Η αγορά των Πόλεων της Ελλάδας από τη Ρωμαϊκή κατάκτηση ως τον 3ο αι. μ.Χ. – Η αγορά του Άργους
Το Άργος κατά την αυτοκρατορική περίοδο
Ο αυτοκράτορας Αδριανός, χρηματοδότησε το έργο υδροδότησης της πόλης.
Η μεγάλη δωρική πόλη του Άργους, καταλαμβάνει την πεδινή έκταση στη βάση δυο υψηλών λόφων, του Προφ. Ηλία και της Λάρισας, που ορίζουν την πόλη από τα δυτικά. Μολονότι η πόλη ως μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας συμμετείχε στον πόλεμο εναντίον της Ρώμης κατόρθωσε να βγει σχετικά αλώβητη τόσο από αυτή τη σύγκρουση όσο και από τη γενικότερη αναστάτωση που προκάλεσαν οι εμφύλιοι πόλεμοι στο δεύτερο μισό του 1ου αι. μ.Χ., και να διατηρήσει ένα υψηλό επίπεδο ευμάρειας κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορικής περιόδου.
Η αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων χρόνων έφερε στο φως στοιχεία που καταδεικνύουν ότι η πόλη όχι μόνο δεν συρρικνώθηκε κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορικής περιόδου, αλλά ότι επεκτάθηκε μάλιστα προς τα νότια με την προσθήκη νέων οικοδομικών νησίδων. Αυτή η πολεοδομική και οικιστική επέκταση του Άργους, συμβαδίζει με μια γενικότερη τάση ενίσχυσης των παραδοσιακών αστικών κέντρων του ελλαδικού χώρου την εποχή αυτή. Νέα πληθυσιακά στοιχεία, όπως Ιταλοί συμπραγματευόμενοι (negotiatores)*, αλλά πιθανότατα και κάτοικοι μικρότεροι αποδυναμωμένων πόλεων της Αργολίδας εγκαταστάθηκαν στην πόλη στη πρώιμη αυτοκρατορική περίοδο.
Ο Παυσανίας που επισκέφτηκε την πόλη στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ μας δίνει ένα πολύτιμο οδηγό της τοπογραφίας του Άργους, αν και κατά τη συνήθειά του περιγράφει κυρίως τα θρησκευτικά σεβάσματα, τα ιερά και τα μνημεία της μακραίωνης ιστορίας της πόλης. Η σύγχρονή του ρωμαϊκή πόλη και τα κτίριά της καλύπτονται κάτω από τον μανδύα της κατά βάση θρησκευτικής του περιήγησης. Οι νεότερες ανασκαφές ωστόσο έφεραν στο φως ένα μεγάλο αριθμό κτιρίων και λιθόστρωτων δρόμων της ρωμαϊκής περιόδου που δείχνουν ότι η πόλη διέθετε ένα υψηλό επίπεδο υποδομών. Όπως και σε πολλές άλλες πόλεις του ελλαδικού χώρου, ισχυρά πρόσωπα της τοπικής κοινωνίας είχαν ενεργό ρόλο στη διαχείριση της πόλης και στην εκτέλεση των δημοσίων έργων μέσω ευεργεσιών και ενός εκτεταμένου δικτύου πατρωνίας.
Η ιστορία της πόλης και η σημασία της ως πανελλήνιου θρησκευτικού κέντρου λόγω του Ηραίου, του μεγάλου ιερού που βρίσκεται 9 χλμ. από το Άργος, λειτούργησε ως πόλος έλξης επισκεπτών και πιθανότατα χορηγών. Η επίσκεψη του αυτοκράτορα Αδριανού στην πόλη έδωσε μια νέα ώθηση στις οικοδομικές εργασίες και λύση στο μεγάλο πρόβλημα παροχής πόσιμου νερού με την κατασκευή ενός μεγάλου υδραγωγείου.** Η εξέχουσα θέση της πόλης στην ελληνική ιστορία της έδωσε στις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. μια θέση στο Πανελλήνιο, το Κοινό ελληνικών πόλεων που ίδρυσε ο αυτοκράτορας Αδριανός με έδρα την Αθήνα.
Η S. Alcock επεσήμανε ότι μετά την απώλεια της πολιτικής αυτονομίας, η στροφή στο ηρωικό παρελθόν και την παράδοση της κάθε πόλης ήταν όχι μόνο ένα άμεσο αποτέλεσμα της ρωμαϊκής κατάκτησης, αλλά ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες στη διαμόρφωση ενός νέου είδους πολιτικής ταυτότητας. Ακριβώς αυτή η ανάμνηση του ηρωικού παρελθόντος της πόλης που γίνεται αισθητή με τη διατήρηση ή την αναβίωση αρχαίων παραδόσεων, μνημείων και κτιρίων πρέπει να ήταν ένα από τα στοιχεία που έπαιζαν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του ρωμαϊκού Άργους.***
Η Αγορά πριν από την αυτοκρατορική περίοδο
Η Αγορά της πόλης ταυτίζεται με ένα μεγάλο επίπεδο χώρο που εκτείνεται στα ανατολικά του αρχαίου θεάτρου και της σύγχρονου οδού Τριπόλεως, η οποία ακολουθεί περίπου την πορεία ενός αρχαίου δρόμου που απέληγε στην πύλη της Λέρνας. Η αρχική διαμόρφωση του χώρου αυτού ως Αγορά της πόλης φαίνεται ότι ανάγεται στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., όταν έλαβε χώρα ένα μεγάλο αποστραγγιστικό πρόγραμμα που διοχέτευσε τα νερά του ποταμού Κηφισού προς ένα μεγάλο κτιστό αγωγό που διέσχιζε το κεντρικό τμήμα της Αγοράς και απέληγε στα ΝΑ.
Κεντρικό σημείο της Αγοράς, πιθανότατα και αρχικός πυρήνας της, ήταν το ιερό-ναός του Απόλλωνα Λυκείου. Η Αγορά και ο ναός του Απόλλωνα αποτέλεσαν την αφετηρία του Παυσανία (2. 18-24) για τις περιηγήσεις του στην πόλη, αλλά τα περισσότερα από τα σεβάσματα και ιερά που αναφέρει σε σχέση με την Αγορά δεν έχουν ταυτιστεί με βεβαιότητα. Η θέση του ίδιου του ναού αλλά και η ευρύτερη τοπογραφία της Αγοράς παραμένουν μέχρι σήμερα σε ένα μεγάλο βαθμό ουσιαστικά άγνωστες.
