Το ζήτημα των δικαστικών καταδέσμων της κλασικής αρχαιότητας – © Ηρακλής Π. Καραμπάτος
Μέσα στα πλαίσια μιας προσπάθειας προώθησης των διαφορετικών ενδιαφερόντων των διαδίκων και της τελικής επιτυχίας στη δίκη, οι διάδικοι ήταν πολύ πιθανό να προσφύγουν σε μία σειρά πρακτικών. Nιώθοντας αδύναμοι και αβοήθητοι στο να ανταπεξέλθουν απέναντι σε αυτό το οποίο αντιλαμβάνονται ως ισχυρά υποστηρικτικά δίκτυα των αντιπάλων τους, καταφεύγουν σε μαγικές πρακτικές. Οι δικαστικοί κατάδεσμοι μπορούν να ειδωθούν υπό το πρίσμα μίας προσπάθειας κατάκτησης νομικών πλεονεκτημάτων στη δίκη. Είναι λοιπόν μια δημοφιλής πρακτική η οποία επιβιώνει μέσα στους αιώνες και αποτελεί δηλωτικό του γεγονότος, ότι υφέρπει μία βαθιά ριζωμένη τάση προς μία μεγάλη μερίδα του αρχαϊκού και κλασικού πληθυσμού, που θέλει να πάρει – κατά κάποιον τρόπο – τον νόμο στα χέρια του. Ένας τρόπος αντιμετώπισης των μαγικών αυτών πρακτικών, είναι ως εδραίωση μιας συνολικότερης δυσπιστίας απέναντι στο σύνολο του νομικού συστήματος και των συστατικών μερών του. Έτσι λοιπόν, οι διάδικοι χρησιμοποιούν τον κατάδεσμο ενάντια στους αντιδίκους και στους υποστηρικτές τους, σε μια προσπάθεια να κερδίσουν κάθε δυνατό πλεονέκτημα στο δικαστήριο. Με αυτό τον τρόπο, οι κατάδεσμοι γίνονται ανορθόδοξες και αντιστασιακές – απέναντι στο νόμο – πρακτικές, γίνονται ρητορικοί λόγοι, οι οποίοι ανταγωνίζονται τη δομή ενός πολύπλοκου και ενδεχομένως πολλές φορές ανομοιόμορφου νομικού συστήματος.
Εισαγωγή
Oι κατάδεσμοι, είναι μαγικές πρακτικές και ενέργειες που έχουν ως σκοπό να βλάψουν ή (λιγότερο πιθανό) να αποτρέψουν κάποιο κακό. Ο κατάδεσμος αποσκοπεί στο να υποτάξει το υποψήφιο θύμα στη θέληση του ατόμου που τελεί την μαγική αυτή πρακτική. Η μεθοδολογία της σύνταξης ενός καταδέσμου, απαιτεί από το συντάκτη του την ένταξη σε ένα πλαίσιο συγκεκριμένων και συστηματικών βημάτων, ούτως ώστε η μαγική αυτή πρακτική να τελεσφορήσει. Έτσι λοιπόν, υπάρχουν δύο τρόποι, δύο μορφές αν θέλετε, καταδέσμων. Το «κάρφωμα» και το «δέσιμο». Είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, πως η πρακτική η οποία ακολουθήθηκε στον Ελλαδικό χώρο κατά την αρχαϊκή εποχή αλλά και την περίοδο της κλασικής αρχαιότητας είναι αυτή του «δεσίματος». Αυτό, έρχεται σε πλήρη αντιδιαστολή με την πρακτική η οποία ακολουθήθηκε κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής αρχαιότητας. Στη Ρωμαϊκή αρχαιότητα, συναντούμε ως επί το πλείστον καταδέσμους με τη μορφή του «καρφώματος» (Defixiones) [1]. Η πρακτική την οποία ονομάζουμε κατάδεσμο, αναφέρεται ουσιαστικά στη σύνταξη μιας κατάρας σε μια μολύβδινη πινακίδα και σπανιότερα σε άλλα υλικά [2].
Η αρχαιολογική σκαπάνη, απέδειξε ότι πολλές φορές η πρακτική αυτή συνοδεύτηκε και από μαγικά είδωλα τα οποία βρέθηκαν παρακειμένως των καταδέσμων [3]. Το κείμενο του καταδέσμου τοποθετείται μαζί με τα λοιπά μαγικά αντικείμενα συνήθως σε έναν τάφο [4] ή σε ένα σημείο που θεωρείται πως συνδέεται κάπως με τον κάτω κόσμο. Οι κατάδεσµοι είναι νεκρικά ευρήµατα προερχόµενα από τάφους αώρων ή βιαιοθάνατων. Οι αδικοχαµένοι αυτοί νεκροί, ήταν το καλύτερο µέσο επίτευξης των στόχων που αναγράφονται στους καταδέσµους και αυτό γιατί πιστεύεται πως τα πνεύµατά τους ήταν πρόθυμα για οποιαδήποτε εκδίκηση, είτε δραστηριοποιούµενα αυτά τα ίδια, είτε µεταφέροντάς τα ως αγγελιαφόροι στις χθόνιες θεότητες.
Είναι εύλογο λοιπόν το γεγονός ότι πολλοί κατάδεσμοι βρέθηκαν μέσα σε πηγάδια. Αν συνδυάσουμε αυτό το γεγονός με αυτό που μόλις προαναφέρθηκε, με την επιθυμία σύνδεσης αυτής της πρακτικής με τις χθόνιες θεότητες, τις οποίες οι κατάδεσμοι επικαλούνται τις περισσότερες φορές, μπορούμε να εξάγουμε κάποια σημαντικά συμπεράσματα που σχετίζονται με το ρόλο που επιτελούν οι θεότητες αυτές στην απόδοση της δικαιοσύνης.
