ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Χριστουγεννιάτικο Δέντρο – Χριστιανικό έθιμο ή ειδωλολατρικό κατάλοιπο; – Σχοινοχωρίτης Κωνσταντίνος – Ιστορικός, Αρχειονόμος – Βιλιοθηκονόμος, Υποψήφιος Διδάκτωρ.

Γενικά στοιχεία

Τη περίοδο των Χριστουγέννων εορτάζεται η Γέννηση του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και κατ’ επέκταση συνολικά όλες οι εορτές από την ημέρα της Γεννήσεως μέχρι των Θεοφανείων, γι’ αυτό και λέγονται «δωδεκαήμερο». Των Χριστουγέννων προηγείται νηστεία τεσσαράκοντα (40) ημερών, που αρχίζει από την εορτή του Αγίου Φιλίππου (14 Νοεμβρίου). Στην Ορθόδοξη υμνολογία περιλαμβάνονται λαμπροί ύμνοι για την μεγάλη εορτή από τους σπουδαιότερους υμνογράφους της Εκκλησίας, όπως του Ρωμανού του Μελωδού, του Ιωάννη του Δαμασκηνού κ.α.

Η 25η Δεκεμβρίου, ως ημέρα εορτής της Γεννήσεως του Κυρίου, θεσπίστηκε το 336 – 352 μ.Χ. επί Πάπα Ρώμης Ιουλίου. Αυτό έγινε κατόπιν έρευνας στα Αρχεία της Ρώμης για την απογραφή που είχε γίνει στα χρόνια του Αυγούστου και επιπλέον μετά από υπολογισμούς – συνδυασμούς διαφόρων χωρίων του Ευαγγελίου, όπου διαπιστώθηκε, όπως πιστεύεται, τελικώς η ακριβής ημερομηνία της Γεννήσεως του Χριστού.

Ο εορτασμός των Χριστουγέννων συνοδεύεται και από ήθη και έθιμα. Όμως με το πέρασμα του χρόνου πλαισιώθηκε και από ορισμένα, τα οποία όμως δεν έχουν καμία απολύτως ουσία και σχέση με την εορτή των Χριστουγέννων. Έχουν όμως λαογραφική αξία. Ένα από αυτά είναι και το γνωστό Χριστουγεννιάτικο δένδρο.

Χριστουγεννιάτικο δέντρο, έργο του Σπύρου Βικάτου (1878-1960), Λάδι σε μουσαμά, 77 εκ. x 105 εκ. Εθνική Πινακοθήκη.

Η λατρεία των δένδρων

Οι πρόγονοι του Χριστουγεννιάτικου δένδρου μπορούν να αναζητηθούν στα ειδωλολατρικά έθιμα της λατρείας των δένδρων. Ήδη από τους αρχαίους  χρόνους και σε όλες τις θρησκείες υπήρχε η παράδοση να στολίζονται δένδρα ή κομμάτια δένδρων.

Αρχαίοι Έλληνες

Στην Ελλάδα των αρχαίων χρόνων υπήρχε το έθιμο του στολισμού ενός δέντρου. Το δέντρο όμως δεν ήταν έλατο, αλλά η Ειρεσιώνη. Η Ειρεσιώνη (είρος = έριον, μαλλίον) ήταν κλάδος αγριελιάς (κότινος – στεφάνι) στολισμένος με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο, και από τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς, όπως καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα κ.α.

Οι αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν να στολίζουν την Ειρεσιώνη, δηλαδή ένα κλαδί αγριελιάς ή δάφνης με γιρλάντες πλεγμένες από λευκό και κόκκινο μαλλί και φθινοπωρινούς καρπούς, γιορτάζοντας με αυτόν τον τρόπο τη λήξη της εποχής της συγκομιδής.

Το «χριστουγεννιάτικο δέντρο» των αρχαίων Ελλήνων αποτελούσε μια έκφραση ευχαριστίας για τη γονιμότητα του λήξαντος έτους και μια παράκληση για τη συνέχιση της γονιμότητας και της ευφορίας κατά το επόμενο έτος. Η ευχαριστία και η παράκληση αυτή ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη).