Ο Vollgraff φαντάστηκε την Αγορά του Άργους ως ένα μεγάλο κανονικό τετράπλευρο, στις πλευρές του οποίου διατάσσονται τα κτίρια που περιγράφει ο Παυσανίας. Η νεότερη αρχαιολογική έρευνα έχει κατορθώσει να προσδιορίσει σε γενικές γραμμές τα όρια της Αγοράς. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, η ανασκαμμένη περιοχή αποτελεί το ΝΔ τμήμα ενός ευρύτερου χώρου που εκτείνεται κυρίως προς τα ανατολικά και βόρεια. Ο χώρος αυτός φαίνεται ότι δεν υπόκειται σε μία τόσο αυστηρή οργάνωση, όπως αυτή που φαντάστηκε ο Vollgraff. Αντίθετα, τα κτίρια φαίνεται ότι διατάσσονται γύρω από μία ακανόνιστη πλατεία, στο εσωτερικό της οποίας υπήρχαν διάφορα μνημεία, μικρά ιερά, μια ορχήστρα καθώς και ένας δρόμος-στίβος αθλητικών αγώνων στο νότιο τμήμα της.
Στα τέλη της ελληνιστικής περιόδου η Αγορά του Άργους (το ανεσκαμμένο τουλάχιστον τμήμα της) παρουσίαζε την ακόλουθη μορφή. Στη ΝΔ γωνία του χώρου δέσποζε ένα μεγάλο υπόστυλο κτίριο με δωρική πρόσοψη, το οποίο ταυτίζεται με το Πρυτανείο ή το Βουλευτήριο της πόλης. Το κτίριο κτίστηκε στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. για να καλύψει πιθανότατα τις νέες δημόσιες λειτουργίες που επέφερε στη πόλη η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας. Στα ανατολικά του υπόστυλου κτιρίου και στον ίδιο άξονα (Δ-Α) υπήρχε μία μεγάλη δωρική στοά σχήματος Π (μήκους 83.45μ.) που κτίστηκε στο τρίτο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. και αποτελούσε πιθανότατα την πρόσοψη ενός δρομικού τρίκλιτου κτιρίου που ανοίγεται στα νότια. Το κτίριο (Ρ) ερμηνεύτηκε ως Γυμνάσιο και αποτελούσε πιθανότατα το νότιο όριο της Αγοράς. Μπροστά από τη βόρεια στοά του κτιρίου και κατά μήκος αυτής εκτεινόταν ένας δρόμος αθλητικών αγώνων (στίβος) με ελαφρά διαγώνιο άξονα. ΒΔ-ΝΑ. Ο δρόμος μαζί με ένα τριπλό σύστημα αποχετευτικών αγωγών που ορίζει το ανατολικό τμήμα του ανασκαμμένου χώρου κτίστηκαν στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. αλλά το πιο πιθανό είναι ότι αντικατέστησαν παλαιότερες κατασκευές των πρώιμων κλασικών χρόνων. Η ΝΑ απόληξη του δρόμου κατέληγε σε μια ομάδα κτιρίων που βρίσκονται σήμερα έκτος ανασκαμμένου χώρου και πιθανότατα όριζαν τη ΝΑ είσοδο της Αγοράς. Στα βόρεια της υπόστυλης αίθουσας αποκαλύφτηκε η κρηπίδα μια δωρικής στοάς μήκους 28μ, που κτίστηκε στα ελληνιστικά χρόνια, είχε κατεύθυνση ΝΔ-ΒΑ (διαγώνιο σε σχέση με την υπόστυλη αίθουσα) και έκλεινε μεγάλο τμήμα της δυτικής και βόρειας πλευράς της Αγοράς. Ο χώρος (κτίριο) που υπήρχε πίσω από την κρηπίδα-στοά στέγαζε μεταλλουργικά και κοροπλαστικά εργαστήρια, τα οποία καταστράφηκαν από φωτιά στις αρχές της αυτοκρατορικής περιόδου.
Μπροστά από την κρηπίδα της στοάς και σε επαφή με αυτήν ανασκάφτηκε μια πεταλοειδής κατασκευή διαμέτρου 28μ. η οποία κτίστηκε στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. και στο κέντρο της περιέκλειε ένα παλαιότερο βωμό με διακόσμηση τριγλύφων που χρονολογείται στον 5ου αι. π.Χ. Παρόμοιοι ημικυκλικοί χώροι (ορχήστρες) βρέθηκαν σε πολλές άλλες πρώιμες Αγορές και χρησιμοποιούνταν για πάνδημες συγκεντρώσεις θρησκευτικού (πχ. ιερούς χορούς ή δράματα) αλλά και πολιτικού χαρακτήρα. Η ορχήστρα αυτή πρέπει να είχε στενή σχέση με τον παρακείμενο δρόμο αθλητικών αγώνων και μολονότι κατασκευάστηκαν στον 4ου αι. π.Χ., αποτελούσαν δυο χώρους που είχαν ήδη μακρά ιστορία και ιδιαίτερη θέση στην τοπογραφία της Αγοράς. Στην ίδια περιοχή άλλωστε και δίπλα στην Ορχήστρα βρέθηκε ένας περιφραγμένος χώρος που ήταν αφιερωμένος στους επτά Αργείους ήρωες που έπεσαν μπροστά στα τείχη της Θήβας.
Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου δεν φαίνεται να έγιναν μεγάλες αλλαγές στην οργάνωση του χώρου ούτε να εκτελέστηκαν μεγάλα έργα, όπως ήταν για παράδειγμα οι στοές που κτίστηκαν και οριοθέτησαν την Αγορά των Αθηνών. Η ύπαρξη του δρόμου των αθλητικών αγώνων, του ημικυκλικού χορού για την τέλεση θρησκευτικών-τελετουργικών χορών αλλά και πολλών μικρών ιερών και σεβασμάτων, όπως το «πυρ του Φορωνέος» (Παυσανίας 2,19, 5) η το ηρώο των «Επτά επί Θήβας», είναι στοιχεία που συνάδουν με τα χαρακτηριστικά πολλών άλλων πρωίμων Αγορών και καταδεικνύουν ότι ο χώρος πιθανότατα διατήρησε σε μεγάλο βαθμό τον παραδοσιακό χαρακτήρα του.
