Μέτρον άριστον ή αριστεία;
«Ελεύθερο Βήμα»
Από την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού.
Η Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, δημιούργησε ένα νέο χώρο, το «Ελεύθερο Βήμα», όπου οι αναγνώστες της θα έχουν την δυνατότητα να δημοσιοποιούν σκέψεις, απόψεις, θέσεις, επιστημονικά άρθρα ή εργασίες αλλά και σχολιασμούς επίκαιρων γεγονότων.
Την Κυριακή 9 Φεβρουαρίου 2020, στην αίθουσα διαλέξεων του Συλλόγου «O Δαναός», έδωσε διάλεξη, ο Φιλόλογος – Συγγραφέας και συνεργάτης της Αργολικής Αρχειακής Βιβλιοθήκης Ιστορίας & Πολιτισμού, Αλέξης Τότσικας, με θέμα: «Μέτρον άριστον ή αριστεία;». Το «Ελεύθερο Βήμα», δημοσιεύει σήμερα περιληπτικά βασικά σημεία της ομιλίας τα οποία θεωρεί σημαντικά και άξια ανάγνωσης.
«Μέτρον άριστον». Η φράση ανάγεται στην αρχαιότητα και αποδίδεται στον Κλεόβουλο τον Λίνδιο, έναν από τους 7 σοφούς του αρχαίου κόσμου. Σημαίνει ότι το καλύτερο είναι να αποφεύγουμε τις ακρότητες και να τηρούμε το μέτρο σε κάθε πτυχή της δημόσιας και προσωπικής ζωής. Ωστόσο, στο πέρασμα των αιώνων προστέθηκε το «παν» από λόγιους της Βυζαντινής περιόδου και η φράση έγινε γνωστή ως «παν μέτρον άριστον». Βέβαια, λέγοντας «παν μέτρον άριστον», δηλαδή «κάθε μέτρο είναι το άριστο», προκαλείται νοηματική ασάφεια, σε σημείο που να θεωρείται λανθασμένο. Η σωστή έκφραση που αποδίδει και το ακριβές νόημα της αποφυγής των άκρων, είναι το «μέτρον άριστον».
Είναι άριστο να έχουμε στην ζωή μας μέτρο. Ο συνετός άνθρωπος πρέπει να ενεργεί με μέτρο και να μην υπερβαίνει τα όρια. Οι αρχαίοι Έλληνες έκαναν το μέτρο κανόνα στη ζωή και στην τέχνη. Τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν γνώρισμα το μέτρο, τη μεσότητα. Οι Έλληνες, σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς, απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τους.«Φιλοκαλοῦμέν μετ’ εὐτελείας…» λέει στον επιτάφιο ο Περικλής. Μπορούμε δηλαδή να πετύχουμε το ωραίο με ευτελή μέσα, χωρίς πολυτέλειες και σπατάλες.
Όλες οι εξουσίες, θεϊκές και κοσμικές, το αναγόρευαν σε κανόνα και πρότυπο ζωής. Ακόμα και τα φυσικά φαινόμενα τα κυβερνούσε ο νόμος του μέτρου. «Ήλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα. Ει δε μη, Ερινύες μιν Δίκης επίκουροι εξευρήσουσιν» λέει ο Ηράκλειτος. Στην αρχαία τραγωδία τον άνθρωπο που ξεπερνούσε το μέτρο τον τιμωρούσαν οι Ερινύες. Στο θέατρο (σχολείο του λαού) Προμηθέας, τιτάνες, ημίθεοι και βασιλιάδες, που αλαζονικά επιχειρούσαν ν’ αλλάξουν τα καθιερωμένα, είχαν τραγικές συνέπειες. Το μέτρον και το κάλλος ήταν χαρακτηριστικά της ελληνικής σκέψης. Έκτοτε το «παν μέτρον άριστον» ως γνωμικό και λαϊκή έκφραση διατηρείται 2.500 χρόνια.
Ο Αλέξης Τότσικας στο βήμα του «Δαναού».
