ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Σκιάχτρα της Αργολίδας

Σκιάχτρο

Οι ρίζες τους χάνονται στα βάθη των αιώνων. Διαχρονικές παρουσίες συνυφασμένες με την καρποφορία της γης, και την τοπική παραδοσιακή αγροτική, λαϊκή ζωή. Τα σκιάχτρα. Γλυπτά, αυτοσχέδια δημιουργήματα της λαϊκής φαντασίας, με φόντο την ύπαιθρο, ταπεινά ανθρώπινα ομοιώματα, που όρισαν στη ζωή τους να «φυλλάτουν Θερμοπύλες» συμβάλλοντας στην προσπάθεια των ανθρώπων της γης για καλή σοδειά. Στέκουν εκεί καταμεσής ή στην άκρη του χωραφιού, παράξενες φιγούρες, φόβητρο κάθε ιπτάμενου ή επίγειου εισβολέα που επιβουλεύεται τον καρπό της σποράς, τον ανθό του δέντρου, τη βλάστηση. Ακοίμητοι φρουροί, σιωπηλοί αγροφύλακες που με την παρουσία τους αποτρέπουν κάθε εχθρό. Συνεργάτες και αγόγγυστοι βοηθοί στην δούλεψη των αγροτών της Αργολίδας. Στηριγμένα σε πασσάλους ή στους φράχτες των αγρών τα σκιάχτρα, παραγεμισμένα με άχυρο ή πριονίδι, με στητό παράστημα φρουροί «παντός καιρού» υπερασπίζονται σθεναρά το μόχθο αυτών που τα τίμησαν με την επιλογή τους.

Ντυμένα με αποφόρια, κουρέλια και άλλα ταπεινά άχρηστα υλικά – τα τελευταία χρόνια προστέθηκε το πλαστικό – φορώντας το ψαθάκι ή κάποιο άλλο «σκιάδι» παριστάνουν τους «μπαμπούλες» στα σπουργίτια, ή σε άλλα μεγαλύτερα πουλιά. Τα περισσότερα σκιάχτρα παραμένουν πιστά, πειθαρχημένα στο καθήκον τους που έχουν αναλάβει, στέκουν όρθια επί μήνες ακόμη και χρόνια. Αγέρωχα, με τεταμένα χέρια, – ένδειξη ετοιμότητας και άμεσης δράσης – παρά την προκλητική στάση των σπουργιτιών που αψηφώντας τους κινδύνους τα κουτσουλάνε στο κεφάλι και τους ώμους. Ωστόσο, κάποια λυγίζουν, γέρνουν, δεν αντέχουν την πολύμηνη αγρύπνια και εγρήγορση. Σταδιακά ξεθωριάζουν τα ρούχα τους, χαλαρώνουν τα χέρια τους, αλλάζουν στάση, ή ξαπλώνουν κατάχαμα να ξαποστάσουν, εγκαταλείποντας την προσπάθεια, εξαντλημένα από την κούραση.

Οι ενδυματολογικές προτιμήσεις των σκιάχτρων ποικίλουν. Κάποια προτιμούν την κλασική αμφίεση ενώ δεν υστερούν και οι σπορ εμφανίσεις. Χονδρά μπουφάν προκειμένου να αντιμετωπιστεί το ψύχος στο ολονύκτιο καρτέρι τους, ή δερμάτινα σακάκια για την προστασία από την βροχή, ή ένα σπορ πουκαμισάκι – λευκό, καρό ή κάτι πιο έξαλλο – όταν ζεσταίνει ή ανοίγει ο καιρός. Τα τζιν – ένδειξη καθημερινής δράσης, εργατικότητας, αντοχής και υπαίθριας δραστηριότητας – αποτελούν απαραίτητο συμπλήρωμα της γκαρνταρόμπας. Το αρσενικό φύλο κυριαρχεί στη φυλή των σκιάχτρων. Ωστόσο οι γυναίκες κάνουν δειλά-δειλά την εμφάνισή τους στον ανδροκρατούμενο αυτό χώρο, διεκδικώντας ισότιμη παρουσία.

Κοκκινάδες Λυγουριού

Ακούνητα – αμίλητα – αγέλαστα τα σκιάχτρα, χωρίς να εκπέμπουν τον παραμικρό ήχο, άλλοτε με βλοσυρό, αυστηρό ύφος, άλλοτε με γαλήνιο και απλανές, τρομάζουν τον ανεπιθύμητο επισκέπτη μόνο με την παρουσία τους. Μοναδική κίνηση επάνω τους είναι αυτή που προκαλείται με το περαστικό αεράκι, το οποίο παρασύρει μαζί του τα μανίκια και τα κάνει να αιωρούνται δίνοντάς τους ψευδαίσθηση ζωής. Όταν όμως το σκιάχτρο είναι όλο κι όλο ένα «πουκάμισο αδειανό» , τότε ο αέρας το πάλει αδιάκοπα, το κάνει να τρέμει σύγκορμο, χορευτική σιλουέτα ελκυστική στο ανθρώπινο μάτι, μα απωθητική για όσους καραδοκούν και επιβουλεύονται τους ιερούς καρπούς της γης.