Οικοδομικά έργα και νέα κτίρια κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορικής περιόδου
H αποκατάσταση της ειρήνης και ο ερχομός μιας νέας περιόδου σταθερότητας μετά τη ναυμαχία του Ακτίου δεν φαίνεται να συνοδεύτηκε από την ανάληψη μεγάλων οικοδομικών έργων στην Αγορά του Άργους. Στις αρχές της αυτοκρατορικής, περιόδου (τέλη 1ου αι. π.Χ. η αρχές 1ου αι. μ.Χ.), στη θέση των εργαστηρίων πίσω από τον στυλοβάτη Κ της ελληνιστικής στοάς, τα οποία είχαν μάλλον καταστραφεί από φωτιά, κτίζεται ένα μεγάλο κτίριο, από υλικό σε δεύτερη χρήση, στο οποίο ενσωματώνεται η παλιά κιονοστοιχία Κ που ήταν στραμμένη προς το εσωτερικό της Αγοράς. Το νέο κτίριο διατήρησε το λοξό προσανατολισμό του προκατόχου του. Η ανασκαφή στο εσωτερικό του κτιρίου έφερε στο φως μικρότερους χώρους με πηγάδια εργαστηριακής χρήσης που διατάσσονται γύρω από μια χαλικόστρωτη κεντρική αυλή, στοιχείο που αποδεικνύει ότι το κτίριο πίσω από τη στοά συνέχισε τη μακρά παράδοση του χώρου ως χώρου εργαστηρίων. Την ίδια περίοδο, στις αρχές του 1ου αι. μ.Χ., ανακαινίζεται πιθανότατα και το παλιό κλασικό κτίριο (Ρ) με την πιόσχημη στοά. Μολονότι οι εξωτερικές στοές διατηρήθηκαν οι ίδιες, το εσωτερικό διαμορφώθηκε σε μια μεγάλη περίστυλη αυλή διαστάσεων 35.70 χ Ι7μ. Το κτίριο ταυτίστηκε με ένα από τα τρία Γυμνάσια του Άργους που αναφέρονται σε μια επιγραφή της εποχής του Αυγούστου προς τιμήν του τοπικού άρχοντα και γυμνασιάρχου Λευκίου Κορνηλίου Ινγένου. Η χρήση του κτιρίου θα αλλάξει ξανά κατά τη διάρκεια του 4ου αι. μ.Χ. όταν στο εσωτερικό του θα εγκατασταθεί ένα μνημειακό συγκρότημα λουτρών που είναι γνωστό ως Θέρμες Β.
Άργος, Ρωμαϊκά Λουτρά – The Roman Baths
Την ανακαίνιση του Γυμνασίου ακολούθησε η αναδιαμόρφωση του δρόμου/στίβου, ο οποίος πιθανότατα είχε πέσει σε αχρηστία. Ο στίβος αποτελούνταν από δεκαέξι διαδρόμους πλάτους 0,965μ. καθώς και ενός κενού χώρου στη μέση του στίβου με πλάτος 0.22μ. Το μήκος του έφτανε περίπου τα 89μ. Είναι άγνωστο τι είδους αγώνες τελούνταν στην Αγορά του Άργους, αλλά οπωσδήποτε η ανακαίνιση του στίβου δείχνει ότι η παράδοση αυτή συνεχίστηκε ή αναβίωσε στα πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια. Οι αθλητικοί αγώνες και οι θρησκευτικές γιορτές που συνδέονταν με αυτούς ήταν μια σημαντική πτυχή της ζωής των ελληνικών πόλεων που διατηρήθηκε και ενισχύθηκε στα αυτοκρατορικά χρόνια, καθώς σε πολλές περιπτώσεις οι αγώνες συνδέθηκαν με τη λατρεία των αυτοκρατόρων.
Στα τέλη του 1ου αι. μ.Χ. λίγα μέτρα βόρεια του «δρόμου», κτίστηκε ένας οκτάστυλος μονόπτερος (baldacchin), που από τους ανασκαφείς ερμηνεύτηκε ως Νυμφαίο. Το κτίριο υψώθηκε στο κέντρο μιας τριβαθμιδωτής τετράγωνης κρηπίδας με πλευρά 16μ. και περιβαλλόταν από έναν κυκλικό πλινθόκτιστο αγωγό επιχρισμένο με υδραυλικό κονίαμα. Ο αγωγός αυτός συγκέντρωνε τα ύδατα από τους κρουνούς, οι οποίοι αποκαθίστανται περιμετρικά στο πόδιο του κτιρίου. Μια κλίμακα που βρισκόταν στο μέσο της βόρειας πλευράς του κτιρίου ανέβαζε στο στεγασμένο πτερό.
Στο κέντρο του δαπέδου του υπήρχε ένα άνοιγμα απ’ όπου μια σπειροειδής κλίμακα οδηγούσε σε μια παλαιότερη κρύπτη που υπήρχε, κάτω από το ρωμαϊκό κτίριο. Από την κρυπτή αυτή ξεκινούσε ένας μακρύς κτιστός διάδρομος που οδηγούσε σε μια κυκλική δεξαμενή στα βόρεια, η οποία όμως επιχώθηκε όταν κτίστηκε το ρωμαϊκό κτίριο. Ο μονόπτερος της ρωμαϊκής περιόδου φαίνεται ότι αντικατέστησε μια παλαιότερη κατασκευή των ελληνιστικών χρόνων, η οποία έστεκε επίσης πάνω από την κρυπτή. Η επιγραφή από το επιστύλιο του ρωμαϊκού κτιρίου, το ονοματίζει ως Νυμφαίο, επρόκειτο δηλαδή για ένα κτίριο που εκτός, της πρακτικής, του χρήσης ως κρήνη είχε και κάποια λατρευτική σημασία.