Η επιστήμη, έχει καταλήξει σε μία τετραμερή διάκριση αναφορικά με τους καταδέσμους. Αρχικά μπορούμε να κάνουμε λόγο για αντιπαλότητα στο θέατρο, για ερωτική αντιπαλότητα, για δικαστικές διαμάχες και τέλος για φθορές παντός τύπου [5]. Είναι ευνόητο ότι θα ασχοληθούμε περισσότερο με τις δικαστικές διαμάχες.
Ο κατάδεσμος της Πέλλας. ΜΙα ερωτική μαγική επωδός από μια γυναίκα για να εμποδίσει τον αγαπημένο της να παντρευτεί κάποια άλλη, γραμμένη σε φύλλο μολύβδου, χρονολογείται στον 4ο π.Χ. Βρέθηκε στην Πέλλα το 1986 και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.
Κατάδεσμος από την Πέλλα, σχεδιαστική αναπαράσταση (Voutiras 1998).
Οι δικαστικοί κατάδεσμοι
«Καταδῶ Εὐάρατον καὶ ὅσοι σύνδικοι καὶ Τελεσῖνον τὸν Ἰδιῶταν
καὶ τὴν ψυχὴν καταδῶ ἰδιώτου, γλῶτταν καὶ αὐτόν[…] [6]»
Ο δικαστικός κατάδεσμος, σύμφωνα και με την τυπολογία την οποία προαναφέραμε, είναι μία μαγική ενέργεια που έχει σκοπό να βλάψει τον αντίδικο του συντάκτη του καταδέσμου ή τους μάρτυρες, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να καταθέσουν εναντίον του συντάκτη. Κρίνεται εποικοδομητικό να αναφερθούν μερικά νευραλγικά στοιχεία σχετιζόμενα με τους δικαστικούς καταδέσμους.
Αρχικά, οφείλουμε να αναφέρουμε, ότι ειδικά στην κλασική περίοδο οι δικαστικοί κατάδεσμοι δεν εμφορούν ούτε τη δικαιολόγηση, ούτε το όνομα του συντάκτη. Αυτό, θα γίνει λίγο αργότερα με τις λεγόμενες «προσευχές για δικαιοσύνη», τις οποίες διεξοδικά θα αναλύσουμε στη συνέχεια. Αναφορικά τώρα με την ανυπαρξία στοιχείων σχετιζόμενων με τον συντάκτη, αυτό μπορεί εύλογα να ερμηνευτεί, αν εξετάσουμε τον κατάδεσμο όχι ανεξάρτητα, αλλά ενδογενώς με την καθημερινότητα τον αρχαϊκών και κλασικών αντιλήψεων. Μπορούμε να εντοπίσουμε, ότι στις αξιώσεις του συντάκτη, είναι ήδη γνωστό ότι υπάρχει μία επιθυμία βλάβης του αντιδίκου. Είναι όμως εξίσου πιθανό, ο φόβος μίας ενδεχόμενης «ταυτοπαθητικής ποινής» [7], να αναγκάζει κατά κάποιον τρόπο τον συντάκτη να αποκρύπτει την ταυτότητα του. Είναι ξεκάθαρο, ότι κινούμαστε μέσα στη σφαίρα της λαϊκής δεισιδαιμονίας του κλασικού και αρχαϊκού κόσμου. Υπάρχει μια πολύ συγκεκριμένη μεθοδολογία κατά τη διάρκεια της σύνταξης μίας τέτοιας πινακίδας, ενώ ταυτόχρονα, μορφολογικά, συντακτικά και λεξιλογικά, οι κατάδεσμοι είναι παρεμφερείς μεταξύ τους. Οι συντάκτες των δικαστικών καταδέσμων μάλιστα, χρησιμοποιούν κάποιες «φόρμουλες» για να εισάγουν την θεότητα όσο το δυνατόν γρηγορότερα στο όλο ζήτημα. Οι περισσότεροι των ερευνητών, συμφωνούν πως αυτoί είναι τέσσερις [8].
- Ο τύπος του άμεσου δεσίματος.
- Ο τύπος του προσευχητικού καταδέσμου.
- Ο τύπος του επιθυμητικού καταδέσμου.
- Similia similibus formula [9].
Η Επιστήμη της αρχαιολογίας θεώρησε αρχικά, πως αυτό που σήμερα ονομάζεται δικαστικός κατάδεσμος ήταν στην πραγματικότητα μια εκδικητική κατάρα. Μία κατάρα δηλαδή, η οποία συντασσόταν μετά την έκβαση της δίκης, προφανώς από τον ηττημένο διάδικο. Αυτό σήμερα, δεν μπορεί να γίνει δεκτό. Όπως προαναφέρθηκε, οι δικαστικοί κατάδεσμοι αποσκοπούν στην αφαίρεση της ικανότητας του αντιπάλου διαδίκου από το να σκεφτεί και να μιλήσει με διαύγεια την ώρα της δίκης. Εδώ μπορεί να εξαχθεί και ένα πάρα πολύ σημαντικό συμπέρασμα. Οι δικαστικοί κατάδεσμοι ασχολούνται με τις νοητικές και φωνητικές ικανότητες του θύματος. Αυτό, έρχεται σε πλήρη αντιδιαστολή με κάθε άλλο τύπο κατάρας ή κατάδεσμου. Όπως στη συνέχεια θα δούμε, ο συντάκτης του δικαστικού καταδέσμου έχει σκοπό να κατακτήσει τον νου και τη γλώσσα του αντιπάλου διαδίκου. Δεν τον απασχολούν τα συναισθήματά του ή η ικανότητα του να κινείται (όπως ενδεχομένως θα απασχολούσε τον συντάκτη ενός ερωτικού ή ακόμη και τον συντάκτη ενός καταδέσμου αθλητικής αντιπαλότητας).