Σήμερα όμως η αναγνώριση της κοινωνίας χαρίζεται σε όποιον ξεπεράσει το μέτρο. Λέμε στο παιδί «να γίνεις σπουδαίος, να διαπρέψεις, να είσαι ο πρώτος». Λέμε «μπράβο» στον πρώτο μαθητή της τάξης. Τον πρώτο του αγώνα επιβραβεύουμε, όχι εκείνον που πέτυχε μια μέτρια επίδοση. Τίποτα δεν προσφέρει μεγαλύτερη ικανοποίηση από την αριστεία. Πρότυπα δεν είναι οι «μέτριοι», αλλά εκείνοι που ξεπέρασαν το μέτρο! Κάθε άνθρωπος θέλει να κάνει πράγματα για τα οποία θα τον θαυμάζουν. Η ανταγωνιστική διάθεση ήταν η κινητήρια δύναμη και στην αρχαία Ελλάδα. «αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων» λέει ο Όμηρος (Ιλιάδα,Ζ,208). Κάποιοι άριστοι έκαναν το μεγάλο βήμα και έλυσαν προβλήματα σε κάθε κοινωνία. Έτσι γεννήθηκε ο πολιτισμός, εξελίχθηκε η σκέψη, η επιστήμη, η τεχνολογία.
Μπορώ, λοιπόν, με το μέτρο να φτάσω στην αριστεία;
Ο Αριστοτέλης μας έχει δώσει την απάντηση. Η αρετή βρίσκεται ανάμεσα σε δυο άκρα, την έλλειψη και την υπερβολή: «πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει, τὸ δὲ μέσον ζητεῖ καὶ τοῦθ’ αἱρεῖται, μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς» [Ηθικά Νικομάχεια 1106b].
Ο άνθρωπος πρέπει να αναζητεί το μέσον όχι σε σχέση προς το πράγμα, αλλά σε σχέση προς εμάς. Δεν υπάρχει μέσον της ανδρείας κοινό για όλους μπροστά στον κίνδυνο. Μέτρον της ανδρείας για το παιδί είναι η ψυχραιμία, να μη βάλει τα κλάματα. Για τον άνδρα είναι η πάλη, η δύναμη να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο. Για τον πολεμιστή μέτρον ανδρείας είναι η επικράτηση, η νίκη. Το μέτρο εξαρτάται από την προσωπική ιδιοσυγκρασία καθενός, από τις υποκειμενικές δυνατότητες και τις αντικειμενικές συνθήκες. Η μεσότητα που οδηγεί στην ευδαιμονία δεν είναι απόλυτη. Αλλάζει ανάλογα με τον άνθρωπο ή τις συνθήκες. Είναι μεσότητα σε σχέση με κάθε άνθρωπο, «μέσον προς ημάς».
Το μέσον επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο με τη λογική του και η λογική οδηγεί σε κάτι ούτε ακραίο ούτε ελλειπτικό. Επιστήμων (< επίσταμαι) είναι ο φρόνιμος, ο σώφρων και συνετός άνθρωπος, εκείνος που χρησιμοποιεί τον ορθό λόγο, που αποτελεί την ειδοποιό διαφορά των ανθρώπων από τα άλλα έμβια, τα φυτά και τα ζώα. Ιδιαίτερο γνώρισμα του φρόνιμου είναι η κριτική ικανότητα. Ο φρόνιμος, κατά τον Αριστοτέλη, αποφεύγει τα άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη και με οδηγό τον Ορθό Λόγο ψάχνει να βρει το μέσον. Ο ορθός λόγος επιδιώκει πάντα την ισορροπία, τη συμμετρία και καθοδηγεί τον φρόνιμο άνθρωπο να αποφεύγει την υπερβολή ή την έλλειψη. Οι άνθρωποι με τη φρόνηση ορίζουν την έννοια της μεσότητας. Η μεσότητα δεν είναι μορφή μετριότητας, επιλογή του μέσου όρου. Είναι η επίτευξη, η επιλογή της δύσκολης λύσης. Το «µέσον» δεν είναι «μετριότης», είναι «ακρότης», είναι η υποκειμενική «αριστεία», το καλύτερο που μπορεί να πετύχει ο καθένας ανάλογα με τις υποκειμενικές του δυνατότητες και τις αντικειμενικές συνθήκες.
Στο δίλημμα, λοιπόν, «μέτρον άριστον ή αριστεία;) η απάντηση είναι: αριστεία με μέτρο. Η αριστεία είναι διαφορετική για τον καθένα και ταυτίζεται με το μέτρον που αντιστοιχεί στις δυνατότητές του. Άριστος δεν είναι μόνο ο μαθητής που στηρίχτηκε στην ευφυΐα, στο ταλέντο του, αξιοποίησε το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο ζει και πήρε άριστα (20). Εξίσου άριστος είναι και ο μαθητής με φυσικές αδυναμίες και χωρίς σημαντική υποστήριξη από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον που κατάφερε να ξεπεράσει τη βάση! Γιατί αυτό το όριο ήταν το καλύτερο που μπορούσε να πετύχει…
Φιλόλογος – Συγγραφέας
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 