Η Δημοκρατία στην εποχή των αλγορίθμων και μεγάλων δεδομένων. Από τον ουμανισμό στη σύγχρονη πολιτική ευθύνη. Ηθική ελευθερία και λογοδοσία στη δημόσια σφαίρα. Σύγχρονες απειλές και τεχνητή νοημοσύνη
«Ελεύθερο Βήμα»
Από την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού.
Η Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, δημιούργησε ένα νέο χώρο, το «Ελεύθερο Βήμα», όπου οι αναγνώστες της θα έχουν την δυνατότητα να δημοσιοποιούν σκέψεις, απόψεις, θέσεις, επιστημονικά άρθρα ή εργασίες αλλά και σχολιασμούς επίκαιρων γεγονότων.
Φιλοξενούμε σήμερα στο «Ελεύθερο Βήμα» την ομιλία του τέως υπουργού κ. Αλέκου Παπαδόπουλου στις Διεθνολογικές Συναντήσεις Ναυπλίου – «Απέναντι στο αύριο του κόσμου», στον ιστορικό χώρο του «Βουλευτικού» Ναυπλίου, 3-5 Οκτωβρίου 2025.
Ο κ. Αλέκος Παπαδόπουλος διετέλεσε Υπουργός Οικονομικών, Υγείας και Εσωτερικών επί Κυβερνήσεων ΠΑΣΟΚ και υπήρξε ο εμπνευστής και εισηγητής μεγάλων μεταρρυθμίσεων όπως το νομοσχέδιο «Καποδίστριας» για την τοπική αυτοδιοίκηση.
Κυρίες και κύριοι,
Έχει τεθεί ήδη εδώ και καιρό ένα καίριο ερώτημα:
Αν θα προκύψει τελικά σύγκρουση μεταξύ του πνευματικού και του τεχνικού πολιτισμού, ιδιαίτερα μετά την επέλαση της τεχνητής νοημοσύνης στη ζωή των ανθρώπων;
Ένα δεύτερο συμπληρωματικό ερώτημα είναι αν η «βία» του τεχνολογικού πολιτισμού θα γεννήσει ένα νέο παγκόσμιο ρεύμα αντίστασης και εξισορρόπησης στα αποτελέσματα που θα επιφέρει η τεχνολογική εποχή.
Ένα τρίτο, παραπληρωματικό ερώτημα, είναι αν από αυτή την σύγκρουση προκύψει τελικά ένας νέος ουμανισμός ο οποίος διαλεκτικά θα γεννηθεί ως αντιστάθμισμα και αντίβαρο στους κυνισμούς του τεχνολογικού πολιτισμού χωρίς ακόμη να είναι συγκροτημένος ούτε ως φιλοσοφική σκέψη, ούτε ως νέο ιδεολογικό ρεύμα, ούτε βεβαίως ως πολιτική πρόταση.
Πιστεύω ότι εφόσον προκύψει θα αποτελέσει την μεγάλη ευκαιρία εξανθρωπισμού των σημερινών διαδικασιών και των ψυχρών αφαιρέσεων που τείνουν να επικυριαρχίσουν στις σημερινές συσκοτισμένες κοινωνίες.
Στις σύγχρονες πολυρολικές και ανοιχτές κοινωνίες αναπτύχθηκε μαζί με τον πολλαπλασιασμό των καταναλωτικών προϊόντων και μία ποικιλία τρόπου ζωής. Αυτό έχει ως συνέπεια, ο τρόπος με τον οποίον λαμβάνονται οι αποφάσεις και δημιουργούνται οι αντιθέσεις, να χαρακτηρίζεται από μία αυξημένη πολυπλοκότητα στα συστήματα διακυβέρνησης η οποία ενισχύεται διαρκώς με την αλματώδη ανάπτυξη των τεχνολογιών.
Είναι εμφανής σήμερα η υποχώρηση της λογικότητας και της παράδοσης προς όφελος του ατομικού προγραμματισμού των πολιτών. Τα όρια ανάμεσα στο δημόσιο και στο ιδιωτικό αμβλύνονται ολοένα και περισσότερο και στη θέση τους κυριαρχεί ένας ενδιαφέρον πολιτισμικός πλουραλισμός.
Ένα καίριο ερώτημα που θέτουν επίσης σήμερα οι πολίτες είναι αν υπάρχουν στην χώρα μας οι κατάλληλες μήτρες υποδοχής όλων των νέων ρευμάτων, κινήσεων, αντιλήψεων, εξελίξεων, προκλήσεων, σκέψεων και ιδεών που ορίζουν τη νέα τεχνολογική εποχή και τις νέες πραγματικότητες. Διερωτώνται επίσης αν η χώρα μας διαθέτει σήμερα τις κατάλληλες πολιτικές δυνάμεις, το αναγκαίο θεσμικό πλαίσιο και το πολιτιστικό υπόβαθρο ώστε να μπορεί να παρακολουθήσει και να ενσωματώσει επωφελώς για την ελληνική προοπτική τις πάσης φύσεως νέες παγκόσμιες εξελίξεις.