Μέσα στα πλαίσια μιας προσπάθειας προώθησης των διαφορετικών ενδιαφερόντων των διαδίκων και της τελικής επιτυχίας στη δίκη, οι διάδικοι ήταν πολύ πιθανό να προσφύγουν σε μία σειρά πρακτικών. Οι δικαστικοί κατάδεσμοι μπορούν να ειδωθούν υπό το πρίσμα μίας προσπάθειας κατάκτησης νομικών πλεονεκτημάτων στη δίκη. Η επίκληση των θεοτήτων για την απονομή της δικαιοσύνης και της τελικής τιμωρίας κινητοποιείται στην πραγματικότητα από την απόλυτη πεποίθηση, ότι η δικαιοσύνη είναι πρώτα απ’ όλα θεόπνευστη. Είναι λοιπόν μια δημοφιλής πρακτική η οποία επιβιώνει μέσα στους αιώνες και αποτελεί δηλωτικό του γεγονότος ότι υφέρπει μία βαθιά ριζωμένη τάση προς μία μεγάλη μερίδα του αρχαϊκού και κλασικού πληθυσμού που θέλει να πάρει – κατά κάποιον τρόπο – το νόμο στα χέρια του.
Στοχεύουν έτσι σε έναν αριθμό νομικών παραγόντων, συνήθως τον αντίπαλο διάδικο όπως επίσης και τους αυτόπτες μάρτυρες που τον υποστηρίζουν.
Τυπολογία δικαστικών καταδέσμων
Οι δικαστικοί κατάδεσμοι, ως μέρος του συνολικότερου αυτού φαινομένου της «μαγικής δέσμευσης», απασχόλησαν ιδιαιτέρως τους κλασικούς φιλολόγους και αρχαιολόγους. Για πολλά χρόνια, στην επιστήμη, υποστηρίχθηκε η άποψη ότι θα ήταν σωστότερο, να αναπτυχθεί κάποιου είδους τυπολογία μέσα στο φαινόμενο των δικαστικών καταδέσμων. Αναμφίβολο είναι το γεγονός πως η προθετικότητα των συντακτών των δικαστικών καταδέσμων αποσκοπεί στην τελική τιμωρία του αντιδίκου. Αυτό όμως που εδώ έχει σημασία, είναι το μέσο, η πιο σωστά ο τρόπος μέσα από τον οποίον θα επιτευχθεί η αξίωση των συντακτών. Όπως προαναφέραμε, το σημείο που επιτίθεται ο δικαστικός κατάδεσμος είναι η γλώσσα ή το μυαλό του αντιδίκου. Έτσι λοιπόν, στη πρώτη περίπτωση είναι πλέον αποδεκτός ο όρος «φιμωτικοί» κατάδεσμοι. Είναι ακριβώς αυτοί οι κατάδεσμοι, οι οποίοι επιτίθενται στην γλώσσα του αντιδίκου. Στην άλλη περίπτωση θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για κατάδεσμους οι οποίοι επιτίθενται στη νοητική ικανότητα του αντιδίκου.
Ένα παράδειγμα φιμωτικού κατάδεσμου:
«Καταδέω τον Σμινδυρίδην και όσους τον υποστηρίζουν προς την Ερμή τον Εριόνιο και προς την Περσεφόνη και προς τη Λήθη. Καταδέω το νου του, τη γλώσσα του, την ψυχή του και όσα κάνει εναντίον μου σε σχέση με τη δίκη που ο Σμινδυρίδης έχει ξεκινήσει εναντίον μου». [10].
Άξιο αναφοράς, είναι το γεγονός ότι στο παρελθόν έγινε κάποια προσπάθεια περαιτέρω διαίρεσης των δικαστικών καταδέσμων με κριτήριο τον δέκτη του κατάδεσμου. Αυτό έχει ιδιαίτερη αξία, αν αναλογιστούμε το γεγονός ότι αρκετοί από αυτούς τους καταδέσμους επιτίθενται εναντίον πολιτικών προσώπων. Όπως είναι εύλογο βέβαια μια τέτοια διάκριση, δεν έχει γίνει δεκτή από την επιστήμη. Αυτό είναι απότοκο πολλών παραγόντων. Αρχικά, δεν μπορεί να γίνει μια ασφαλής αντιστοίχιση μεταξύ των ονομάτων που αναγράφονται στο κατάδεσμο και των πολιτικών προσώπων. Έπειτα, ο όρος «πολιτικοί κατάδεσμοι», αν γίνει δεκτός, τίθεται στα όρια της σφαίρας των δικαστικών καταδέσμων [11]. Απεναντίας, μπορεί να γίνει λόγος για κατάδεσμους οι οποίοι στρέφονται εναντίον των μαρτύρων και κατάδεσμους οι οποίοι στρέφονται εναντίον των «συνδίκων». Αυτό, αποκτά ιδιαίτερη σημασία στους καταδέσμους της κλασικής περιόδου. Οι κατάδεσμοι αυτοί έχουν πολύ περισσότερο πληροφοριακό περιεχόμενο. Αυτό φυσικά σχετίζεται με τις αυξημένες συγκριτικά με την αρχαϊκή περίοδο γνώσεις μας για τα νομικά καθεστώτα των πόλεων.