Ξεχωριστή κατηγορία σκιάχτρων αποτελούν αυτά που βρίσκονται σε μικρές κτηνοτροφικές μονάδες (μαντριά), στις παρυφές, ή και έξω από τα χωριά. Συνήθως στους χώρους αυτούς υπάρχουν και κοτέτσια με πουλερικά τα οποία υφίστανται τις ανελέητες επιθέσεις από «τα πιο άτιμα πουλιά», όπως χαρακτηρίζουν οι κτηνοτρόφοι τις καρακάξες. Οι καρακάξες επιτίθενται και καταστρέφουν τρώγοντας τα αυγά, προκαλώντας, ταυτόχρονα, μεγάλη αναστάτωση στο κοτέτσι. Για την αντιμετώπισή τους, οι χωρικοί συχνά τουφεκίζουν και σκοτώνουν καρακάξες «προς παραδειγματισμόν» και τις τοποθετούν σε περίοπτη θέση στο μαντρί ή το χωράφι προκειμένου να λειτουργήσουν αποτρεπτικά. Τα σκιάχτρα του είδους προφυλάσσουν επίσης τα κοτέτσια (αλλά και τους περιστεριώνες όπου υπάρχουν) από τις επισκέψεις των ασβών, κουναβιών και αλεπούδων.

Παρά το γεγονός ότι τα παραδοσιακά σκιάχτρα, με τη μορφή ανθρώπινων ομοιωμάτων, συνεχίζουν να κυριαρχούν στην αργολική ύπαιθρο και να συμβολίζουν με την παρουσία τους τον αγροτικό βίο της χθεσινής αυτοκαταναλωτικής αλλά και εν πολλοίς της σημερινής τοπικής κοινωνίας, εν τούτοις, τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται δειλά – δειλά νέες τεχνικές προστασίας της καλλιέργειας που και αυτές όμως παρουσιάζουν το δικό τους ενδιαφέρον.

Κατ’ αρχήν, διαφέρουν από τα παραδοσιακά σκιάχτρα ως προς τα υλικά, τη μορφή και τη τεχνική τους, παύουν να είναι ανθρωπόμορφα. Η «ανθρώπινη» φιγούρα που δέσποζε επί αιώνες στο χωράφι και απέτρεπε τον παντός είδους εχθρό, δίνει τη θέση της σε πιο σύνθετες κατασκευές. Τη θέση του ξύλου, του υφάσματος και του άχυρου, τείνουν να πάρουν το μέταλλο, το γυαλί και το πλαστικό. Παράλληλα έχουμε τη μεγάλη ανατροπή, αφού τη θέση του παραδοσιακού σκιάχτρου της προβιομηχανικής εποχής παίρνει η σύγχρονη τεχνολογία με τη μορφή της μηχανής.

Ο λόγος για την πιο εξελιγμένη εκδοχή σκιάχτρου που είναι το κανονάκι. Πρόκειται για μικρογραφία κανονιού το οποίο τοποθετείται συνήθως κατά την περίοδο της ανθοφορίας, κάτω από τη βλάστηση σε κάποιο κρυφό σημείο του χωραφιού (κυρίως των αμπελιών). Αποτελείται από κάνη μήκους 1-1,5 μέτρων και μικρό αυτόματο μηχανισμό. Ο μηχανισμός αυτός τροφοδοτείται μέσω ελαστικού σωλήνα από φιάλη υγραερίου το οποίο μετατρέπεται σε εκκωφαντικούς κανονιοβολισμούς – ανά 30″ περίπου – ικανούς να τρομάξουν όχι μόνο τα ζώα, αλλά και ανυποψίαστους ανθρώπους.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα μορφή σκιάχτρων είναι αυτή του «αντικατοπτρισμού». Οι αγρότες εδώ, τοποθετούν σε διάφορα σημεία του χωραφιού τους λεπτούς μεταλλικούς στύλους, από τους οποίους κρέμονται, από σπάγκο ή λεπτό σύρμα, μικροί καθρέπτες. Με το παραμικρό θρόισμα του ανέμου οι καθρέπτες αιωρούνται και διαδοχικά απεικονίζουν τμήματα του αγρού, του ευρύτερου περιβάλλοντος ή και του ουρανού. Ιδιαιτέρως αποτελεσματικά είναι τα καθρεπτάκια βέβαια όταν σ’ αυτά καθρεπτίζεται ο ήλιος και έτσι εκπέμπεται εκτυφλωτική λάμψη που αιφνιδιάζει τα πουλιά και τα υπόλοιπα ζώα, οδηγώντας τα σε παραίτηση από την προσπάθειά τους. Ταυτόχρονα όμως, το διαδοχικό παιχνίδισμα των καθρεπτών με τις εικόνες και ιδιαίτερα με τον ήλιο είναι άκρως θεαματικό και διασκεδαστικό για τον άνθρωπο.