Η απάντηση δεν είναι εύκολη διότι η τεχνητή νοημοσύνη ή, αλλιώς, τεχνητή ευφυΐα, όπως λέγεται, αντιμετωπίζεται προς το παρόν στο δικαιϊκό πλαίσιο μιας συγκεκριμένης κρατικής ή ενωσιακής οντότητας. Ήδη όμως η τεχνητή νοημοσύνη είναι μια παγκόσμια πραγματικότητα που ξεφεύγει από κάθε συγκεκριμένο και περιορισμένο γεωγραφικό και δικαιϊκό πλαίσιο. Άρα ο οιοσδήποτε έλεγχος που ενδεχομένως θα επιχειρήσει κανείς να επιβάλει θα πρέπει να συμπέσει με μια γενικότερη σύγκλιση πολιτικών, οικονομικών, ηθικών, κοινωνικών και άλλων απόψεων ή συμφερόντων, πράγμα που στον πραγματικό κόσμο που ζούμε φαίνεται φανταστικό. Για να μην φανεί ότι εδώ τραβάω μια γραμμή απελπισίας, θα παραφράσω τον Ρίτσο και θα πω ότι προκειμένου να σηκώσουμε τον ήλιο που θα φωτίσει και θα θερμάνει ένα κόσμο παγωμένο για να τον κάνει ενδεχομένως πνευματικά ώριμο και έτοιμο να αντιμετωπίσει υπεύθυνα όχι μία αλλά πάμπολλες προκλήσεις «θέλει δουλειά πολλή».
Το γενικότερο πρόβλημα της συνεχούς υποχώρησης του πνευματικού πολιτισμού εντόπισε από τη δεκαετία του 50’ και ο λαμπρός διανοητής της Θεσσαλονίκης Βασίλειος Φράγκος στο δοκίμιο του «Το πνευματικό πρόβλημα του αιώνα μας». Είναι μας λέει ο Β. Φράγκος η έλλειψη επικοινωνίας του ανθρώπου με το συνάνθρωπο, η βαθιά και βαριά αίσθηση της απομόνωσης, αυτή η εσωτερική αδιαφορία για τον άλλον που πληρώνεται άμεσα με παγερή μοναξιά. Αναρωτιέμαι τι θα έλεγε σήμερα, 70 χρόνια μετά, αν ζούσε.
Με αξιοζήλευτη πνευματική παρρησία προσπαθεί πρώτα-πρώτα και επιτυγχάνει να αναδείξει τις, νεοελληνικής εκδοχής, ερμηνείες με τις οποίες κάποιοι συκοφαντούν το πνεύμα ή το συσκοτίζουν. Η μια είναι η ιδεαλιστική η άλλη η ματεριαλιστική. Η πρώτη θεωρεί αιτία της αγωνίας των κοινωνιών την ασύμμετρη ανάπτυξη τεχνικής και ηθικής.
Η ασυμμετρία αυτή προκάλεσε το σφάλμα να υπερεκτιμήσει ο άνθρωπος των καιρών μας τον τεχνικό παράγοντα και να υποτιμήσει τις πνευματικές αξίες με αποτέλεσμα την αδυναμία του να συντονίζει στο εξής τα δεδομένα της μέσα και της έξω ζωής. Μας θυμίζει ο Β. Φράγκος ότι «η ανθρωπότητα ποτέ άλλοτε δεν είχε φτάσει σε μία τέτοια κρίσιμη καμπή που να περιμένει αποκλειστικά από το πνεύμα να τάμει την “γραμμή πλεύσεως” της».
Αυτές είναι κάποιες ζωντανές ακόμη σκέψεις και προβληματισμοί της 10ετίας του 50’ που προέκυψαν κυρίως από την πρωτόγνωρη εκτίναξη της τεχνολογίας μετά τους δύο παγκοσμίους πολέμους, ατομική και πυρηνική ενέργεια, κατάκτηση του διαστήματος, σύγχρονη πολεμική βιομηχανία κλπ. Ήταν τότε που η πνευματική πρωτοπορία ήταν υπαρκτή και παρούσαστη χώρα μας, χαλυβδωμένη με κύρος και επιρροή στην μέχρι τότε δραματική διαδρομή της χώρας. Ήταν μια πνευματική γενιά, διορατική που έβλεπε «πίσω από τα βουνά» και πρόβλεπτε και πρόλεγε με θάρρος και με αγωνία τις καταιγίδες των επερχόμενων γεγονότων.