Α) Κατάδεσμοι ενάντια στους μάρτυρες
Στους περισσότερους δικαστικούς καταδέσμους, ο συντάκτης επιτίθεται εναντίον των μαρτύρων. Οι μάρτυρες, απολαμβάνουν ένα μεγάλο μέρος της προσοχής των συντακτών των δικαστικών κατάδεσμων και αυτό φυσικά αντικατοπτρίζει και την σημαντικότητά τους στα μάτια των διαδίκων για την έκβαση μίας υπόθεσης. Άξιο αναφοράς, είναι πως ως μάρτυρες μπορούσαν να καταθέσουν οι Αθηναίοι άνδρες που είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα ενώ υπάρχουν αμφιβολίες για το αν θα μπορούσαν οι γυναίκες να δίνουν μαρτυρική κατάθεση. Πάντως, αξίζει να σημειωθεί πως κανένας δικαστικός κατάδεσμος δεν επιτίθεται σε γυναίκα μάρτυρα. Κρίνεται εποικοδομητικό να αναφερθεί πως οι μάρτυρες καταθέτουν για ό,τι γνωρίζουν, όχι ως αυτήκοοι, άλλα ως αυτόπτες μάρτυρες.
Στην έρευνα ενός μεγάλου μέρους δικαστικών καταδέσμων, καταφέραμε να εντοπίσουμε αρκετούς οι οποίοι απευθύνονται και επιτίθενται ενάντια στους μάρτυρες. Για λόγους οικονομίας χώρου, ας μας επιτραπεί να παραθέσουμε ενδεικτικά έναν, ο οποίος όμως μορφολογικά συντακτικά και νοηματικά δεν διαφέρει σε μεγάλο βαθμό από τους υπόλοιπους. Βρέθηκε στην περιοχή του Δαφνίου το 1866:
«ἈΡΟΣ Καλλ[ία]ς Εὐκτήμονος
Χαραῖς Καλλίας ἐφ’ ὑμῖν
Καλλίa[ν] μάρτυρες η δικασταί […] [12]«
Β) Καταδεσμοι ενάντια στους «συνδίκους»
Εντοπίσαμε κατά την έρευνα επίσης κατάδεσμους οι οποίοι επιτίθενται εναντίον των «συνδίκων». Προφανώς, οι συντάκτες των καταδέσμων αυτών, επιτίθενται εναντίων των συνδίκων των αντιδίκων. Άλλωστε, όπως παρακάτω θα δούμε, υπάρχει μια άλλη ομάδα δικαστικών καταδέσμων, η οποία επιτίθεται ευθέως απέναντι στον αντίδικο.
Για την οικονομία της εργασίας αυτής, κρίνεται σκόπιμο να παραθέσουμε κάποιους από αυτούς τους καταδέσμους. Ο πρώτος βρέθηκε το 1881 στην Αθήνα και επιτίθεται εναντίον του «Ευάρατου και των συνδίκων του».
» Καταδῶ Εὐάρατον καὶ ὅσοι σύνδικοι καὶ Τελεσῖνο[ν]
Τ[ὸ]ν Ἰδιῶτα[ν] καὶ τὴν ψυχὴν καταδῶ ἰδι[ώ]το[υ],
γλῶτταν κα[ὶ] αὐτόν[…] [13]«
Ένας άλλος κατάδεσμος από την Αττική, καλεί τον Ερμή προσδίδοντας του το κατηγόρημα «κάτοχος»:
« Ἑρμῆ κάτοχε,
κάτεχε φρενας γλῶτ[τ]αν
(τοῦ Καλλίου δέω)
ἐναντίαν εἶναι Καλλίαν πρὸς Μικίωνα
ὅτι ἄν εἴποι καὶ τοιαῦτα
Καλλίου συνδίκοις
κατὰ Μικίωνος[…] [14]»
Άλλος ένας δικαστικός κατάδεσμος ο οποίος βρέθηκε στην οδό Πειραιώς το 1877, επικαλείται τον Ερμή και την Περσεφόνη (είναι και οι δύο χθόνιες θεότητες [15]) να επέμβουν και να βοηθήσουν τον συντάκτη του καταδέσμου:
«Ἑρμ[ῇ] καὶ Φερσεφ[ό]ν[ῃ ]
τήνδε ἐπιστο[λ]ὴν ἀποπέμπω
ὁπότε ταῦτα ἐς ἀνθρώπο[υ]ς ἁμαρτωλοὺς φέρω αὐτο[ύ]ς
Δίκη, τυχεῖν τέλο[υ]ς δίκης[…] [16]«
Και λίγο παρακάτω ο συντάκτης γράφει:
«Λυσίμαχος, Φιλοκλῆς, Δημόφιλος καὶ σύνδικοι
καὶ εἵ τις ἄλλος φίλος αὐτοῖς. [17]»
Γ) Κατάδεσμοι εναντίων συνηγόρων, δικαστών και αντίδικων
Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός πως από την έρευνα μας διαπιστώσαμε πως αρκετοί κατάδεσμοι επιτίθενται ενάντια στους συνηγόρους. Επίσης, σημαντικό κρίνεται ότι εντοπίστηκε κατάδεσμος, ο οποίος περιλαμβάνει στην επίθεση και τους δικαστές. Έτσι, το corpus των δικαστικών καταδέσμων, εχει μια ποικιλία αναφορικά με τους δέκτες της κατάρας. Οι συντάκτες των καταδέσμων, προσπαθούν να αποκτήσουν νομικά πλεονεκτήματα και στο βωμό της απόκτησής τους, εντάσσουν στους καταδέσμους τους και τους ίδους τους δικαστές. Εικάζω πάντως, πως η περίπτωση επίθεσης μέσω καταδέσμων στους δικαστές, ενδέχεται να είναι μια από τις περιπτώσεις σύνταξης κατάδεσμου μετά την λήξη της δικαστικής διαμάχης και ίσως να σχετίζεται με καταδικαστική απόφαση κατά του συντάκτη του κατάδεσμου:
«[…]καὶ μετ’ ἐκείνων μηνυτῶν καὶ τῶν δικαστῶν [18].»