Ο Marchetti συγκρίνοντας το κτίριο του Άργους με άλλα παρόμοια μονόπτερα κτίρια της ρωμαϊκής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Κόρινθο, στον Ισθμό αλλά και στην Αθήνα, εντοπίζει όχι μόνο αρχιτεκτονικές ομοιότητες, αλλά και ομοιότητες στη λειτουργία. Πιο συγκεκριμένα διαπιστώνει ότι όλα σχεδόν αυτά τα κτίρια γειτνιάζουν με κάποιο δρόμο αθλητικών αγώνων και ότι όλα τους (εκτός του κτιρίου της Αθήνας) έχουν αντικαταστήσει παλαιότερες κατασκευές της ελληνικής περιόδου. Η σύνδεση του μονόπτερου στο Άργος με κάποια συγκεκριμένη λατρεία είναι αβέβαιη.
Το κτίριο είχε αρχικά ταυτιστεί από τον Ρ. Aupert με το μνημείο του Πύρρου που είδε ο Παυσανίας, (2.21,4) στο κέντρο της Αγοράς, ενώ o M. Pierart το ταύτισε με ιερό της Αμυμώνης. Η αρχαία κρυπτή και η χθόνια λατρεία που πιθανότατα στεγαζόταν σε αυτήν έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λειτουργία του κτιρίου ως τα τέλη του 2ου αι. μ.Χ. Τότε η κρύπτη μπαζώνεται, η κλίμακα της βόρειας πλευράς καταργείται και το κτίριο συνεχίζει τη λειτουργία του αποκλειστικά ως κρήνη.
Την οικοδόμηση του μονόπτερου ακολούθησε η κατασκευή – σε πολύ κοντινή απόσταση στα νοτιά – ενός μεγάλου μαρμάρινου μνημείου (Μ) και ενός μνημειακού τάφου (RΤ). Ο νεκρός του τάφου RT που ήταν στεφανωμένος, με χρυσό στεφάνι, ταυτίζεται πιθανότατα με τον χορηγό του παρακείμενου μονόπτερου ή με κάποιο άλλο επιφανές πρόσωπο της τοπικής κοινωνίας.
Η Αγορά, όπως γνωρίζουμε και από άλλες περιπτώσεις, ήταν ένας χώρος διάσπαρτος, με λατρείες ηρώων, οι οποίες, συχνά συνδέονται με κάποιο αρχαίο τάφο η κενοτάφιο, όπως ήταν το μνήμα του Δαναού στο Άργος, το Ποδάρειο στη Μαντινεία και ο τάφος του Πατρέα στην Πάτρα.
Η ταφή μέσα στο χώρο της Αγοράς ήταν μια εξαιρετική τιμή που ουσιαστικά κατέτασσε το τιμώμενο πρόσωπο ανάμεσα στους παλαιότερους ήρωες της πόλης. Η επινόηση των προστατών ηρώων κατά την διάρκεια της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου έδινε στους πολίτες το αίσθημα συμμέτοχης σε μια κοινωνία με κοινές ρίζες και ιστορία. Ο αφηρωισμός ορισμένων πλουσίων πολιτών και η ανταμοιβή με μνημεία ή με το εξαιρετικό προνόμιο της ταφής στους κυριότερους δημόσιους χώρους της πόλης κατά την αυτοκρατορική περίοδο τόνιζε τον αποφασιστικό ρόλο της τοπικής αριστοκρατίας, ως φορέα εξουσία.
Η ένταξη επιφανών πολιτών της ρωμαϊκής περιόδου στη μακρόχρονη παράδοση των προστατών ηρώων της πόλης αναδείκνυε τον τεράστιο ρόλο τους στη διατήρηση της κοινωνικής, συνοχής. Η ακριβής χρήση του μνημείου Μ είναι άγνωστη μπορεί να αποτελεί την ανακατασκευή κάποιου παλαιού μνημείου της Αγοράς ή να αποτελεί μία νέα κατασκευή που λειτουργούσε ως Ηρώο, μνημείο ή κενοτάφιο, όπως ήταν ένα μεγάλο μνημείο που έστεκε πιθανότατα στην Αγορά της Σπάρτης και λειτουργούσε ως Ηρώο προς τιμήν του Γ Ιουλίου Ευρυκλή Ηρκλανού.
Στο δεύτερο μισό του 2ου αι. μ.Χ. κτίζεται μία δεύτερη κρήνη που καταργεί το δρόμο των αθλητικών αγώνων. Η κρήνη αποτελείται από μια πλινθόκτιστη συμπαγή βάση επενδυμένη με μάρμαρο πάνω στην οποία υψωνόταν ένα είδος τετραπύλου με πλινθόκτιστους πυλώνες. Μια επιγραφή που αποδίδεται στο κτίριο και βρέθηκε εντοιχισμένη στις, Θέρμες, που εγκαταστάθηκαν τον 4ου αι. μ.Χ. στο εσωτερικό της παλαίστρας μνημονεύει την οικογένεια των Τιβερίων Ιουλίων ως αναθέτες της κατασκευής.
Το μεγαλύτερο και σημαντικότερο ωστόσο κτίριο της ρωμαϊκής περιόδου κτίζεται στα τέλη του 1ου αι. μ.Χ. όχι εντός της Αγοράς αλλά στη δυτική περιφέρειά της, ανάμεσα στη σημερινή οδό Τριπόλεως που βρίσκεται μάλλον στο δυτικό όριο της Αγοράς και τα πρανή της Λάρισας. Πρόκειται για ένα μνημειακό περίστυλο τέμενος διαστάσεων 84,15 x 43,45μ. με είσοδο στο μέσο της ανατολικής του πλευράς και έναν αξονικά τοποθετημένο ναό που καταλαμβάνει τη δυτική στενή πλευρά και ο οποίος πλαισιώνεται από δυο μικρότερους χώρους. Οι ανασκαφές στα βαθύτερα στρώματα της δυτικής, πτέρυγας έφεραν στο φως διάφορους τοίχους ελληνιστικών χρόνων καθώς και ένα ορθογώνιο κτίριο, ίδιου προσανατολισμού (άξονα Δ-Α), που ταυτίστηκε με ναό.