Επειδή είναι ασάλευτος ο χρόνος της ελληνικής περιπέτειας, από την απελευθέρωση μέχρι σήμερα, την προσδοκία αυτή για τον ρόλο του πνεύματος τότε την νιώθει έντονα και σήμερα «όποιος έχει τις κεραίες του ανήσυχα τεντωμένες, δίχως μωροφιλόδοξη έπαρση, προς τα εκεί από που ανεβαίνει το μπερδεμένο βουητό και η πυκνή, πυρακτωμένη ανάσα του ανθρώπινου γένους», όπως έγραφε το 1955 ο εκ των κορυφαίων της μεγάλης πνευματικής γενιάς του 30’ Άγγελος Τερζάκης.
Επιτρέψτε μου να προσθέσω σε αυτά ότι, το ζωντανό ακόμη αυτό φορτίο αγωνίας για το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας, έχει ψυχανεμιστεί την μεγάλη τρικυμία που ζυγώνει και σιγά σιγά ανταριάζεται.
Τελευταία βλέπουμε και στη χώρα μας πολλοί άνθρωποι να αγωνιούν… Η πνευματική τους όμως καθαρότητα μου φαίνεται αμφίβολη.
Συνηθίσαμε να αποκαλούμε αγωνία πολλά πράγματα που προέρχονται από έναν αισθηματολογικό μιμητισμό που έρχεται να τα θολώσει αλλά και δημιουργείται γύρω τους μία ψύχωση, μια αυταπάτη, όπως το άγχος του κάθε νευρωτικού, το αίσθημα ανασφάλειας του λιπόψυχου, η τρομάρα του συντηρητικού για την ετοιμόρροπη καλοπέραση του, η ληστρική ανυπομονησία του τυχοδιώκτη, το ανικανοποίητο του πλεονέκτη, το λαχάνιασμα του αγοραίου μωροφιλόδοξου ή του χυδαίου ηδονιστή που αγωνίζεται να εξασφαλίσει τα αγαθά που προσφέρει η τεχνοκρατία όπως ο ίδιος την ορίζει. Είναι όλα αυτά και άλλα συμπτώματα που γεννούν αμέριμνες κοινωνίες και αφυδατωμένα πολιτικά συστήματα.
Δεν είμαι σίγουρος αν τα χαρακτηριστικά αυτά πόσο βαθιά μας ζωγραφίζουν αλλά η πρόσφατη πολύπλευρη χρεοκοπία της χώρας μας θα μπορούσε να μας διδάξει περισσότερα για την συνεχιζόμενη υστέρηση της χώρας μας απέναντι στην υπόλοιπη Ευρώπη σε όλα τα πεδία και ιδιαίτερα για τα εμφανή ακόμη ελλείμματα της κοινωνίας και της Δημοκρατίας μας.
Η πορεία προς το μέλλον απαιτεί χωρίς ενδοιασμούς την αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας αλλά πάνω σε μια στέρεη πνευματική βάση που θα στοχεύει σε κάθε περίπτωση στην ανθρωποκεντρική εξέλιξη των σύγχρονων κοινωνιών.
Θα παρατηρήσατε ότι στην επικείμενη «σύγκρουση», που ανέφερα στην αρχή δίνω σκόπιμα μεγαλύτερη έμφαση στο ερώτημα ποιο είναι σήμερα το καθοδηγούν την χώρα πνεύμα καθώς και οι πρωτεύουσες εκείνες κοινές αξίες και κανόνες που εξελίσσουν την κοινωνία μας. Αυτά τα κρίσιμα στοιχεία όμως, αν είναι βαριά άρρωστα και νοθευμένα, δεν μπορεί να σου τα θεραπεύσει η τεχνητή νοημοσύνη γιατί αυτά για να γιατρευτούν θα πρέπει η ίαση να προέλθει από τα τρίσβαθα της ψυχής, τους πόθους και το πνεύμα των ανθρώπων.
Σε σχετικό υποθετικό ερώτημα προς στην ΑΙ μια πιθανή απάντηση της θα μπορούσε να ήταν: «πείτε μου εσείς σε ποιο μεγάλο και ρεαλιστικό στόχο είναι προσανατολισμένη η χώρας σας και ίσως θα μπορούσα να σας υποδείξω ποιο σύστημα και ποια μέθοδο θα ακολουθήσετε, αξιοποιώντας κάθε τεχνολογική δυνατότητα ώστε να κτίσετε εσείς πάνω σε στέρεες και πειστικές ελπίδες και να πετύχετε το στόχο που θέσατε;».