Ο κατάδεσμος που θα παραθέσουμε τώρα, είναι ένας από αυτούς που εμφορούν περισσότερο πληροφοριακό περιεχόμενο. Ο συντάκτης του κάνει λόγο για «αντίδικους», «δικαιώματα», «Δηκαστηρίωι» και «δίκαιον».
«Δέσποτα κάτοχε
καταδηνύω Διοκλέα ὡς τὸ(ν) ἐμὸν ἀντίδικον,
τὴν γλῶτταν καὶ τὰς φρένας καὶ τοῖς Διοκλέους βοηθοῖς
πάντας καὶ τὸν λόγον αὐτοῦ καὶ τὰς μαρτυρίας καὶ τὰ δικαιώματα
ἅπαντα τὰ παρασκευάζεται ἐπ᾽ ἐμὲ καὶ κάτεχε αὐτόν
ἅπαντα τὰ δικαιώματα Διοκλέους
τὰ ἐπ’ ἐμὲ παρασκευάζεται
μὴ ἀνύσσαι τοὺς βοηθοὺς τοῦ Διοκλέους
καὶ ἡττᾶσθαι Διοκλέα ἀπ’ ἐμοῦ
ἐν παντὶ δικαστηρίῳ
καὶ μεθ’ ἓν ἀντῇ Διοκλεῖ δίκαιον. [19]»
Η εξέλιξη των καταδέσμων – «Προσευχές για δικαιοσύνη»
Σταδιακά, η πρακτική της σύνταξης δικαστικών καταδέσμων φαίνεται πως υποχωρούσε. Φυσικά είναι ιδιαίτερα πιθανό πως αυτό δε συνέβη μέσα σ’ ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Υπάρχουν στοιχεία, για μία άλλη μαγική πρακτική, η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως προέκταση του δικαστικού κατάδεσμου. Φυσικά, μπορεί να ειδωθεί και ως μία εντελώς ανεξάρτητη πρακτική συγκριτικά με αυτή των δικαστικών καταδέσμων [20]. Εντοπίζουμε, πάντως, κάποια κοινά στοιχεία με τους καταδέσμους. Την παρουσία αυτής της ιδιαίτερης κατηγορίας καταδέσμων επισήμανε πρώτος ο Ολλανδός ιστορικός της αρχαίας θρησκείας Η. Versnel [21], o οποίος και πρότεινε τον όρο «προσευχές για δικαιοσύνη», για να διακρίνει αυτά τα μαγικά κείμενα από τις απλές κατάρες που δεν περιέχουν κάποια έμμεση η άμεση αιτιολόγηση [22]. Εδώ λοιπόν, έχουμε έναν κοινό παρονομαστή. Ο συντάκτης του δικαστικού καταδέσμου, όπως επίσης και ο συντάκτης μιας προσευχής για δικαιοσύνη, έχουν ως απώτερο σκοπό την απονομή της, όπως επίσης και την άρση κάποιων νομικών σφαλμάτων. Η ειδοποιός διαφορά είναι η εξής: Στην περίπτωση των «προσευχών για δικαιοσύνη» υπάρχει αιτιολόγηση ενδογενώς στο κείμενο [23]. Σε πλήρη αντιδιαστολή με αυτό, στον δικαστικό κατάδεσμο οι αιτιολογήσεις δεν υπάρχουν.
Μία άλλη ειδοποιός διαφορά, είναι το ζήτημα της μορφολογίας και του ύφους που χρησιμοποιείται σε αυτά τα οι δύο είδη μαγικών πρακτικών. Όπως είδαμε στους δικαστικούς κατάδεσμους, έτσι και εδώ, υφέρπει η πεποίθηση ότι η δικαιοσύνη πρέπει να προστατεύεται από τις θεότητες, γιατί η δικαιοσύνη είναι κατά βάθος θεόπνευστη και αυτός είναι και ο λόγος που μεταβάλλονται και οι διατυπώσεις. Στους καταδέσμους, τα ρήµατα που «εξαναγκάζουν» τους θεούς να υπακούσουν και να εκτελέσουν τις εντολές του καταδέσµου είναι τα: «ξορκίζω σε» «καταδίδηµι», «καταδέω», «δέω», «καταγράφω», «ανατίθηµι».
Στις προσευχές για απονομή δικαιοσύνης, ο συντάκτης είναι ιδιαίτερα προσεκτικός απέναντι στον δέκτη αυτού του μηνύματος. Οι συντάκτες εδώ υποβιβάζουν τον εαυτό τους σε θέση εξάρτησης από τις θεότητες, θυμίζοντας τους πως είναι αδύναμοι και πως πρέπει να υπερασπιστούν ένα άτομο που βρίσκεται στην εξουσία του. Θα μπορούσαμε να δούμε τις νέες αυτές διατυπώσεις κάτω από το πρίσμα των θεωριών της ευγένειας, εκείνου του τομέα της γλωσσολογίας που σήμερα ονομάζουμε «πραγματολογία». Στους δικαστικούς κατάδεσμους αυτό είναι ένα στοιχείο που λείπει. Ο συντάκτης των δικαστικών καταδέσμων θεωρεί πως είναι υποχρέωση και καθήκον της θεότητας να βοηθήσει. Αν ο δικαστικός κατάδεσμος είναι υπενθύμιση, οι προσευχές για δικαιοσύνη είναι παράκληση. Για την οικονομία αυτού του υποκεφαλαίου θα παραθέσουμε εδώ μεταφρασμένο το κείμενο μιας «προσευχής για δικαιοσύνη».