Βίκινγκς

Το έθιμο του στολισμένου δέντρου (Ειρεσιώνη) μεταδόθηκε στους βόρειους λαούς από τους Έλληνες ταξιδευτές, οι οποίοι ελλείψει ελαιόδενδρων, στόλιζαν κλαδιά από τα δέντρα που ευδοκιμούσαν σε κάθε τόπο. Έτσι, στη βόρεια Ευρώπη, οι Βίκινγκς χρησιμοποιούσαν το δένδρο στις τελετές τους ως σύμβολο της αναγέννησης που σηματοδοτούσε το τέλος του χειμώνα και τον ερχομό της άνοιξης και της αναγέννησης της Μητέρας Φύσης.

Ρωμαίοι

Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, οι χριστουγεννιάτικες παραδόσεις είναι ένα μίγμα της λατρείας του Σατούρνο (Κρόνου) και άλλων δοξασιών που αναμείχθηκαν με τις χριστιανικές. Υπάρχουν μαρτυρίες που χρονολογούνται από το 336 μ.Χ. ότι στις 25 Δεκεμβρίου στη Ρώμη εορτάζονταν τα Σατουρνάλια (Κρόνεια) προς τιμήν του θεού Σατούρνο (Κρόνου) και οι Ρωμαίοι στόλιζαν διάφορα δένδρα με στολίδια, όπως καρύδια ή άλλα φαγώσιμα. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι τα Σατουρνάλια (Κρόνεια) είναι ο πρόδρομος των Χριστουγέννων.

Βυζαντινοί

Το έθιμο του στολισμένου έλατου φαίνεται πώς από ένα χρονικό σημείο και έπειτα συγκαταλεγόταν και στα βυζαντινά ήθη και έθιμα. Ο καθηγητής της Χριστιανικής Αρχαιολογίας Κώστας Καλογύρης υποστήριξε ότι το έθιμο του δένδρου δεν έχει ξένη προέλευση, αλλά ανατολίτικη (βυζαντινή). Την άποψή του αυτή στηρίζει σε ένα συριακό κείμενο που υπάρχει σε χειρόγραφο στο Βρετανικό Μουσείο. Το κείμενο αναφέρεται σε ένα ναό που έχτισε το 512 ο βυζαντινός αυτοκράτορας Αναστάσιος Α΄ (419 – 518 μ.Χ.) στα βόρεια της Συρίας και στον οποίο υπήρχαν δύο μεγάλα ορειχάλκινα δένδρα.

Ο πρώτος όμως που σκέφθηκε να στολίσει τα κλαδιά του έλατου με πολύχρωμα κεριά, άσπρα, κίτρινα και κόκκινα ήταν ο βυζαντινός αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ο Μέθυσος (842  – 867 μ.Χ.). Μια παραμονή Χριστουγέννων διέταξε τους αυλικούς του να τοποθετήσουν κατά τη διάρκεια της νύχτας ένα μεγάλο έλατο στην πλατεία του Ταύρου, όπου βρίσκονταν και τα ανάκτορα. Έπειτα ο ίδιος με μια σκαλωσιά κρέμασε στα κλαδιά του δέντρου διάφορα σε μέγεθος κεριά. Τα κεριά αυτά τα άναψε, τη στιγμή που σήμαναν οι καμπάνες καλώντας τους πιστούς στην Εκκλησία. Τα κεριά έμειναν αναμμένα αρκετή ώρα και ο κόσμος που περνούσε από την πλατεία του Ταύρου και έβλεπε το φωτισμένο έλατο, υπέθετε ότι βρισκόταν μπροστά σε ένα θαύμα.

Αυτό άρεσε στο λαό και έτσι τον επόμενο χρόνο αρκετοί άρχοντες του Βυζαντίου επανέλαβαν το σκηνικό με τη διαφορά ότι αντί να στολίσουν κάποιο δέντρο του κήπου τους, στόλιζαν τα σπίτια τους. Με τον καιρό η συνήθεια αυτή εδραιώθηκε τόσο πολύ στη συνείδηση του λαού, ώστε γενικεύθηκε και έμεινε σαν έθιμο.

Happy Christmas (1891), Λάδι σε καμβά, έργου του Δανού ζωγράφου, Viggo Johansen (1851-1935), συλλογή Hirschsprung, Δανία.

Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ακαδημαϊκός Φαίδων Κουκουλές αναφέρει ότι κατά την εορτή των Χριστουγέννων στο Βυζάντιο «…κατά διαταγήν του επάρχου της πόλεως, ου μόνον καθαρισμός των οδών εγένετο, αλλά και στολισμός διαφόρων στηνομένων στύλων με δενδρολίβανα, κλάδους μύρτου και άνθη εποχής» [Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τ. στ΄, σελ. 152].

Η ανάμνηση του βυζαντινού χριστουγεννιάτικου στολισμού με στηνόμενους στύλους με δενδρολίβανα επιβίωσε στα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα, όπου ακούμε: «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά ψηλή μου δενδρολιβανιά…».

Ο εορτασμός των Χριστουγέννων στο Βυζάντιο περιελάμβανε τη φάτνη και τα κάλαντα. Ειδικότερα, «οι βυζαντινοί κατά την ημέραν των Χριστουγέννων… εσχημάτιζον σπήλαιον και εν αυτώ ετοποθέτουν στρωμνήν εφ’ ής ετοποθέτουν παίδα, τον Ιησούν παριστάνοντα…» και επιπλέον «οι βυζαντινόπαιδες περιερχόμενοι τας οικίας, από βαθείας πρωίας μέχρι δείλης οψίας, μετά αυλών και συρίγγων έλεγον τα κάλανδα…» [Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τ. στ΄, σελ. 151 – 152].

Γάλλοι – Άγγλοι – Γερμανοί

Ο Άγγλος ιερομόναχος Άγιος Βονιφάτιος (675-754).

Στην Γαλλία, οι Δρυΐδες στόλιζαν, χρησιμοποιώντας φρούτα και κεριά, τις βελανιδιές προς τιμήν των θεών τους. Στην Αγγλία, σύμφωνα με την παράδοση, αυτός που καθιέρωσε το χριστουγεννιάτικο δένδρο ως σύμβολο ήταν ο Άγγλος ιερομόναχος Άγιος Βονιφάτιος (675-754) τον 8ο  αιώνα μ. Χ., όπου για να εξαλείψει την ιερότητα που απέδιδαν οι ειδωλολάτρες στη δρύ (βελανιδιά), έβαλε στη θέση της το έλατο σαν σύμβολο χριστιανικό και ειδικότερα των Χριστουγέννων. Ο  Άγγλος συγγραφέας, Τσάρλς Ντίκενς, σε διάφορα έργα του και περισσότερο στις χριστουγεννιάτικες ιστορίες του, το προβάλλει σαν βασικό χριστουγεννιάτικο σύμβολο.

Άλλη παράδοση θέλει τον Μαρτίνο Λούθηρο (ιδρυτή του Προτεσταντισμού) να είναι εισηγητής του Χριστουγεννιάτικου δένδρου. Την ιδέα αυτή την εμπνεύσθηκε ο Λούθηρος, όταν έκανε ένα βράδυ περίπατο σ’ ένα χιονισμένο δάσος, κάτω από αστροφωτισμένο ουρανό. Όταν επέστρεψε στο σπίτι του, έκανε την κατασκευή του, η οποία περιελάμβανε ένα κομμάτι δένδρου με βαμβάκι και κεράκια στις  άκρες των κλώνων του.

Ιστορία του Χριστουγεννιάτικου δένδρου

Ο πρόδρομος του Χριστουγεννιάτικου δένδρου στην Ελλάδα είναι το παραδοσιακό χριστόξυλο ή Δωδεκαμερίτης ή Σκαρκάνζαλος. Αυτό το συναντάμε κυρίως στα χωριά της Βορείου Ελλάδας. Κάθε Χριστούγεννα έβαζαν ένα μεγάλο κούτσουρο από άγρια κερασιά, πεύκο ή ελιά στο τζάκι, όπου θα έκαιγε για όλο το 12ήμερο των εορτών, από τα  Χριστούγεννα ως τα Φώτα. Το Χριστόξυλο, σύμφωνα με τις αντιλήψεις, καθαρίζει την παλιά καπνιά του τζακιού και φέρνει την καλοτυχία. Προστατεύει κυρίως το σπίτι από τους Καλικάντζαρους.