Αυτές τις δύσκολες ελπίδες βεβαίως δεν τις δίνουν τα ψευδή οράματα και οι εύκολες μεγαλαυχίες αλλά και η ρήση που έρχεται ως απόφθεγμα σοφίας 25 περίπου αιώνων ότι «πας ο βίος των ανθρώπων ευρυθμίας τε και ευαρμοστίας δείτε».
Ας ελπίσουμε ότι δεν θα επαληθευθούν οι φόβοι που ήδη εκδηλώνονται να έρθει κάποια στιγμή η τεχνητή νοημοσύνη να αμφισβητήσει παραδοσιακές και πνευματικές αντιλήψεις για την ελεύθερη βούληση και την ηθική και το χειρότερο να αποκτήσει ικανότητες που μοιάζουν με συνείδηση και ακόμη να τεθούν ερωτήματα αν έχει πνεύμα ή και δικαιώματα!!
Κυρίες και κύριοι,
Δεν μπορεί να παραγνωρίσει κανείς ότι λαοί είναι όπως τα άτομα, έχουν έντονη συναισθηματική ζωή ιδεολογικό κόσμο, ηθικές απαιτήσεις και με αυτό το γνώμονα μετράνε τα πάντα. Οι λαοί κουβαλάνε μέσα τους συλλογικούς καημούς και πόθους που έρχονται, ως αχός, από τα βάθη των αιώνων και κανείς δεν μπορεί να τα χειριστεί αποτελεσματικά όταν ασκεί την πολιτική μόνο ως τεχνική.
Ηγεσία δεν θα πει μόνο τεχνική που είναι αδιάφορη στο ηθικό χρέος. Θα πει και ιδεολογικό περιεχόμενο που υπηρετείται από την τεχνική, αρχές που καθοδηγούν και εμπνέουν. Θα πει δηλαδή πίστη που ορίζει ένα σκοπό. Τους μεγάλους στόχους και τα οράματα τα θέτουν οι άνθρωποι και οι ανάγκες τους και όχι οι αλγόριθμοι. Αυτοί τους υπηρετούν. Διαφορετικά ο τεχνικός της ηγεσίας γίνεται πολιτικός γραφειοκράτης ή κάτι σαν τον πρώην ειρηνοδίκη που διεκπεραιώνει απλώς μικροϋποθέσεις με τη βοήθεια της τεχνολογίας.
Είναι συνήθως αυτοί που δεν έζησαν στην πλατιά ενδοχώρα της ελληνικής ζωής και πραγματικότητας. Είναι αυτοί που ζουν παράλληλα με μια κοινωνία που δεν γνωρίζουν το βάθος της. Ούτε το ιστορικό, ούτε το κοινωνικό, αλλά ούτε και το αξιακό.
Είναι όλοι εκείνοι πού στην εποχή μας αλλοιώνουν και κάμπτουν το περιεχόμενο της Δημοκρατικής ιδέας και της Δημοκρατικής αρετής.
Όλοι εκείνοι που δήθεν αγωνιούν αναλώνοντας απέραντο χρόνο πάνω στα αποτελέσματα των δημοσκοπήσεων και στα διεθνή και εγχώρια συμβουλευτικά γραφεία επικοινωνίας, εκεί δηλαδή που κατασκευάζονται τα ψεύτικα είδωλα της λαϊκής πλάνης.
Είναι τελικά αυτός ο τύπος της ηγεσίας που κερδίζει πρόσκαιρα τις εντυπώσεις και χάνει τις υποθέσεις και τις συνειδήσεις.
Συγχωρέστε την επιθυμία μου να κλείσω την παρέμβαση αυτή με ένα μικρό απόσπασμα από ένα άρθρο-σπαραγμός του συμπατριώτη μου Ηπειρώτη διανοητή Βασίλη Παππά που δημοσιεύτηκε στο υψηλού κύρους λογοτεχνικό περιοδικό «Ηπειρωτικές σελίδες» το Δεκέμβριο του 1952.
«Μικροί και χωρίς δόξα κι ’εμείς μαζεμένοι στον ταπεινό μας κύκλο προσπαθούμε να συντηρήσουμε όσο μπορούμε την ιερή φλόγα του πνεύματος. Χωρίς αυταπάτες στην προσπάθεια μας αυτή, χωρίς ελκυστικές ελπίδες με μόνη την ικανοποίηση του σωστά καμωμένου χρέους».
Με ευχάριστες και πολύ σεβασμό και εκτίμηση προς τον καθηγητή Στέλιο Περράκη και σε όσους συνέβαλαν στην εκδήλωση αυτή.
Αλέκος Παπαδόπουλος
Ναύπλιον, 5/10/2025
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 
Σχολιάστε