«Κύριε παντοκράτωρ, εσύ με δημιούργησες, αλλά ένας κακός άνθρωπος με κατέστρεψε. Να εκδικηθείς τον θάνατο μου γρήγορα. [24]»
Χάλκινο πινακίδιο (πιπάκιον) με «προσευχή για δικαιοσύνη», από τη Λυδία (;) (Museum Helveticum 35, 1978, 241-244, αρ. εικ. 8).
Πρόκειται για ένα χάλκινο πινακίδιο των αυτοκρατορικών χρόνων. Αγοράστηκε από το Μουσείο της Γενεύης χωρίς γνωστή προέλευση, αλλά η ομοιότητα του με επιγραφές της Λυδίας δικαιολογεί την υπόθεση ότι προέρχεται από τη Λυδία (Μαιονονία;). Μια ανώνυμη γυναίκα, θύμα κλοπής, απελπισμένη από την ανικανότητα της επίγειας δικαιοσύνης, χάραξε την κατάρα της. Παραχωρώντας τα κλοπιμαία στη θεά, τα καθιστά ιδιοκτησία της θεάς κι έτσι η κλοπή τους αποκτά διαστάσεις ιεροσυλίας. Εάν η θεά δεν εισακούσει την προσευχή της γυναίκας, αυτή θα γίνει ρεζίλι (κι όχι η γυναίκα που έπεσε θύμα κλοπής):
[Αναθέτω σε σένα, Μητέρα των Θεών, όλα τα χρυσά αντικείμενα που έχασα, ώστε να τα αναζητήσεις και να τα φανερώσεις όλα και να τιμωρήσεις αυτούς που τα έχουν, πως αξίζει στη δύναμη σου, ώστε να μη γίνεις περίγελως].
(Κείμενο από ανακοίνωση του Άγγελου Χανιώτη με τίτλο «Σαν την άδικη κατάρα. Η αρχαιολογία μιας παρομοίωσης»).
Κατάδεσμοι και λογοτεχνικές πηγές
Υπάρχουν πολλά λογοτεχνικά στοιχεία που δείχνουν ότι μια κακή απόδοση στο δικαστήριο από έναν ταλαντούχο ρήτορα για παράδειγμα, θα μπορούσε συχνά να οδηγήσει στην κατηγορία ότι αυτός είχε πέσει θύμα δεσμευτικών κατάδεσμων. Ο Αριστοφάνης στις «σφήκες» αναφέρει για παράδειγμα την ξαφνική παράλυση του γνωστού ομιλητή Θουκυδίδη, γιο του Μελέσιου, κατά τη διάρκεια μιας σημαντικής δίκης. Ένα άλλο παράδειγμα, μας έρχεται από την ρωμαϊκή αρχαιότητα, από την όψιμη περίοδο της δημοκρατικής Ρώμης. Ο Κικέρωνας αναφέρει πως ένας αντιτιθέμενος δικηγόρος ξαφνικά ξέχασε την υπόθεση του και στη συνέχεια έχασε την αγωγή. Ο άτυχος αυτός άνδρας αργότερα ισχυρίστηκε ότι η κακή του απόδοση ήταν αποτέλεσμα μαγείας (Veneficiis et cantionibus) [25].
Στο τέλος της αρχαιότητας, οι ρήτορες συνέχισαν να κατηγορούν τη μαγεία για ξαφνικές παραλείψεις της μνήμης και των στιγμών ανεξήγητου φόβου και άγχους που αισθάνονταν κατά τη διάρκεια μίας ομιλίας τους. Ο Λιβάνιος, στην αυτοβιογραφία του μας λέει, πως σε κάποιο σημείο της ζωής του έγινε σοβαρά άρρωστος και δεν ήταν πλέον σε θέση να διαβάσει, να γράψει ή να μιλήσει ενώπιον των μαθητών του. Όλοι αυτοί κατηγορούν τους καταδέσμους (την επίδραση των δικαστικών καταδέσμων) για την κακή κατάσταση στην οποία περιήλθαν [26].
Νόμοι ενάντια στους καταδέσμους
Υπάρχουν πολύ λίγα στοιχεία αναφορικά με τη νομοθεσία ενάντια σε μαγικές πρακτικές όπως αυτή των δικαστικών καταδέσμων. Για την Αθήνα για παράδειγμα, δεν σώζεται νομοθεσία που να αφορά άμεσα οποιαδήποτε μορφή μαγείας, ενώ σε άλλες περιοχές όπως στη βόρεια ακτή της Εφέσου, υπάρχει η απαγόρευση κατά της παρασκευής επιβλαβών φαρμάκων. Αναφορικά με το όλο φάσμα των μαγικών δραστηριοτήτων όπως οι κατάρες, οι κατάδεσμοι, τα ξόρκια, ο ελληνικός νόμος είναι ανεξήγητα σιωπηλός. Φυσικά, από αυτό, δεν τεκμαίρεται πως η έλλειψη νομοθεσίας υποδηλώνει την απουσία ανησυχίας για τη μαγεία, ούτε έχουμε ένα ολόκληρο σώμα νόμου πάνω στο οποίο θα βασιστούν οι κρίσεις μας [27]. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν πολλές έμμεσες αποδείξεις ότι ορισμένοι τύποι μαγείας θεωρήθηκαν πιο επιβλαβείς από άλλους. Αυτός ο τύπος μαγείας, ο οποίος θα μπορούσε δυνητικά να οδηγήσει σε ζημία της περιουσίας ή του ατόμου, ήταν σίγουρα απαγορευμένος ακόμα κι αν εμείς δεν έχουμε κάποιο σώμα νόμου που να επιβεβαιώνει την υπόθεση μας [28]. Δυστυχώς, όσες νομοθετικές ανησυχίες μπορούμε να βρούμε, συνήθως αναλώνονται και συγκλίνουν αναφορικά με τη χρήση της φαρμακείας. Μέσω της πλαγίας λογοτεχνικής κριτικής φυσικά, μπορούμε μέσα από το έργο του Πλάτωνα, τους νόμους, να βρούμε αναφορές που σχετίζονται με μαγικές πρακτικές όπως οι κατάδεσμοι [29].