Το ρωμαϊκό κτίριο κτίστηκε κυρίως με οπτές πλίνθους, ενώ στα διάφορα τμήματά του ακολουθήθηκαν διάφορα συστήματα τοιχοδομίας, στο ναό και τα κτίρια της δυτικής πτέρυγας χρησιμοποιήθηκε αμιγής πλινθοδομή (opus testaceum), ενώ στις στοές μεικτή τοιχοποιία (opus mixtum). Οι ιωνικές στοές της αυλής αποτελούνται από μονολιθικούς γκρίζους κίονες που συνδέονται με τοξωτά επιστύλια Η αυλή, που ήταν πλακοστρωμένη, βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο (2μ.) από τις στοές και το ναό. Η πρόσβαση στο ναό γινόταν μέσω μίας πλατιάς μνημειακής κλίμακας που οδηγούσε στην πρόσοψη από κορινθιακούς κίονες. Ο ναός αποτελείται από ένα βαθύ σηκό που στο πίσω μέρος του απέληγε σε αψίδα. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η στέγαση του ναού. Η κάμαρα που σκέπαζε το σηκό του ήταν κατασκευασμένη αποκλειστικά από οπτές πλίνθους και opus cacmcnticium. Η εγκάρσια τοποθέτηση των οπτών πλίνθων στην κάμαρα (pitched brick vaulting), μια πρακτική που δεν συνηθιζόταν στη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική της περιόδου, θεωρήθηκε ότι προέρχεται από την Αίγυπτο, όπου η ίδια πρακτική, με ωμές ωστόσο πλίνθους, χρησιμοποιούνταν με επιτυχία ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ.
Η μελέτη των Ρ. Aupert και R. Ginouves έδειξε ότι η κατασκευή της καμάρας αποτελούσε μία πρωτότυπη λύση στο πρόβλημα στέγασης μεγάλων χώρων, η οποία συνδύαζε την παραδοσιακή τεχνική με τη χρήση των νέων υλικών. Οι ανασκαφείς του κτιρίου είχαν αρχικά ταυτίσει το συγκρότημα με ένα από τα τρία Γυμνάσια του Άργους. Η ανακάλυψη το 1975 μιας κεφαλής του Ασκληπιού σε ένα δρόμο που οδηγούσε προς το θέατρο αλλά και η τυπολογία του περίστυλου κτιρίου, οδήγησε στην ταύτιση του τεμένους με Ασκληπιείο.
Την ταύτιση ενίσχυσε η αναφορά του Παυσανία (2.21.1) σε ένα ιερό του Ασκληπιού που βρισκόταν στην περιφέρεια της Αγοράς, κοντά σε μια περιοχή που ονομάζει «Δέλτα», αποκρύπτοντας όμως για θρησκευτικούς λόγους την προέλευση της ονομασίας. Ο τύπος του περίστυλου κλειστού τεμένους με τον αξονικά τοποθετημένο ναό σε μια από τις στενές πλευρές και στην είσοδο στην άλλη είναι ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς και διαδεδομένους κτιριακούς τύπους της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής. Ο Sjovist πρότεινε ότι ο τύπος αυτός που προσαρμόστηκε έτσι ώστε να καλύψει τις ανάγκες της νέας αυτοκρατορικής λατρείας, προερχόταν πιθανότατα από περίστυλα τεμένη που στέγαζαν την επίσημη λατρεία των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι στην κλίμακα του ναού βρέθηκε εντοιχισμένη σε δεύτερη χρήση μία μνημειακή επιγραφή με χάλκινα γράμματα στην οποία μνημονεύεται «οίκος των Σεβαστών». Η εύρεση της επιγραφής είναι πιθανότατα μια ένδειξη ότι στο τέμενος πιθανότατα στεγαζόταν και η αυτοκρατορική λατρεία. Ο αναθέτης του κτιρίου είναι φυσικά άγνωστος. Οι αρχιτεκτονικές και κατασκευαστικές καινοτομίες, η χρήση πολυτελών υλικών (μάρμαρο), η παρουσία εξειδικευμένων συνεργείων (Αθηναίοι τεχνίτες δούλεψαν τους κίονες) είναι πιθανότατα στοιχεία που καταδεικνύουν την παρουσία ενός επιφανούς προσώπου ως χορηγού του έργου.
Αλλαγές στη μορφή και οργάνωση του χώρου της Αγοράς κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορικής περιόδου
Όπως είδαμε στην εισαγωγή, η πόλη κατά τη διάρκεια της περιόδου που εξετάζουμε επεκτάθηκε προς τα νότια με την προσθήκη νέων οικοδομικών νησίδων. Η πολεοδομική ανάπτυξη της πόλης έκανε επιτακτική την ανάγκη εκτέλεσης μεγάλων έργων υποδομής, όπως ήταν το έργο υδροδότησης που χρηματοδότησε ο αυτοκράτορας Αδριανός και το οποίο αναβάθμισε τη ζωή στην πόλη.****
Η υδροδότηση του άνυδρου Άργους είναι ένα καλό παράδειγμα για να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η ολοκλήρωση ενός βασικού έργου υποδομής μπορούσε να προκαλέσει την εκτέλεση μικρότερων έργων κοινής ωφελείας και εξωραϊσμού της πόλης και των δημόσιων χώρων της (πχ. Νυμφαία, κρήνες, λουτρά), τα οποία χρηματοδοτούνταν από μέλη της τοπικής αριστοκρατίας.*****
Ένας από τους χώρους, όπου εκτελέστηκαν τα νέα έργα, ήταν προφανώς η Αγορά, η οποία παρέμενε κέντρο της δημόσιας και θρησκευτικής ζωής της πόλης. Όπως και σε πολλές άλλες πόλεις του ελλαδικού χώρου, έτσι και στο Άργος η αναδιαμόρφωση των δημοσίων χώρων και η ανάληψη μεγάλων οικοδομικών προγραμμάτων φαίνεται ότι ήταν μια αργή διαδικασία.
Καθώς δεν διαθέτουμε συνολική εικόνα της Αγοράς, είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε αν και σε ποιο βαθμό υπήρξαν δραστικές αλλαγές στην οργάνωση του χώρου. Η επικράτηση της οικονομικής, και κοινωνικής σταθερότητας στην εποχή του Αυγούστου βοήθησε πιθανότατα στην ανάληψη ορισμένων έργων. Τα ανασκαφικά στοιχεία καταδεικνύουν ότι τα έργα αυτά είχαν κυρίως αναστηλωτικό ή επιδιορθωτικό χαρακτήρα. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η ανακαίνιση του «δρόμου-στίβου» και η επιδιόρθωση και μετατροπή του κλασικού κτιρίου με τις πιόσχημες στοές (Ρ).
