Ο ναός των Ταξιαρχών στην Ερμιόνη – Γεώργιος Αγγ. Προκοπίου[1]
Ο ναός θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά στον 17ο αιώνα.
Ο τετράγωνος μεγάλος νάρθηκας θα πρέπει να κτίστηκε, σύμφωνα με μαρτυρίες περιοίκων, γύρω στα 1910-1915. Έκτοτε έχει δεχθεί αρκετές μετασκευές. Πάνω από την είσοδο του ναού, στα δυτικά, υψώνεται μαρμάρινο κωδωνοστάσιο, πιθανώς έργο Tηνίων μαρμαρογλυπτών. Το κωδωνοστάσιο, που συντηρήθηκε το 2005 από την τότε αρμόδια 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, φαίνεται ότι υψωνόταν ανεξάρτητο και κατόπιν ενσωματώθηκε στο νέο νάρθηκα. Τα εξωτερικά επιχρίσματα του ναού προστέθηκαν το 1966. Το τμήμα του αρχικού ναού φέρει μαρμαρικές ορθογωνικές πλάκες και τα δύο τμήματα του νεώτερου νάρθηκα νεωτερικά πλακίδια. (Υπουργείο Πολιτισμού)
Ο ναός των Ταξιαρχών στην Ερμιόνη βρίσκεται χτισμένος στο ψηλότερο σημείο του λόφου «Μύλοι», που στην αρχαιότητα ονομαζόταν «Πρών» και στη θέση – όπως φαίνεται – του αρχαίου ναού της Δήμητρας Χθονίας.[2] Μεγάλοι δρόμοι των τοίχων του ναού ή του περιβόλου του διακρίνονται ακόμη ενσωματωμένοι στα κτίσματα του προαυλίου των Ταξιαρχών και στη βάση του εξωτερικού τοίχου τού ιδίου του ιερού, φαίνονται τρεις μεγάλοι καμπύλοι δρόμοι από γκρίζο μάρμαρο με χαραγμένες επιγραφές στα αρχαία ελληνικά.
Ο Μητροπολιτικός Ναός των Ταξιαρχών.
Οι πληροφορίες αναφέρουν ότι ο ναός των Ταξιαρχών είχε χρησιμοποιηθεί για την ορκωμοσία της 11ης Φεβρουαρίου 1827 και ίσως για συνεδριάσεις της Τρίτης ή (Τέταρτης) Εθνοσυνέλευσης, που θεωρείται συνέχεια της Εθνικής Συνέλευσης της Επιδαύρου. Συγκροτήθηκε από τους αντιπολιτευόμενους την Κυβέρνηση Ανδρέα Ζαΐμη, που αυτοαποκαλούντο «νόμιμοι» και μεταφέρθηκε στην Τροιζήνα (Δαμαλά) στις 19 Μαρτίου 1827[3] όταν επήλθε η συμφωνία και συμφιλίωση. Απέναντι ακριβώς από το ναό σώζονται τα ερείπια του κτιρίου που, κατά την παράδοση, έγιναν συνεδριάσεις της Συνέλευσης. Οι αναφορές στους περιηγητές του 19ου αιώνα δεν είναι ούτε πολλές, ούτε σαφείς. Ο W. Gel στο Itinerary of Greece Argolis) που εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1810 (Payne), παρόλο που περιγράφει τα σπίτια και την οικοδομική τους (σ. 128-130), δεν αναφέρει τίποτα για την εκκλησία. Αναφέρει όμως ότι είδε ανέπαφο το δάπεδο ενός σημαντικού ναού, ίσως του Ποσειδώνος.
Στο 2ο τόμο του Expédition scientifique de Morée[4] διαβάζουμε ότι: «au centre du village, les restes d’un ternple sur lequels s’ evene I’eglise principale: la cella antique, don’t on retrouve une grande partie, a environ 19 metres de larger sur 28 de longueur sur 38 de longueur». Η σύντομη αυτή αναφορά, χωρίς πιο συγκεκριμένα στοιχεία, δε μας επιτρέπει να ταυτίσουμε την «eglise principale» με την εκκλησία των Ταξιαρχών, παρόλο ότι τα ερείπια του αρχαίου ναού που περιγράφονται ίσως είναι οι μεγάλοι δρόμοι του περιβόλου.
Ο ναός στη σημερινή του μορφή αποτελείται από τον κυρίως ναό, το ιερό με μία μόνον ημικυκλική κόγχη και τον ιδιαίτερα μεγάλο νάρθηκα με το καμπαναριό της εισόδου, μεταγενέστερες προσθήκες του 19ου αιώνα. Επισκευές (1935) και νεότερα επιχρίσματα (1966), με βαριά γείσα και καινούργια κεραμίδια, έχουν πολύ αλλοιώσει την αρχική μορφή του ναού και έχουν καλύψει την τοιχοποιία του.