Από την αρχαία Ρώμη έρχεται αυτός ο κατάδεσμος (κατάρα για τους αρχαίους) που συντηρήθηκε πρόσφατα και εκτίθεται στο κοινό του Αρχαιολογικού Μουσείου του Πανεπιστημίου Johns Hopkins της Βαλτιμόρης των ΗΠΑ. Μαζί μάλιστα εκτίθεται και το καρφί από σίδηρο, το οποίο είχε χρησιμοποιηθεί για να στερεωθεί η πινακίδα με τον κατάδεσμο.
Η προσφάτως συντηρημένη ρωμαϊκή πινακίδα, ηλικίας 2.000 ετών, είναι μία από τις πέντε που κατέχει το πανεπιστήμιο από το 1908. Το κείμενό της αποκρυπτογραφήθηκε χάρη σε έναν μεταπτυχιακό φοιτητή του πανεπιστημίου, τον Ουίλιαμ Σέργουντ Φοξ, ο οποίος πραγματοποίησε τη μελέτη της.
(Θερμού Μαρία, εφημ. «ΒΗΜΑ», 12 Δεκεμβρίου 2011)
Συμπεράσματα
Ανεξάρτητα από τις ανθρωπολογικές συμπερασματικές προτάσεις που απορρέουν από την καταδεσμική πρακτική, υπάρχει αναμφίβολα ένα σημαντικό πληροφοριακό περιεχόμενο για την συνολική κατανόηση των αντιλήψεων των διαδίκων της κλασικής περιόδου. Ένας τρόπος αντιμετώπισης αυτών των πρακτικών, είναι ως εδραίωση μιας συνολικότερης δυσπιστίας απέναντι στο σύνολο του νομικού συστήματος και των συστατικών μερών του. Οι διάδικοι, νιώθοντας αδύναμοι και αβοήθητοι στο να ανταπεξέλθουν απέναντι σε αυτό το οποίο αντιλαμβάνονται ως ισχυρά υποστηρικτικά δίκτυα των αντιπάλων τους, καταφεύγουν σε μαγικές πρακτικές. Εναλλακτικά, μπορούμε να εξετάσουμε τους κατάδεσμους ως μία στρατηγική, η οποία αναπτύσσεται από τους διαδίκους στο σύνολο της τότε επικρατείας. Με αυτόν, τον δεύτερο τρόπο όμως, ο νόμος δεν είναι μία κυρίαρχη δύναμη με την οποία κάποιος πρέπει παθητικά να συμμορφωθεί, αλλά γίνεται ένα κοινωνικό δημιούργημα το οποίο μπορεί να χειραγωγηθεί στο βωμό της επίτευξης των σκοπών του συντάκτη του κατάδεσμου.
Έτσι λοιπόν, οι διάδικοι χρησιμοποιούν τον κατάδεσμο ενάντια στους αντιδίκους και στους υποστηρικτές τους σε μια προσπάθεια να κερδίσουν κάθε δυνατό πλεονέκτημα στο δικαστήριο. Με αυτό τον τρόπο οι κατάδεσμοι γίνονται ανορθόδοξες και αντιστασιακές – απέναντι στο νόμο – πρακτικές, γίνονται ρητορικοί λόγοι, οι οποίοι ανταγωνίζονται τη δομή ενός πολύπλοκου και ενδεχομένως πολλές φορές ανομοιόμορφου νομικού συστήματος. Η πρακτική των δικαστικών κατάδεσμων, δέχτηκε μεγάλα πλήγματα αρχικά από την αυξανόμενη συνοχή της ιατρικής κοινότητας της Αθήνας, η οποία αντιστάθηκε απέναντι στην θρησκευτική ιατρική. Τα έργα του Ιπποκράτη, όπως το «Περί ἀέρων, ὑδάτων, τόπων», αποτελούν ύμνο στην ορθολογικότητα και θα έπρεπε να εξετάσουμε την «υποχώρηση» της πρακτικής των καταδέσμων σύμφωνα με το συνολικότερο ιστορικό συγκείμενο. Αν παρ’ όλα αυτά εξετάσουμε Βυζαντινά κείμενα, θα διαπιστώσουμε πως η πρακτική αυτή συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Μ. Ψελλού ο οποίος γράφει αναφορικά µε τα δαιµόνια ότι «κατεργάζονται τραγικά πάθη δεµένα µε λεπτό τµήµα κεριού ή µολύβδου», ενώ ο Θεόδωρος Βαλσαµών κάνει λόγο για «κηρόπλαστα ειδώλια» τα οποία έριχναν οι µάγοι στους ταφικούς θαλάµους.
Υποσημειώσεις
[1] Aπό το ρήµα defigere που σηµαίνει καρφώνω, αλλά επίσης και παραδίδω κάποιον στις υποχθόνιες δυνάµεις.
[2] Α. Βακαλούδη, «Η εξέλιξη της μαγείας στην Αρχαία Ελλάδα», H μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα, Eπιστήμης κοινωνία, Αθήνα 2008, σελ.145.
[3] Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν κάνουμε λόγο για «Καταπασσαλεύσεις», όπου ουσιαστικά αποτελούν μολύβδινα ή κηρόπλαστα ομοιώματα του θύματος τα οποία κατατρυπούσαν με καρφιά.