Το μοναδικό νέο κτίριο αυτής της περιόδου είναι ένα κτίριο με εσωτερική αυλή, το οποίο κτίστηκε στη θέση των παλαιών εργαστηρίων που βρίσκονταν πίσω από την κρηπίδα Κ και τα οποία είχαν καταστραφεί από φωτιά στις αρχές της αυτοκρατορικής περιόδου. Πάρα τη θεωρία που θέλει όλες τις εμπορικές και χειροτεχνικές δραστηριότητες να απομακρύνονται από το χώρο της Αγοράς κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορικής περιόδου, ο εργαστηριακός χαρακτήρας του κτιρίου ΚR καταδεικνύει ότι η Αγορά εξακολουθούσε να είναι ένας χώρος στον οποίο στεγάζονταν ποικίλες δραστηριότητες της πόλης, μολονότι υπήρχε αναμφισβήτητα η τάση να συγκεντρωθούν οι δραστηριότητες αυτές σε σαφώς προσδιορισμένους και περιφραγμένους χώρους, όπως ήταν το εσωτερικό της νότιας πλατείας στην Αθήνα, ο «μάκελλος» της Επιγόνης στη Mαντίνεια ή ο λεγόμενος «δρύφακτος» στη Θήρα.
Ανάληψη νέων οικοδομικών έργων στο χώρο της Αγοράς γίνεται μόνο μετά τα μέσα του 1ου αι. μ.Χ. Η οικοδόμηση του μονόπτερου Νυμφαίου στο κέντρο της Αγοράς, το οποίο κτίστηκε πάνω από μια παλιά λατρευτική κρύπτη, αλλά και του μνημειακού περίστυλου τεμένους, στη δυτική περιφέρεια της Αγοράς, το οποίο αντικατέστησε ένα παλαιότερο ναό αποτελούν ισχυρές ενδείξεις ότι τα νέα κτίρια κτίστηκαν για να δώσουν μνημειακή μορφή σε παλαιούς χώρους ή κτίρια. Η αυτοκρατορική λατρεία θα ήταν ασφαλώς μια από τις νέες προσθήκες στο χώρο της Αγοράς, μολονότι ο Παυσανίας δεν κάνει καμμία νύξη για την ύπαρξη ναού ή βωμού.
Μια επιγραφή στην οποία οι «Σεβαστοί» μνημονεύονται μαζί με τους άλλους ήρωες της πόλης είναι ενδεικτική ότι η αυτοκρατορική λατρεία τελούνταν στο χώρο της Αγοράς, αν και παραμένει άγνωστο σε ποιο κτίριο. Το μεγάλο τέμενος που κτίστηκε στην δυτική περιφέρεια της Αγοράς συγκεντρώνει αρκετές πιθανότητες να στέγαζε σε κάποιον από τους χώρους τη λατρεία του αυτοκρατορικού οίκου, αφού τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του θυμίζουν τα λεγόμενα «Καισάρεια». Την ταύτιση υποστηρίζει έξαλλου, όπως προαναφέραμε, η εύρεση μίας επιγραφής με χάλκινα γράμματα που εντοιχίστηκε στη βόρεια στοά του κτιρίου, όταν αυτό μετατράπηκε σε Θέρμες και η οποία πιθανότατα προερχόταν από την πρόσοψη του vαού.
Η καθυστέρηση ή η διστακτικότητα στην εκτέλεση νέων έργων δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Σύμφωνα με τον Ρ. Aupert, ο εκρωμαισμός των δημοσίων χώρων στις ελληνικές πόλεις ήταν μια διαδικασία αργή που συχνά κωλυόταν από την αδυναμία εξεύρεσης πόρων, την αδυναμία προσέλκυσης μεγάλων χορηγών ή απλώς την έλλειψη πραγματικών αναγκών που θα υπαγόρευαν την κατασκευή νέων κτιρίων.
Η περιγραφή του Παυσανία είναι ενδεικτική ότι τουλάχιστον μέχρι την εποχή της επίσκεψής του, η τοπογραφία και οι παραδοσιακές αρχές οργάνωσης του χώρου παρέμεναν σε μεγάλο βαθμό αναλλοίωτες αν και συχνά είναι δύσκολο κάτω από την επιφάνεια της θρησκευτικής περιήγησης του Παυσανία να διακρίνουμε ποια από τα κτίρια που περιγράφει ήταν πράγματι παλαιά ή ποια από αυτά αποτελούν προσθήκες της αυτοκρατορικής περιόδου.
Είναι ωστόσο πιθανό ότι η Αγορά, παρά την προσθήκη κάποιων νέων κτιρίων και τις επιδιορθώσεις των παλαιών, διατήρησε σε μεγάλο βαθμό την παραδοσιακή της μορφή τουλάχιστον ως τα τέλη του 2ου αι. μ.Χ. Τότε κτίζεται η μαρμάρινη κρήνη των Τιβερίων Ιουλίων που κατάργησε το δρόμο των αθλητικών αγώνων (στίβο), ενώ παράλληλα η πεταλοειδής κατασκευή (ορχήστρα) μετατράπηκε σε δεξαμενή. Την ίδια περίοδο επίσης φαίνεται ότι μπαζώνεται η κρύπτη και πιθανότατα καταργείται και η λατρεία που στεγαζόταν κάτω από το κυκλικό Νυμφαίο, το οποίο λειτουργεί πλέον ως απλή κρήνη. Η κατάργηση του δρόμου, της Ορχήστρας αλλά και η αλλαγή χρήσης του μονόπτερου είναι πιθανόν ενδείξεις ότι κάποιοι από τους παραδοσιακούς χώρους έχασαν τη σημασία τους.