Ο Μητροπολιτικός Ναός των Ταξιαρχών.
Τυπολογικά ο ιερός ναός των Ταξιαρχών της Ερμιόνης ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων τετρακιόνων εγγεγραμένων σταυροειδών ναών. Τα γωνιακά διαμερίσματά του όμως είναι ιδιαζόντως επιμήκη και στενά, πράγμα που δίνει στο ναό αναλογίες που αφίστανται των αντιστοίχων βυζαντινών τύπων. Παρόμοιες αναλογίες των γωνιακών διαμερισμάτων συναντούμε στους πολύ όμοιους ναούς των Σπετσών της ίδιας περιόδου (στην Κοίμηση και στον Άγιο Νικόλαο),[5] καθώς και στον Άγιο Νικόλαο Λικινίου της Μονεμβασίας (1703)[6] και στην Κοίμηση Λυγουριού Αργολίδας (1701).[7]
Οι εξωτερικές διαστάσεις του κυρίως ναού (χωρίς το ιερό) είναι 16, 30Χ9, 30μ. και του μεταγενέστερου νάρθηκα 8, 80Χ9,60 μ. Το καμπαναριό έχει διαστάσεις στη βάση του 2, 50Χ3,22μ. και στο ιερό εξέχει από τον ανατολικό τοίχο του ναού κατά 1,95μ.
Μητροπολιτικός Ναός των Ταξιαρχών.
Οι διαστάσεις και οι αναλογίες του ναού των Ταξιαρχών, λοιπόν, βρίσκονται σε αρκετά κοντινή σχέση με εκείνες των δύο ομοίων ναών στο Καστέλι των Σπετσών, δηλαδή της Κοιμήσεως (8,10Χ14,80μ.) και του Αγίου Νικολάου (8,00Χ13,40μ.). Οι σχέσεις αυτές γίνονται περισσότερες αν μελετηθούν συγκριτικά όχι μόνον οι ομοιότητες στο σχέδιο της κάτοψης, αλλά και οι εσωτερικές διαστάσεις των μερών των τριών ναών και τα ύψη των στοιχείων στην τομή.[8]
Η εσωτερική διάμετρος της ημικυκλικής κόγχης του ιερού είναι στους Ταξιάρχες της Ερμιόνης 3,25μ. ενώ στον Άγιο Νικόλαο περίπου 3,10μ και στην Κοίμηση περίπου 2,80μ. Το εσωτερικό πλάτος των γωνιακών διαμερισμάτων που συμπίπτει με το μήκος των εγκάρσιων κεραιών του σταυρού) είναι 1,82 έως 1,95μ. στους Ταξιάρχες, 1,10 έως 1,30μ. στην Κοίμηση και 1,20μ. στον Άγιο Νικόλαο. Οι αποστάσεις μεταξύ των τεσσάρων κιόνων που φέρουν τον τρούλο είναι 2,52 έως 2,67μ. στους ταξιάρχες, 3,10μ. κατά μέσο όρο στον άγιο Νικόλαο και περίπου 2,55 έως 2,75μ. στην Κοίμηση. Τέλος το μήκος των γωνιακών διαμερισμάτων των Ταξιαρχών (μετακίονο) είναι 2,00 έως 2,05 μ. στα ανατολικά και 3,40 έως 3,62μ. στα δυτικά, ενώ αντίστοιχα του Αγίου Νικολάου είναι 3, 53 έως 3,55 μ. και της Κοίμησης περίπου 3,00 και 2,76μ.
Ο κυρίως ναός, χωρίς το ιερό, έχει μήκος εσωτερικά 14,70μ. και εξωτερικά 16,23μ. και μέσο πλάτος εσωτερικά 7,55μ. εξωτερικά δε 9,30μ. Ο μεταγενέστερος νάρθηκας έχει μήκος εσωτερικά 8,15μ. και όμοιο μέσο πλάτος εσωτερικά, είναι δηλαδή τετράγωνος. Οι αναλογίες του θυμίζουν τις μεγάλες δικίονες λιτές των βυζαντινών μοναστηριακών καθολικών.[9]
Η ανατολική πλευρά βλέπει σε πλατεία κι έχει μόνον ένα παράθυρο στην κόγχη του ιερού. Η δυτική πλευρά βλέπει και αυτή στη μικρή πλατεία κι έχει το νεοκλασικό καμπαναριό, κάτω από το οποίο υπάρχει μόνον η κεντρική πύλη. Στη βόρεια πλευρά που βλέπει στο στενό δρόμο, ανοίγονται δύο παράθυρα στο νάρθηκα και τρία στο ναό. Σε απόσταση 2,70 μ. από τον βόρειο τοίχο του ναού, διακρίνει κανείς στη βάση ταπεινών κτισμάτων, τους μεγαλόπρεπους δόμους του περιβόλου του τεμένους της Δήμητρας που περιγράφει ο Παυσανίας.[10] Όπως δείχνουν τα ευρήματα από ταφές μοναχών, ο δρόμος αυτός αποτελούσε άλλοτε το βόρειο προαύλιο του ναού και ο μαντρότοιχος του περιβόλου του αρχαίου τεμένους εχρησιμοποιείτο για τον ίδιο σκοπό μέχρι τον περασμένο αιώνα.
