ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Θέατρο Σκιών – Καραγκιοζοπαίχτες

Το θέατρο Σκιών στην Ελλάδα

Το θέατρο σκιών ήταν το επικρατέστερο θέατρο στη χώρα μας για πολλά χρόνια. Η πρώτη γραπτή μαρτυρία για παράσταση Καραγκιόζη ήταν το 1841 στην εφημερίδα  «Ταχύπτερος Φήμη». Η ίδια εφημερίδα στις 9 Φεβρουαρίου 1852 αφιέρωσε ο­λόκληρη στήλη για μια παράσταση του «α­νατολικού θεάτρου», με θέμα τους γάμους του Καραγκιόζη, που δόθηκε στην περιο­χή της Πλάκας, κοντά στο Τολό. Δεν μνη­μονεύεται το όνομα του καραγκιοζοπαίχτη.

 Η προέλευση του θεάτρου Σκιών

Παρά τις διαφορετικές απόψεις για τον τόπο και το χρόνο γέννησης του θεάτρου σκιών και παρά τους σχετικούς εντυπωσιακούς θρύλους, οι μελετητές υποστηρίζουν γενικά ότι έχει ασιατική προέλευση και πως γεννήθηκε στην Κί­να. Οι πρώτες πληροφορίες για την ύπαρξή του εντοπίζονται σε κινέζικη εγκυκλοπαίδεια του 1000 μ.Χ. Πιστεύεται ότι η γέννησή του οφεί­λεται στο γεγονός ότι τη μακρινή εκείνη εποχή οι Κινέζοι κάλυπταν τα παράθυρα τους με χαρτί και τα βράδια, καθώς φωτιζόταν το εσωτε­ρικό των σπιτιών, οι σκιές των ενοίκων χάριζαν στους περαστικούς ένα όμορφο θέαμα, που έμοιαζε με ονειρική οπτασία.

θέατρο Σκιών

Πάντως, η λέξη Καραγκιόζης είναι τούρ­κικη και σημαίνει μαυρομάτης. Σύμφωνα με κά­ποιον θρύλο από τους πολλούς που αναφέρο­νται στη γέννηση του πρωταγωνιστή του θεά­τρου σκιών, ένας Υδραίος ονόματι Μαυρομά­της, προερχόμενος από την Κίνα, εγκαταστά­θηκε μόνιμα στην Πόλη και προσάρμοσε τη ζωή του και το θέατρο του στα ήθη των Τούρκων και ονόμασε τον πρωταγωνιστή του Καραγκιόζ. Κάποιες πληροφορίες θέλουν βοηθό του τον Γιάννη Μπράχαλη, ο οποίος μετέφερε το θέα­τρο σκιών στην Ελλάδα.

Ο τούρκικος Karagoz

Ο ελληνικός Καραγκιόζης στην αρχή τουρκόφερνε έντονα. Στην Αθήνα και σε άλλα αστικά κέντρα αντιμετωπίστηκε με περιφρόνηση. Το κοινό προτιμούσε το ευ­ρωπαϊκό θέατρο και κάποια εποχή ο Καραγκιόζης κόντεψε να σβήσει από την α­διαφορία και τις επιθέσεις. Αλλά από το 1880 και μετά, το θέα­τρο σκιών γίνεται σταδιακά αγαπητό, πρώ­τα στην Πάτρα και αργότερα στην Αθήνα και σ’ όλη την Ελλάδα, αφού πρώτα ο Κα­ραγκιόζης απέβαλε τα ενοχλητικά στοιχεί­α και έγινε ένας γνήσιος λαϊκός «ρωμιός».

Ιδιαίτερα αποφασιστική ήταν η συμβολή του θρυλικού καραγκιοζοπαίχτη Δημήτρη Σαρντούνη στην Πάτρα, τον οποίο αποκα­λούσαν Μίμαρο από την ικανότητά του στη μιμική τέχνη. Ο Μίμαρος με τη δύναμη της μιμικής του και με τη δημιουργία νέων τύ­πων και νέων παραστάσεων, όπου ο εξελ­ληνισμένος πια Καραγκιόζης άγγιζε τις ψυ­χές του κοινού, έδωσε νέα μορφή και νέα πνοή στο ελληνικό θέατρο σκιών. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι η αφετηρία για τον δημοφιλή Καραγκιόζη ήταν η Πάτρα.

Ο Καραγκιόζης έγινε λαοφιλής στα ε­πιδέξια χέρια του Μίμαρου, του Θοδωρέλλου, του Ρούλια, του Μέμου, του Μόλλα, του Χαρίδημου, του Μανωλόπουλου. Αργότερα, το 1924, ιδρύεται το Σωματείο Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών με 120 μέλη. Πολλοί από τους ιδρυτές ήταν μαθητές του Μίμαρου, του Ρούλια και του Μέμου. Έ­νας από τους ιδρυτές του Σωματείου ήταν και ο πολύ γνωστός καλλιτέχνης του θεά­τρου σκιών Σωτήριος Σπαθάρης.