Η πρώτη εμφάνισή του στον ελλαδικό χώρο σημειώθηκε το έτος 1833 όταν ο Βασιλεύς των Ελλήνων  Όθων και η Βαυαρική δυναστεία το έφεραν μαζί τους ως Γερμανικό έθιμο, στολίζοντας το πρώτο έλατο στα ανάκτορα του Ναυπλίου. Το Χριστουγεννιάτικο δένδρο άρχισε να καθιερώνεται σε όλα τα ελληνικά σπίτια από το έτος 1950 και μετά.

Ο χαρακτηρισμός του πάντως ότι πρόκειται για γερμανικό έθιμο, είναι αυθαίρετος, καθώς οι μαρτυρίες που έχουμε σύμφωνα με τα χειρόγραφα κείμενα δείχνουν ότι η ύπαρξη του δένδρου ως εορταστικό σύμβολο χάνεται στα βάθη των αιώνων. Η λατρεία και ο στολισμός του δένδρου έρχεται από την αρχαιότητα, στη λατρεία της Κυβέλης στην Φρυγία, όπως άλλωστε αναφέρει ο Π. Λεκατσάς.

Η βασιλική οικογένεια γύρω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο στο κάστρο του Windsor, «Illustrated London News», Δεκέμβριος 1848, Λονδίνο. Η εκτόξευση του εθίμου και η κυριαρχία του στην Ευρώπη, αλλά και στην Αμερική, ήρθε στις αρχές του 19ου αιώνα χάρις στη Βασίλισσα της Αγγλίας, Βικτώρια. Η Βικτώρια ήταν παντρεμένη με τον Γερμανικής καταγωγής Αλβέρτο και αυτός ήταν που σύστησε την παράδοση του δέντρου στο παλάτι του Μπάκινγκχαμ. Το 1848, το βασιλικό ζεύγος της Βρετανίας στόλισε και πάλι το μεγαλοπρεπές δέντρο του στο Κάστρο του Ουίνδσορ και ένα σκίτσο του εμφανίστηκε στο εικονογραφημένο περιοδικό «Illustrated London News», το οποίο έμελλε να κάνει τους Αμερικανούς να λατρέψουν έτσι στα ξαφνικά, το μέχρι πρότινος ξενόφερτο έθιμο.

Χριστούγεννα (Noel), 1946 Σαλβαδόρ Νταλί. Αυτός ο πίνακας του Salvador Dali εμφανίστηκε στο εξώφυλλο του περιοδικού VOGUE τη δεκαετία του 1940.

Το έτος 1650 υπάρχει μια αναφορά για χριστουγεννιάτικο δένδρο που στήθηκε στο Στρασβούργο και ήταν στολισμένο με τριαντάφυλλα από χρωματιστά χαρτάκια, γλυκίσματα και ζαχαρένια ανθρωπάκια. Άλλες πάλι πηγές μας πληροφορούν ότι εμφανίστηκε το έτος 1539 στην Αλσατία, το έτος 1600 στο Ελσάς, το έτος 1640 στο Στρασβούργο. Επεκτάθηκε στην Αυστροουγγαρία, στην Γαλλία, στις Βρυξέλες και από εκεί στην Αγγλία. Νωρίτερα είχε εισαχθεί ως έθιμο στην Πετρούπολη και κατά τα τέλη του ΙΗ΄ αιώνα σε Δανία, Νορβηγία και Σουηδία. Φαίνεται πώς οι Γερμανοί ήταν οι πρώτοι οι οποίοι έβαλαν το Χριστουγεννιάτικο δένδρο σπίτι τους. Το διακοσμούσαν με καρύδια, μπισκότα και κάθε είδους φαγώσιμα και κεριά, θέλοντας να συμβολίσουν τα θεία δώρα που έκαναν οι Μάγοι στον νεογέννητο Χριστό.

Στολίζοντας το Χριστουγεννιάτικο δέντρο. Έργο του Γάλλου ζωγράφου Marcel Rieder (1862-1942).