Ο Μητροπολιτικός Ναός των Ταξιαρχών.
Τέλος η νότια πλευρά έχει δύο παράθυρα και τέσσερεις θύρες που βλέπουν στο πρόσφατα διευρυμένο προαύλιο του ναού, τοποθετημένο κατά μήκος της πλευράς αυτής. Το ιερό επικοινωνεί με το προαύλιο με μια μικρή θύρα στη νότια πλευρά του. Όπως φαίνεται από τα σχέδια της κάτοψης και των όψεων, τα ανοίγματα δεν παρουσιάζουν κανονικότητα και παρεκκλίνουν σημαντικά από τους άξονες συμμετρίας.
Έτσι, εκτός βέβαια από την ανατολική και δυτική πλευρά που έχουν από ένα μόνο άνοιγμα σχεδόν στο κέντρο, η μεσημβρινή πλευρά έχει μία θύρα στον παλαιό νάρθηκα, άλλη μία θύρα κι ένα παράθυρο (στο μέσο της κεραίας του σταυρού) και μία μικρότερη θύρα στο ιερό. Η σημερινή τοξωτή απόληξή τους στην όψη αποτελεί αλλοίωση της αρχικής παραδοσιακής ευθύγραμμης διαμόρφωσης του υπέρθυρου που σώζεται στην εσωτερική πλευρά όλων των ανοιγμάτων του κυρίως ναού.
Στη βόρεια πλευρά τα παράθυρα δε βρίσκονται σε κανέναν άξονα συμμετρίας και μάλιστα το σημαντικότερο από αυτά της κεραίας του σταυρού αποκλίνει από το κατακόρυφο της κορυφής του αετώματος κατά μισό μέτρο.
Ο Μητροπολιτικός Ναός των Ταξιαρχών.
Η διαμόρφωση του ιερού διαφοροποιείται χαρακτηριστικά στους Ταξιάρχες από τα άλλα σύγχρονά τους παραδείγματα, καθώς εκεί υπάρχει μόνο μία κόγχη, η κεντρική, διαμορφωμένη εξωτερικά με στενά τυφλά αψιδώματα και κτισμένη στη βάση της, με ογκόλιθους γκρίζου μαρμάρου από τον κυκλικό βωμό του ναού του Ήλιου, όπως φαίνεται από τη σωζόμενη επιγραφή.
Διακρίνονται μέσα στα νεώτερα κονιάματα τρεις μεγάλοι καμπύλοι δόμοι από το βωμό, διαστάσεων 79Χ85εκ, 80Χ85εκ. και 80Χ65εκ. η επιγραφή του βωμού που φαίνεται ότι έχει στηθεί κοντά σε ναό της Μητέρας των θεών, χρονολογείται έναν περίπου αιώνα μετά την επίσκεψη του Παυσανία στην Ερμιόνη και έχει ως εξής:
ΗΕΛΙΩ(Ι) ΒΑΣΙΛΗΙ ΘΕΩ(Ι)
ΥΠΕΡΕΙΩΝΙ ΒΩΜΟΝ ΣΗΚΟΙΣ ΠΑΡ ΜΗΤΡΟΣ ΕΙΣΑ
ΤΟ ΑΘΑΝΑΤΩΝ.[11]
μετ. «Κατασκευάστηκε βωμός στον (ουρανοδρόμο) βασιλιά Ήλιο, γιό του Υπερίωνος, κοντά σε ναό της μητέρας των θεών».