Επίσης, παρεμφερής τεχνική με ανάλογο αποτέλεσμα είναι αυτή που θέλει στη θέση των καθρεπτών, λείες ανοξείδωτες παραλληλόγραμμες ή στρογγυλές λαμαρίνες, οι οποίες μπορεί να καθρεπτίζουν θαμπά τον γύρω χώρο και τις ηλιακές ακτίνες, ωστόσο βοηθούν σημαντικά στον εκφοβισμό και την απομάκρυνση, των πτηνών.

Μια ακόμη τεχνική που χρησιμοποιείται, αποτελείται από αυτοσχέδιο μηχανισμό ο οποίος φέρει μικρούς έλικες που περιστρέφονται με τον αέρα. Η κίνηση των ελίκων αλλά και ο ελάχιστος, έστω, θόρυβος που εκπέμπουν, αποτρέπουν τις προσγειώσεις στις καλλιέργειες. Ο μικρός έλικας λειτουργεί συνήθως αυτόνομα, τοποθετημένος σε ξύλινο ή μεταλλικό στύλο, ή ενσωματωμένος σε ανθρωπόμορφο σκιάχτρο. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουμε και συνδυασμό του έλικα με μικρά αιωρούμενα κουδούνια και έτσι κίνηση και ήχος λειτουργούν πιο αποτελεσματικά.

Ανάλογης επινόησης είναι και άλλα υποτυπώδη σκιάχτρα. Προσφιλής τεχνική για πολλούς από τους σημερινούς αγρότες είναι η άναρχη τοποθέτηση υφασμάτινων ή πλαστικών μεγάλων λωρίδων μέσα ή και στις άκρες του χωραφιού. Τοποθετούν επίσης ακτινωτά ή άναρχα πολλές έγχρωμες κορδέλες, δεμένες στα κλαδιά των ανθισμένων δένδρων, έτσι που προσομοιάζουν με το αποκριάτικο γαϊτανάκι.

Ίρια

Απλοϊκή, οικονομική και γι’ αυτό συχνή στη χρήση της, είναι μια ακόμη μορφή «σκιάχτρων» που στηρίζεται στην τοποθέτηση εκατοντάδων πλαστικών σακουλών δεμένων με σπάγκο μεταξύ των δέντρων, οι οποίες δημιουργούν την αίσθηση πλαστικής θάλασσας. Θέαμα που ελάχιστα διαφέρει από αυτό που προσφέρουν οι προεκλογικές συγκεντρώσεις με τις πλαστικές κομματικές σημαίες. Με το παραμικρό φύσημα του αέρα οι πολυάριθμες σακούλες πάλλονται και το συνολικό θρόισμά τους δημιουργεί τέτοιο θόρυβο που αποτρέπει τα πετούμενα.

Τέλος, κάποιοι αγρότες τοποθετούν σε δένδρα ή σε πασσάλους, ένα ξύλο που προεξέχει και στην κορυφή του δένουν ένα «τσαμπί», από κενά μεταλλικά κουτιά αναψυκτικών τα οποία με το φύσημα του αέρα συγκρούονται μεταξύ τους, δημιουργώντας θόρυβο που φοβίζει τα πουλιά. Τις περισσότερες από τις προαναφερόμενες τεχνικές συναντά κανείς συχνότερα σε περιοχές της Αργολίδας στις οποίες καλλιεργούνται βερικοκιές (Σκαφιδάκι, Κιβέρι, Μπόρσα, Άγιος Δημήτριος (Μετόχι), Λυγουριό) ενώ ανθρωπόμορφα σκιάχτρα συναντώνται κυρίως σε ημιορεινά και ορεινά χωριά του νομού μας.

Η διαχρονική παρουσία των σκιάχτρων, ο ρόλος αλλά και ο συμβολισμός τους ενέπνευσαν τη λαϊκή και την καλλιτεχνική φαντασία. Αναφορές τους υπάρχουν σε αρχαιοελληνικά κείμενα («Ειρήνη» – «Θεσμοφοριάζουσες» – «Βάτραχοι»), ενώ αιώνες αργότερα τα συναντάμε ως σύνδεσμο παγανιστικών με χριστιανικές τελετές, αφού προσλαμβάνουν ανθρώπινες διαστάσεις σε έθιμα που σχετίζονται με την γονιμότητα της γης, μιας και για την ευφορία της έχουν συμβάλει καθοριστικά. Στους νεώτερους χρόνους τα σκιάχτρα εμφανίζονται σε παραδοσιακές καρναβαλικές εκδηλώσεις συνήθως με τη μορφή του κακού, αφού σκοπός τους είναι να τρομάξουν. Σκιάχτρα επίσης συναντάμε σε παραμύθια, τραγούδια, παιδικά παιχνίδια και σε θεατρικές παραστάσεις.

Γιώργος Αντωνίου, « Σκιάχτρα της Αργολίδας», Ναύπλιο, 2004.

Read Full Post »