Οι αλλαγές αυτές συνοδεύτηκαν από αλλαγές στο χωροοργανωτικό πλαίσιο της Αγοράς, καθώς την περίοδο αυτή καταργήθηκε η δυτική πτέρυγα του ρωμαϊκού Γυμνασίου και η βόρεια στοά του κτιρίου προεκτάθηκε προς τα δυτικά και συνέδεσε το Γυμνάσιο με το υπόστυλο κτίριο (Βουλευτήριο), ενώ μια σειρά καταστημάτων κτίστηκε πίσω από την προέκταση της στοάς. Η προέκταση της, στοάς προς τα δυτικά σηματοδοτεί οπωσδήποτε μια σημαντική αλλαγή στο χωροοργανωτικό πλαίσιο της Αγοράς, καθώς μια πρόσβαση ανοικτή για αιώνες κλείνει και η μορφή του χώρου προσεγγίζει πιο κλειστά σύνολα, όπως ήταν οι περίστυλες Αγορές. Το κλείσιμο της νότιας πλευράς της Αγοράς και η δημιουργία μιας ενιαίας πλατείας συνοδεύτηκε πιθανότατα από μια προσπάθεια μνημειακής οριοθέτησης των βασικών εισόδων του χώρου. Τα θεμέλια δυο πυλώνων που ανασκάφτηκαν στο βόρειο τμήμα του ανασκαμμένου χώρου ανήκουν σε μία αψίδα που χρονολογείται στις αρχές του 4ου αι. μ.Χ., και είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο πιθανότατα έγινε προσπάθεια να διαμορφωθούν μνημειακά οι κύριες είσοδοι της Αγοράς.
Κτιριακοί τύποι και τρόποι κατασκευής
Οι δυο κρήνες που κτίστηκαν στην αυτοκρατορική περίοδο στον κεντρικό ανοικτό χώρο της Αγοράς αποτελούν από πολλές απόψεις χαρακτηριστικά δείγματα της αρχιτεκτονικής της περιόδου. Οι κατασκευαστές χρησιμοποίησαν σύγχρονα υλικά (οπτές πλίνθους, χυτή τοιχοποιία και υδραυλικό κονίαμα), αναδεικνύοντας την αναπτυγμένη υδραυλική τεχνολογία της εποχής μέσω καλαίσθητων και ακριβών κατασκευών που ακολουθούσαν γνωστούς κτιριακούς τύπους της περιόδου, όπως είναι η μικρή θόλος.
Ένα κτίριο που αξίζει ιδιαίτερης, προσοχής, τόσο για το μέγεθός του όσο και τις εμφανείς επιρροές του από τη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, είναι το περίστυλο τέμενος που κτίστηκε εκτός ορίων της Αγοράς, στη δυτική περιφέρειά της. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του περίστυλου τεμένους με τον αξονικά τοποθετημένο ναό, τα υλικά (π.χ. οπτές πλίνθοι και opus caementicium) και η κατασκευαστική καινοτομία της που εφαρμόστηκε στην καμάρα που στέγαζε το σηκό είναι στοιχεία που είναι ξένα στην παραδοσιακή ελληνική αρχιτεκτονική.
Ο Ρ. Aupert δέχεται ότι η ταύτιση του κτιρίου με Ασκληπιείο ή τέμενος, των Αιγυπτίων θεών θα μπορούσε να εξηγήσει ορισμένα από τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του, όπως το περίκλειστο σχήμα, τους γκρίζους μονολιθικούς κίονες στις στοές, την αυλή που βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο από τις στοές, το βαθύ σηκό του ναού, ακόμα και την καμαροσκέπαστη οροφή. Ωστόσο πιστεύω ότι παρά τα «αιγυπτιακά» χαρακτηριστικά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το κτίριο τόσο κατασκευαστικά – τεχνικά όσο και τυπολογικά εντάσσεται απόλυτα στην αρχιτεκτονική της περιόδου που εξετάζουμε. Ο τύπος του περίστυλου τεμένους με τον αξονικά τοποθετημένο ναό στο βάθος της αυλής είναι, όπως είδαμε, ένας αρχιτεκτονικός τύπος που μολονότι προέρχεται αρχικά από την πτολεμαική Αίγυπτο, αργότερα προσαρμόστηκε στις ρωμαϊκές ανάγκες, ιδιαίτερα ως Καισάρειο ή αυτοκρατορικό Forum και αποτέλεσε ένα από τους πιο διαδεδομένους αρχιτεκτονικούς τύπους της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής.
Η παρουσία ενός τόσο χαρακτηριστικού ρωμαϊκού κτιριακού τύπου στο κέντρο μίας επαρχιακής πόλης καταδεικνύει πιθανότατα ότι η διάδοση αρχιτεκτονικών τύπων, όπως και υλικών δομής της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής στην Ανατολή, ήταν μεγαλύτερη απ’ ότι πιστεύουμε.
Το κτίριο οπωσδήποτε δεν αποτελεί εξαίρεση στην αρχιτεκτονική ιστορία της πόλης του Άργους. Οι κρήνες της Αγοράς, η νέα σκηνή (scaenae frons) του θεάτρου, το πλινθόκτιστο Ωδείο, το υδραγωγείο και οι Θέρμες είναι κτίρια που εντάσσονται στο αρχιτεκτονικό πλαίσιο της περιόδου και όμοιά τους βρίσκουμε σε αναρίθμητες άλλες πόλεις του ρωμαϊκού κόσμου.
Έτσι αναδεικνύεται μια εικόνα της Αγοράς και γενικότερα της πόλης του Άργους, που είναι αρκετά πιο σύνθετη από την εικόνα που μας παραδίδει ο Παυσανίας. Αναμφισβήτητα η Αγορά ήταν ένας χώρος που διατήρησε σε μεγάλο βαθμό τον παραδοσιακό του χαρακτήρα και τα ιστορικά του κτίρια και αυτό ακριβώς το στοιχείο ήταν που προσέλκυσε το ενδιαφέρον περιηγητών όπως ο Παυσανίας, επισκεπτών με αρχαιοδιφικό ενδιαφέρον αλλά και του ίδιου του αυτοκράτορα. Παράλληλα όμως η Αγορά ήταν ένας ζωντανός – λειτουργικός χώρος που εξυπηρετούσε τις ανάγκες των πολιτών και ως τέτοιος σταδιακά εμπλουτίστηκε με κτίρια κτισμένα με νέα υλικά και σύγχρονους αρχιτεκτονικούς τύπους.
Υποσημειώσεις
* Van Berchem D., «Les Italiens d’ Argos et le decline de Delos», BCH 86 (1962), 305-313 Pierant M., «A propos des subdivisions de la population argienne». BCH 109 (1985), 355-356. Οι «Ρωμαίοι οι εν Άργει κατοικούντες» εμφανίζονται σε διάφορες επιγραφές, όπως την IG IV αρ. 606, στην οποία οι Ρωμαίοι κάτοικοι της πόλης εμφανίζονται να τιμούν τον τοπικό ευεργέτη Τιβέριο Κλαύδιο Διόδοτο για τις οικονομικές του συνεισφορές. Σε μια άλλη επιγραφή του 67 π.Χ (IG IV αρ. 604) η ίδια ομάδα εμφανίζονται ως «Ιταλοί οι εν Άργει πραγματευόμενοι».
