητές Ταυρίδης Τελεσίου Σολεύς σταδιοδρόμος, ο Φίλιστος Καλλισθένους Αργείος στο πένταθλο και ο παγκρατιστής Σίμακος Φιλακτίωνας Ηπειρώτης, καταδικάστηκαν τον 2ο αι. π. Χ., σε χίλιους στατήτες έκαστος «δια το φθείρειν τον αγώνα», ενώ κα­τά τον 2ον αιώνα μ, Χ. ο κωμωδός Διό­νυσος Διονυσίου Ρόδιος, καταδικάστηκε με πρόστιμο τεσσάρων μνων.

Στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου εκτός από τους δραματικούς αγώνες διδάσκονταν προφανώς και οι τραγω­δίες των μεγάλων τραγικών ποιητών, του Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη και οι κωμωδίες του Αριστοφάνη για να διδάξουν και ψυχαγωγήσουν τα πλή­θη των προσκυνητών που συνέρρεαν στην Επίδαυρο ως την ύστερη αρχαι­ότητα.

Ασκληπιός και Χριστός

Η λατρεία του Ασκληπιού συνεχίστη­κε στο ιερό του και μετά την κατάργη­ση της αρχαίας θρησκείας με τα γνω­στά αυτοκρατορικά διδάγματα και τον αναγκαστικό εκχριστιανισμό του πληθυσμού. Στον ιερό αυτό χώρο συνυ­πήρξαν αρμονικά για μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι τον 5ο μ. Χ. αι., η λα­τρεία του σωτήρα Ασκληπιού με το μειλίχιο πρόσωπο και η νέα θρησκεία του σωτήρα Χριστού. Ο ευεργέτης, επήκοος και αλεξίπονος ιατρός και θεός Ασκληπιός, ανακούφιζε την ανθρωπότητα από τον πόνο. Δεν ήταν λοιπόν δυνατόν να αφανιστεί τόσο άδικα από τις καρδιές των ανθρώπων, με άνωθεν δογματι­κές επιταγές και ταυτίστηκε με τον Χριστό, στον οποίο δάνεισε τη γλυκιά και μειλίχια ανθρώπινη μορφή του με την οποία απεικονίστηκε ο Χριστός στα πρώτα βήματα της νέας θρησκεί­ας, και λατρεύτηκε προφανώς με τον τρόπο λατρείας του Ασκληπιού που διατηρείται προφανώς και σήμερα στο χριστιανικά τυπικό.

Ο αρχαίος τρόπος λατρείας και αντίληψης για τη θεότητα διατηρήθηκε ως την εποχή μας. Και σήμερα είναι αδιανόητο στον Έλληνα να πάει σε θρησκευτική πανή­γυρη χωρίς να τραγουδήσει και να χο­ρέψει, όσο κι αν καταδικάζεται ως αμαρτία (!) από τους εκπροσώπους της εκκλησίας. Στην ιερή Επίδαυρο μετά την απο­κάλυψη των σημαντικών μνημείων από τον Π. Καββαδία, μεταξύ των οποίων η Θόλος και το θέατρο, (το κο­χύλι της Επιδαύρου με την ακουστική του), συρρέουν και σήμερα πλήθη επι­σκεπτών. Στην Επίδαυρο μπορεί να μην γίνονται αθλητικοί αγώνες, όμως, κάθε καλοκαίρι γίνονται οι «δραματικοί αγώνες» των Επιδαυρίων, που αναβίωσε το 1938 ο πρωτοπόρος νεοέλληνας εργάτης του Διονύσου, ο Δημήτρης Ροντήρης, με την περίφημη «Ηλέκτρα» του.

Χρήστος Πιτερός

Αρχαιολόγος

Βιβλιογραφία

• Π. Καββαδία, «Το ιερόν του Ασκλη­πιού εν Επιδαύρω», 1900.
• D. Rommano, «The Stadia of Che Peloponnesos», 1981.
• P. Valavanis, HYSPLEX, «The starting Mechanism in ancient Stadia». Classical Studies , 36, 1999.

Πηγή

• Καθημερινή, Επτά Ημέρες, «Οι Πανελλήνιοι Αγώνες στην Αρχαιότητα», Κυριακή 9 Σεπτεμβρίου 2001.

Σχετικά θέματα:

• Νέμεα ή Νέμεια
• Θεαίος ή Θειαίος (5ος αιώνας π.Χ.)
• Πίνδαρος (518/522 – 438 π.Χ.)
• Ασκληπιείο της Επιδαύρου
• Τα θεραπευτικά όνειρα της Επιδαύρου