Εσωτερικά στο χώρο του ιερού διαμορφώνονται κογχάρια για την εξυπηρέτηση των λειτουργικών αναγκών και μικρές κτιστές τράπεζες που δείχνουν την αφιέρωση των γωνιακών διαμερισμάτων σε διαφορετικούς αγίους, συνθέτοντας έτσι έναν τρισυπόστατο ναό. Υπάρχουν δύο σχεδόν συμμετρικά, ημικυκλικής κάτοψης κογχάρια στον ανατολικό τοίχο και ένα μεγαλύτερο πεπλατυσμένο με μαρμάρινη γούρνα για νερό, στο βόρειο τοίχο. Παρόμοια κογχάρια υπάρχουν και στα τρισυπόστατα ιερά των προαναφερθέντων ναών των Σπετσών.[12]
Μητροπολιτικός Ναός των Ταξιαρχών.
Η Αγία Τράπεζα φέρεται επί συμπαγούς μαρμάρινου κυλινδρικού κορμού κίονος απεργασμένου, διαμέτρου 55εκ. η ιδιότυπη μόρφωση του τεταρτοσφαιρίου της κόγχης του ιερού φαίνεται στο σχέδιο της κατά μήκος τομής του ναού.
Το αρχικό τέμπλο ευτελούς κατασκευής από σανίδι, όπως θυμούνται οι παλαιότεροι ενορίτες, έχει αντικατασταθεί από ξυλόγλυπτο. Ο χρυσωμένος σταυρός και οι παλιές εικόνες του ιταλικής τεχνοτροπίας, φυλάσσονται στα γραφεία της εκκλησίας. Μία ακόμη σημαντική διαφορά από τους συγγενείς ναούς των Σπετσών είναι n ύπαρξη μικρού νάρθηκα, συγχωνευμένου σήμερα στη νέα μορφή της εκκλησίας.
Σχέδιο κάτοψης.
Όπως φαίνεται από το σχέδιο της κάτοψης, είχε πλάτος όμοιο με το γενικό πλάτος του ναού και μήκος εσωτερικά 2,34 έως 2,37μ. Η κεντρική πύλη βρισκόταν στον άξονα του δυτικού τοίχου, όπως φαίνεται από το παλιό κατώφλι από πλάκα του Πόρου που παρέμεινε στη θέση του (1,18Χ0,82μ.)
Μία άλλη πύλη άνοιγε προς το προαύλιο στη μεσημβρινή πλευρά κι ένα παράθυρο προς το βορά, τοποθετημένα σχεδόν σε άξονα συμμετρίας κατά μήκος. Δε γνωρίζουμε αν υπήρχαν άλλα παράθυρα εκατέρωθεν της κεντρικής εισόδου, αλλά όπως φαίνεται από άλλα παραδείγματα, η διάταξη αυτή δε συνηθιζόταν.[13]
Όπως ήδη παρατηρήσαμε, ο ναός των ταξιαρχών της Ερμιόνης ανήκει τυπολογικά στην κατηγορία των τετρακιόνων σταυροειδών εγγεγραμμένων. Συνεπώς το σημαντικότερο στοιχείο, της καθ’ όλα σύνθεσης και της συμβολικής του, είναι ο τρούλος. Ο τρούλος φέρεται πάνω σε λοφία, πάνω στα οποία βαίνει μία σχεδόν κανονική κυκλική στεφάνη με προεξέχοντα κοσμήτη. Εσωτερικά το τύμπανο του τρούλου είναι κυλινδρικό, με διάμετρο περίπου 2,60μ. ενώ εξωτερικά είναι οκτάπλευρο με μέσο μήκος πλευράς του τυμπάνου 1,40μ.
Εξωτερικά το ύψος κάθε πλευράς είναι 1,80μ. χωρίς το γείσο. Τέσσερα παράθυρα ύψους 1μ. ανοίγονται μόνο προς τις κύριες κατευθύνσεις του ορίζοντα, στις αντίστοιχες πλευρές του οκτάπλευρου τυμπάνου. Εσωτερικά το μέγιστο ύψος του τρούλου βρίσκεται περίπου στα 9μ. από το δάπεδο του ομφαλίου του ναού. Οι ημικυλινδρικοί θόλοι στις κεραίες του σταυρού έχουν μέγιστο ύψος 5,12μ, γενέσεις που ποικίλουν από 4,10 έως 4,40μ και μέσο πλάτος περίπου 2,50μ. τα τέσσερα τόξα που υψώνονται από τους αντίστοιχους κίονες και στα οποία στηρίζονται και οι κεραίες του σταυρού είναι κατά προσέγγιση ημικυκλικά με διάμετρο 2,50μ. και κλείδα στα 5,10 έως 5,15. Όλα όμως τα άλλα τόξα στο ναό είναι χαμηλότερα τμήματα του κύκλου.
Εργασίες προστασίας και ανάδειξης του Ιερού Ναού Παμμεγίστων Ταξιαρχών στην Ερμιόνη.