** Μπανάκα – Δημάκη Α., Παναγιωτοπούλου Α., Οικονόμου- Laniado A. οπ. σημ. 40, 328. Η πιο πιθανή πηγή του νερού είναι οι πηγές στο σημερινό Κεφαλάρι, βλ. Vollgraff W., BCH 54 (1920), 224 αλλά μάλλον υπήρχε και δεύτερη πηγή στα βόρεια της πόλης. Σύμφωνα με την S. Alcock, οπ. σημ. 4. 124-125 το νερό προερχόταν πιθανότατα από το μεγάλο υδραγωγείο που έκτισε ο Αδριανός για να υδροδοτήσει την Κόρινθο από την περιοχή της Στυμφάλου. Το ένα υδραγωγείο απέληγε σε μια δίχωρη δεξαμενή Vollgraff W., BCH 82 (1958). 516 κ.ε. που ήταν λαξευμένη μέσα στο βράχο στις ανατολικές πλαγιές της Λάρισας και θύμιζε σπηλιά. Η ανωδομή του οικοδομήματος ήταν κτισμένη από οπτές πλίνθους και η οροφή σχημάτιζε καμάρα. Στο εσωτερικό έστεκε το άγαλμα του Αδριανού σε ηρωική γυμνότητα, βλ. Marceade M – Reftopoulou E., Sculptures BCH 87 (1963), 42-49, εικ.16 και 18. Niemeyer H.G. studien Zu den statuarischen Darstellungen der romischen Kaiser, Berlin, 1968, αρ. 113 ενώ η πρόσοψη είχε τη μορφή ιωνικής κιονοστοιχίας. Από αυτή την κεντρική δεξαμενή ξεκινούσαν μικρότεροι αγωγοί που εφοδίαζαν τις διάφορες κρήνες και θέρμες της πόλης.
*** Spawforth A. J. «Corinth, Argos and the Imperial Cult, Pseudo – Julian, Letters 198». Hesperia 63 (1994), 226-230. Η αίσθηση ανωτερότητας που πηγάζει από τη θέση της πόλης στην ελληνική ιστορία και στους μύθους γίνεται αντιληπτή από μια επιγραφή που σώζει επιστολή που έστειλαν οι Αργείοι σε κάποιο Ιουλιοκλαύδιο αυτοκράτορα και στην οποία – περήφανοι για το όνομα και την ιστορία της πόλης τους – παραπονούνται σε αυτόν για το ότι πρέπει να πληρώνουν για την τέλεση θηριομαχιών στην Κόρινθο (τις οποίες αποκαλούν «ξενική θεά»), χαρακτηρίζοντας μάλιστα υποτιμητικά τους κατοίκους της Κορίνθου ως απογόνους σκλάβων. Η επιγραφή χρονολογούνταν στα παλαιότερα χρόνια του αυτοκράτορα Ιουλιανού αλλά σύμφωνα με τον Spawforth χρονολογείται στα τέλη του 1ου αι. μ.Χ. Η Μ. Walbank “ Evidence for Imperial cult in Julio Claudian Corinth’’, στο A. Small (επιμ.) Subject and Ruler the cult of ruling power in classical antiquity. JRA suppl 17 (1994), 213 θεωρεί ότι η επιγραφή είναι ακόμα παλαιότερη και χρονολογείται στα πρώτα χρόνια της ζωής της αποικίας της Κορίνθου.
**** Σύμφωνα με τον J. Coulton Roman Aqueducts in Minor Asia, στο Minor Asia, στο Macready S – Thompson F.H. (επιμ.), Roman Archiecture in the Creek World. London 1987, 73 η κατασκευή ενός υδραγωγείου, εκτός των πρακτικών αποτελεσμάτων που είχε στην υδροδότηση και την υγιεινή μιας πόλης, συμβόλιζε πάνω απ’ όλα την ύπαρξη ενός φορέα εξουσίας (της αυτοκρατορίας) που μπορούσε να εξασφαλίζει την εκτέλεση και διατήρηση έργων που κάλυπτα μεγάλες αποστάσεις και διέσχιζαν διαφορετικές εδαφικές επικράτειες.
***** Όπως και σε άλλες ελληνικές πόλεις της περιόδου η δράση των εκρωμαισμένων αριστοκρατών τους ήταν ένας πολύ σημαντικός μηχανισμός για την ενίσχυση των υποδομών της πόλης και τον εξωραϊσμό της βλ. σχετικά Stephan E. Homoratioren, Griechen, Polisburger Kollektive Identitaten inncrhalb der Oberschicht des Kaiscrzeitlichen Kleinasien, Gottihngen 2002 και Quab F., Honoratiorenschicht in den Stadten des griechischen Ostens. Sturtgart 1993. Οι δωρεές αυτές συχνά περιστρέφονται ή σχετίζονται με κάποια μεγάλη αυτοκρατορική χορηγία όπως ήταν για παράδειγμα το υδραγωγείο του Αδριανού. Αυτό είναι το φαινόμενο που παρατηρείται σε όλες σχεδόν τις πόλεις που ευεργετήθηκαν από αυτοκρατορικές χορηγίες. Η κατασκευή ενός μεγάλου έργου δημοσίας ωφέλειας της κλίμακας ενός λιμανιού, ενός υδραγωγείου ή μιας εμπορικής Αγοράς, ήταν εκτός των οικονομικών δυνατοτήτων των τοπικών ευγενών, αλλά συχνά ένα τέτοιο μεγάλο έργο λειτουργούσε ως καταλύτης που προκαλούσε την εκτέλεση μικρότερων έργων που σχετίζονταν με αυτό και το αναδείκνυαν.
Πηγή
-
Ευαγγελίδης Βασίλειος, «Η αγορά των Πόλεων της Ελλάδας από τη Ρωμαϊκή κατάκτηση ως τον 3ο αι. μ.Χ.», διδακτορική διατριβή, τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2007.
Σχετικά θέματα:
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 