Μάτια σφαγμένου ζώου.* Άνθρωποι και ζώα σε ειρήνη και σε πόλεμο – Μαρίνα Αρετάκη στο: Βία και εξουσία: ίχνη στο σώμα της λογοτεχνίας, πρακτικά της ΙΖ΄ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, 24–26 Νοεμβρίου 2023.
Ω, ποιος είναι ο τρομερός νόμος που παραδίδει το ον στο ον; αναρωτιέται ο Victor Hugo στο ποίημά του «Melancholia» τη στιγμή που το άλογο-μάρτυρας ξεψυχά από τα χτυπήματα του ανηλεούς αμαξά.[1] Είναι, βέβαια, ο νόμος του ανθρώπου ως πλέον ισχυρού απέναντι στο ζωϊκό βασίλειο, ο νόμος της απόλυτης εξουσίας του απέναντι στα θεωρούμενα κατώτερα πλάσματα αυτός που οδηγεί στην πολύμορφη βία που ασκεί προς αυτά.
Τις ποικίλες πράξεις βίας του ανθρώπου απέναντι στα μη ανθρώπινα πλάσματα έχουν αναπαραστήσει πλήθος λογοτεχνικά κείμενα, όπως βέβαια πολλά είναι και τα κείμενα που καταγράφουν την αγάπη μεταξύ ανθρώπου και ζώων.[2]
Στην ανακοίνωση αυτή θα ασχοληθώ με κείμενα που περιγράφουν όχι μια εξατομικευμένη αλλά μια γενικευμένη, συλλογική βία προς τα ζώα, βία προερχόμενη από ομάδες, κοινότητες, ακόμα και την ανθρωπότητα όλη. Η θεματική που ενδιαφέρει εδώ είναι η αποδεκτή ή ανεκτή κοινωνικά, ή ακόμα και θεσμοποιημένη βιαιότητα απέναντι στα μη ανθρώπινα όντα, έτσι όπως αυτή εκφράζεται σε ποικίλες συνθήκες ειρήνης ή πολέμου. Αυτές οι αναπαραστάσεις θα συσχετιστούν με άλλες ομόθεμες, όχι απαραίτητα λογοτεχνικές.
Μιχαήλ Μητσάκης (1868-1916), φωτογραφία Bartolomeo Borri (B. Borri e figlio), Κέρκυρα, 1894. Αρχείο Μητσάκη, ΕΛΙΑ.
Ο Μιχαήλ Μητσάκης, συγγραφέας που έχει αναδείξει ως κεντρική θεματική της πεζογραφίας του τη σχέση ανθρώπων και ζώων,[3] αναλύει συστηματικά το βλέμμα του πλήθους, βλέμμα ανοχής και ενθάρρυνσης της βίας απέναντι σε ζώα,[4] και ανατέμνει τα συναισθήματα των ανθρώπων μπροστά στα θεάματα κακοποίησης: είτε το θέαμα είναι αυτοσχέδιο όπως στα «Θεάματα του Ψυρρή» (1890)[5] όπου το κοινό της γειτονιάς, πολυπληθές και ετερόκλητο, «μια αήθης λιτανεία», παρακολουθεί το μαχαιρωμένο θανάσιμα από τον χασάπη σκυλί να αργοπεθαίνει «μετά περιεργείας αναμίκτου ηδονής»,[6] βάζοντας στοιχήματα για το πότε θα ξεψυχήσει·[7] είτε πρόκειται για έναν περισσότερο οργανωμένο, και γι’ αυτό απάνθρωπο μέσα στην επαναληπτικότητά του, τρόπο διασκέδασης, όπως αυτός που περιγράφεται στην «Αρκούδα» (1893).[8]
Αν γενικότερα τα κείμενα του Μητσάκη γεννιούνται «από και για μια κοινωνία του θεάματος»,[9] ο συγγραφέας στα συγκεκριμένα διηγήματα, περιγράφοντας τις κινήσεις του πλήθους, αλλά κυρίως τον τρόπο με τον οποίο αυτό κοιτά, και αποκαλύπτοντας το σαδισμό και την ηδονή του θεάματος των πληγωμένων όντων, επιχειρεί να εξασφαλίσει την ηθική απόσταση του αναγνώστη από τα πρόσωπα-θεατές.[10] Το βλέμμα των θεατών προς τα πληγωμένα ζώα αφαιρεί από τους ίδιους το στοιχείο της ανθρωπιάς, ενώ με τα ζώα συμβαίνει το αντίστροφο.[11] Η αρκούδα, το υποταγμένο εξαθλιωμένο ζώο, που αναγκασμένο να μιμείται ανθρώπινες κινήσεις, έχει χάσει την περηφάνια και τη θέλησή του, για τον αφηγητή είναι μια «ψυχή βασανισμένη».[12] (περισσότερα…)
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 