Το έτος 1830 Γερμανοί μετανάστες εισήγαγαν το Χριστουγεννιάτικο δένδρο στην Αμερική και στις αποικίες που κατοίκησαν. Την πρώτη μαρτυρία δημοσίας εμφάνισης δένδρου την έχουμε στην Πενσυλβανία των Η.Π.Α., όπου υπήρχαν πολλοί Γερμανοί μετανάστες. Οι άλλες εθνότητες δεν το δέχονταν ως σύμβολο Χριστουγέννων, καθώς το θεωρούσαν παγανιστικό έθιμο. Αυτό θα γίνει μετά το έτος 1840 όπου η Αμερικάνικη κοινότητα θα αρχίσει να δέχεται το δένδρο ως σύμβολο της γιορτής. Τα στολίδια του θα είναι κυρίως φρούτα, καρύδια, ζαχαρωτά και άλλα φαγώσιμα. Το έτος 1882 στολίστηκε στην Νέα Υόρκη, στο σπίτι του Έντουαρντ Τζόνσον (συνάδελφου του εφευρέτη του ηλεκτρισμού Τόμας Έντισον), το πρώτο ηλεκτρικά φωτισμένο χριστουγεννιάτικο δένδρο του κόσμου.

Συμπέρασμα

Αναμφίβολα το έθιμο του στολισμένου δένδρου έλκει την καταγωγή του από τα πανάρχαια χρόνια, πρό Χριστόν, αποτελώντας ουσιαστικά το επίκεντρο ορισμένων μαγικολατρευτικών ή παγανιστικών τελετουργιών διαφόρων λαών. Είναι ένα από τα σύμβολα εκείνα που εμπεριέχουν τον «φετιχισμό», δηλαδή τη λατρεία σαν θεού ενός πράγματος. Το Χριστουγεννιάτικο δένδρο δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τον Χριστιανισμό και τα Χριστούγεννα ειδικότερα.

Επιτραπέζιο Χριστουγεννιάτικο ξύλινο καραβάκι από μπρούτζο και κλαδιά. Το καράβι συμβολίζει την καινούργια πλεύση του ανθρώπου στη ζωή, μετά τη γέννηση του Χριστού. Έθιμο που υποχώρησε με το χρόνο, μπροστά σε αυτό του δέντρου.

Δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση χριστιανικό ή ορθότερα ελληνορθόδοξο έθιμο, αλλά ειδωλολατρικό (παγανιστικό), που δεν εξυπηρετεί πνευματικούς στόχους και σκοπούς, αλλά καθαρά εμπορικούς – υλιστικούς. Είναι γνωστό σε όλους μας άλλωστε ότι στην Αμερική ειδικά, αλλά και σε άλλα μέρη, συντηρούνται ολόκληρα πάρκα – φυτώρια με έλατα για τις εμπορικές ανάγκες των Χριστουγέννων.

Επομένως, ως Έλληνες και ως Ορθόδοξοι καλό θα είναι να προσηλωθούμε στις δικές μας ρίζες, στα δικά μας ήθη και έθιμα με τα αντίστοιχα σύμβολα που τα συνοδεύουν, στις δικές μας παραδόσεις,  όπως  ο παραδοσιακός στολισμός της Φάτνης, ως ανάμνησης ιστορικοθρησκευτικής του λαμπρότατου κοσμοϊστορικού γεγονότος της Γεννήσεως του Σωτήρος μας Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, του νησιώτικου εθίμου του στολισμού του καραβιού, το οποίο είναι και ένας συμβολισμός της Εκκλησίας κ.α.

Σχοινοχωρίτης Κωνσταντίνος

Ιστορικός, Αρχειονόμος – Βιλιοθηκονόμος, Υποψήφιος Διδάκτωρ.

* Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.

Διαβάστε ακόμη:

• Το αστέρι της Βηθλεέμ
• Η γέννηση του Ιησού – «Βρέφος Κείμενον εν Φάτνη».
• Ηρώδης ο Μέγας (73 – 4 π.Χ.) – Η σφαγή των νηπίων κατά την Καινή Διαθήκη.
• Έτος 1 μ.Χ.
• Έτος ένα – Η καθημερινή ζωή στη Ρώμη και στον κόσμο.
• Η Χρονολογία της Γέννησης του Ιησού
• Το περιβάλλον της δράσης του Ιησού – (Η Ιουδαία και η Γαλιλαία τον 1ο αιώνα μ.Χ.)
• Η πραγματική ιστορία για τον Άγιο Βασίλειο – Μύθοι και πραγματικότητα
• Ο Ιησούς Χριστός ως ιστορικό πρόσωπο