Σημείωση Βιβλιοθήκης: Ο Μητροπολιτικός Ιερός Ναός των Ταξιαρχών βαδίζει, ήδη, τη δεύτερη 10/ετία της καταφρόνιας από την αξιοθρήνητη συμπεριφορά μας, ημιέρημος και ημιθανής. Οι εργασίες προστασίας και ανάδειξης του Ιερού Ναού καθυστερούν αδικαιολόγητα για πολλά χρόνια, αφήνοντας «λαβωμένο» το Ναό, ένα εμβληματικό μνημείο της περιοχής.
Υποσημειώσεις
[1] Το άρθρο του Ομ. Καθηγητού του Ε.Μ. Πολυτεχνείου κ. Γεωργίου Αγγέλου Προκοπίου δημοσιεύθηκε στον τόμο «Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την άλωση», έκδοση του Ε.Μ. Πολυτεχνείου, Αθήνα 1993. Αυτό εξηγεί το γιατί αναφέρεται στα «ερείπια του κτιρίου, που έγιναν οι συνεδριάσεις της Εθνικής Συνέλευσης του 1826». Πρόκειται για το ωραίο κτίριο της «οικίας Οικονόμου», που ανοικοδομήθηκε από τον «Ερμιονικό Σύνδεσμο» και στεγάζει σήμερα το «Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ερμιόνης».
[2] Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Κορινθιακά παρ. 34 και 35. Εξ. Α. Παυρνάρας. Πάπυρος, Αθήναι 1954. Σ. 138.Προβλ. και Ιω. Βασιλείου: Η Ερμιονίς από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, Αθήναι 1970, σ.61-69.
[3] Α. Βακαλόπουλος, Η Επανάσταση κατά το 1927, ΙΕΕ ΙΒ’, Αθήναι 1975, σ.458. Κατά την τουρκοκρατία η Ερμιόνη ονομάζεται Καστρί ή Κάτω Ναχαγιές (από το όνομα Κάτω Αχαΐα). Η περιοχή δεινοπαθεί κατά την ανώμαλη περίοδο των τουρκοενετικών πολέμων του 1685-1715. Στην επανάσταση του 1821 οι Καστρινοί πήραν τα όπλα από τους πρώτους και κράτησαν την περιοχή τους ελεύθερη σε όλη τη διάρκεια του αγώνα, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί από το δικό τους λιμάνι γινόταν η επικοινωνία με τα νησιά Ύδρα και Σπέτσες.
[4]Abel Blouet κ.α. Expédition scientifique de Morée,il Paris 1833, σ. 173.
[5] Λ. Μιχαλόπουλος, Ναοί στο Καστέλλι των Σπετσών, Εκκλησίες 1, σ. 211-227.
[6] Ε. Ξαναλάτου-Α.Κούλογλου, Μονεμβασία, Αθήνα 1974, σ. 11, σx. 48-50.
[7] Χ. Μπούρας, Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα μετά την άλωση, Α.Θ.3, 1969, σ. 166-167.
[8] Α. Μιχαλόπουλος, οπ. passim, σχεδόν κατόψεων.
[9] Α. Ορλάνδος. Η Μονή του Αγίου Μελετίου Κιθαιρώνος και τα παραλαύρια αυτής. ΑΒΜΕ Ι, 1939-40, σ. 78-79.
[10] Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις, Β και Γ(Ν. Παπαχατζής), Αθήναι 1976, σ, 373, υποσ. 3, σ.275, χάρτης σ. 269.
[11] Μ. Jameson 1959, σ. 115, κατά τον Ν. Παπαχατζή, ο.π. σ. 272 υπος.
[12] Λ. Μιχαλόπουλος ο.π. σχέδια κατόψεων.
[13] Λ. Μιχαλόπουλος ο.π. φώτο 8.
Γεώργιος Αγγ. Προκοπίου
Ομ. Καθηγητής Ε.Μ. Πολυτεχνείου
«Στην Ερμιόνη άλλοτε και τώρα», περιοδική έκδοση για την ιστορία, την τέχνη, τον πολιτισμό και την κοινωνική ζωή της Ερμιόνης, τεύχος 13, Ιανουάριος 2013.
* Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.
Διαβάστε ακόμη:
- Η «αξιολόγηση» των παραστατών αρχιερέων της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης (Ερμιόνη – Τροιζήνα)
- Ιερά Μονή Αγίων Αναργύρων Ερμιόνης
- Ιερός Ναός Αγίας Ερμιόνης (Ερμιόνη Αργολίδας)
- Εθνοσυνέλευση Γ’
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 
Σχολιάστε