[4] Η. Versnel, “Beyond Cursing:The Appeal to justice in judicial prayers”, Magica Hiera, Oxford University press, New York 1991, p.81.
[5] Ο.π., σελ. 61.
[6] Corpus inscriptionum Atticarum, consilio et auctoritate, Academiae Litterarum Regiae Borussicae,Vol.4, Apud G. Reimerum ,Berlin 1873, σελ.52
[7] Ο ερευνητής C. Faraone πρώτος εισήγαγε αυτήν την υπόθεση, δίνοντας της τον όρο «Counter Magic».
[8] C. Faraone, The agnostic context of Early Greek Binding Spells,«Magica Hiera», Oxford University press, New York 1991, p. 5
[9] Οι δικαστικοί κατάδεσμοι, χρησιμοποιούν περισσότερο τον πρώτο και τον δεύτερο τύπο.
[10] Α. Χανιώτης, «Σαν την άδικη κατάρα. Η αρχαιολογία μιας μεταφοράς», Η μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα, Επιστήμης κοινωνία, Αθήνα 2008, σελ. 52.
[11] C. Faraone, The agnostic context of Early Greek Binding Spells,«Magica Hiera»,Oxford University press, New York 1991, p. 16.
[12] Corpus inscriptionum Atticarum, consilio et auctoritate, Academiae Litterarum Regiae Borussicae,Vol.4, Apud G. Reimerum, Berlin 1873, σελ. 52.
[13] Corpus inscriptionum Atticarum, consilio et auctoritate, Academiae Litterarum Regiae Borussicae,Vol.4, Apud G. Reimerum ,Berlin 1873, σελ. 52
[14] O.π.,σελ. 20
[15] Η. Versnel, Beyond Cursing:The Appeal to justice in judicial prayers,«Magica Hiera»,Oxford University press, New York 1991, p. 64
[16]Corpus inscriptionum Atticarum, consilio et auctoritate, Academiae Litterarum Regiae Borussicae,Vol.4, Apud G. Reimerum ,Berlin 1873, σελ. 66
[17] O.π., σελ. 66
[18] Ο.π., σελ. 75
[19] Ο.π.,σελ.62
«Τα στοιχεία που, κατά τον Versnel, διαφοροποιούν τις «δικαιοδοτικές παρακλήσεις» από τους κοινούς καταδέσμους είναι : 1. Η μνεία (κατά κανόνα) του ονόματος του αποδέκτη της κατάρας. 2. Η δικαιολόγηση της προσφυγής στον κατάδεσμο μέσω αναφοράς της αδικίας που προκλήθηκε. 3. Ορισμένες δικαιοδοτικές παρακλήσεις περιλαμβάνουν αίτημα ατιμωρησίας του δημιουργού του καταδέσμου ή την απαλλαγή του από ενδεχόμενες επενέργειες της πράξης του. 4.Μαζί με τις χθόνιες θεότητες αναφέρονται και άλλοι θεοί. 5.Στις δικαιοδοτικές παρακλήσεις επιδεικνύεται σεβασμός απέναντι στις θεότητες (κύριος, δέσποινα ή ακόμα φίλος). 6. Περιλαμβάνουν παρακλητικές εκφράσεις όπως ἱκετεύω, βοήθει μοι, βοήθησον αὐτῷ, κλπ. 7. Τέλος, καθοριστικό στοιχείο των δικαιοδοτικών παρακλήσεων είναι το αίτημα του παρακαλούντος προς τους θεούς να τιμωρήσουν (κολάζειν) τον ένοχο και η επέμβασή τους να οδηγήσει στην απονομή της δικαιοσύνης».
[21] Η. Versnel, Beyond Cursing:The Appeal to justice in judicial prayers,«Magica Hiera»,Oxford University press, New York 1991, p. 61
[22] Α. Χανιώτης, Σαν την άδικη κατάρα. Η αρχαιολογία μιας μεταφοράς,που βρίσκεται στον συλλογικό τόμο «Η μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα», Επιστήμης κοινωνία, Αθήνα 2008, σελ. 63
[23] O.π., σελ. 63
[24] Ο.π., σελ. 66
[25] C. Faraone, The agnostic context of Early Greek Binding Spells,«Magica Hiera»,Oxford University press, New York 1991, p. 16
[26] O.π., σελ. 16
[27] D. Collins, Magic in the ancient Greek World,Blackwell publishing,Oxford 2008, p. 135
[28] O.π., σελ. 135
[29] Ο.π., σελ. 139
Βιβλιογραφία
- Βακαλούδη Α., «Η εξέλιξη της μαγείας στην Αρχαία Ελλάδα», που βρίσκεται στον συλλογικό τόμο «H μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα», Επιστήμης κοινωνία, Αθήνα 2008.
- Βελισσαροπούλου Ι., «Ευχές, κατάρες και δίκαιο», Αντικήνσωρ, τ.1ος, 2013.
- Collins D., «Magic in the ancient Greek World», Blackwell publishing, Oxford 2008.
- Corpus inscriptionum Atticarum, consilio et auctoritate, Academiae Litterarum Regiae Borussicae,Vol.4, Apud G. Reimerum ,Berlin 1873.
- Versnel Η., “Beyond Cursing: The Appeal to justice in judicial prayers”,«Magica Hiera», Oxford University press, New York 1991.
- Χανιώτης Α., «Σαν την άδικη κατάρα. Η αρχαιολογία μιας μεταφοράς», που βρίσκεται στον συλλογικό τόμο Η μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα, Επιστήμης κοινωνία, Αθήνα 2008.
© Ηρακλής Καραμπάτος, 2018.
Μεταπτυχιακός φοιτητής νομικής
* Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.
Σχετικά θέματα:
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 