Σωτήρης Σπαθάρης

Ο Καραγκιόζης, αφού καθαρίστηκε α­πό τα στοιχεία του αντίστοιχου τούρκικου θεάτρου σκιών, άντλησε θέματα από τους ελληνικούς μύθους και από τα δημοτικά μας τραγούδια και έγινε πρωτοπόρος στη δημιουργία της ελληνικής κωμωδίας. Πολ­λές κωμωδίες, όπως «Ο Καραγκιόζης φούρ­ναρης», «Ο Καραγκιόζης γιατρός», «Οι αρ­ραβώνες του Καραγκιόζη» και πολλές άλ­λες αγαπήθηκαν πολύ και με αυτές θυμού­νται πολλοί το θέατρο σκιών. Όμως, δεν ήταν μικρή η προτίμηση του εν λόγω θεάτρου και σε θέματα ιστο­ρικού ή πατριωτικού περιεχομένου, τα ο­ποία εμπνέονταν οι καλλιτέχνες από το έ­πος του ’21, από τους βαλκανικούς πολέ­μους, από τον Α’ και Β’ παγκόσμιο πόλε­μο και την κατοχή ή από τις περιόδους κα­τάλυσης της δημοκρατίας (δικτατορίες).

Οι εποποιίες του καπετάν Γκρη, του Κατσα­ντώνη, η θυσία του Αθανασίου Διάκου, ο Γέρος του Μοριά, η αντίσταση του Γκούρα στην Ακρόπολη ήταν θέματα που αγαπήθηκαν πολύ· και σε κάποιες δύσκολες εθνικές στιγμές αναζωπύρωναν την ελπίδα για κα­λύτερη μοίρα του έθνους, μια και ο θρυλι­κός Καραγκιόζης κατόρθωνε πάντα να ε­πιβιώνει μέσα από τις δυσκολίες και τα α­διέξοδα.

Ευγένιος Σπαθάρης

Άλλοτε, πάλι, σε ειρηνικές περιό­δους, το θέατρο σκιών σχολίαζε και συμ­μεριζόταν τα προβλήματα και τα αιτήματα του λαού και αναπτυσσόταν μια σχέση αγά­πης και αφοσίωσης του κοινού προς τους καλλιτέχνες. Ένας σκληρός ανταγωνιστής του θε­άτρου σκιών ήταν ο κινηματογράφος. Ιδιαί­τερα, με την εισβολή του έγχρωμου κινη­ματογράφου, ο Καραγκιόζης πέρασε μεγά­λη κρίση. Ωστόσο, η επίπονη προσπάθεια του ανεπανάληπτου Ευγένιου Σπαθάρη έ­δωσε μια τελευταία αναλαμπή στο λαϊκό θέαμα.

Σήμερα η παράδοση του θεάτρου σκιών συνεχίζεται με ενδιαφέρον από διά­φορους παίκτες σ’ όλη την Ελλάδα, οι ο­ποίοι παίζουν κυρίως για τα παιδιά. Συνή­θως διοργανώνονται παραστάσεις από διά­φορους φορείς ή από τους Δήμους, σε μια προσπάθεια να μείνει ζωντανό το θέατρο σκιών σαν μια πολύτιμη κληρονομιά, μια και πάντοτε συγκινούσε και οι μεγαλύτεροι το αναπολούν με νοσταλγία.

Το θέατρο Σκιών στο Άργος

Οι πληροφορίες μας για το θέατρο Σκιών στο Άργος ξεκινάνε από το τέλος της δε­καετίας 1920. Εκείνη την εποχή φαίνεται πως δίδονταν παραστάσεις στον περίβολο του καφενείου «Ηραίον» από πλανόδιους καραγκιοζοπαίκτες, οι οποίοι έρχονταν α­πό άλλα μέρη και κυρίως από την Αθήνα. Υπήρχαν, όμως κι άλλοι υπαίθριοι χώροι, όπως η πλατεία του Αγίου Πέτρου.

Οι κα­ραγκιοζοπαίκτες έστηναν σε μιαν άκρη τον μπερντέ τους, μία λευκή οθόνη, όπου προβάλλονταν οι φιγούρες της παράστασης, τα παιδιά κάθονταν χάμω σταυροπόδι, ενώ οι μεγάλοι έμεναν συνήθως όρθιοι. Στη μέση της παράστασης, την ώρα του διαλείμμα­τος, ο καραγκιοζοπαίκτης ή ο βοηθός του περιέφερε δίσκο και οι φιλοθεάμονες έρι­χναν τον οβολό τους.

Ο Μέγας Αλέξανδρος και το καταραμένο φίδι

Επίσης, παραστάσεις δίδονταν και στο παρκινγκ, δίπλα από το ξενοδοχείο «Παλλάδιον» (Βασ. Σοφίας), όπου κάποτε είχε το πεταλωτήριό του ο αλμπάνης Γιάννης Χαβιαρλής. Μνημονεύεται κάποιος Αθη­ναίος καλλιτέχνης, ονόματι Αγιομαυρίτης, ο οποίος έπαιζε εκεί τους θερινούς μήνες (δεκαετία 1950), ενώ το χειμώνα έστηνε τον μπερντέ του στο καφενείο του μπαρμπα-Σταύρου Παπαδάτου στο Σιταροπάζαρο.

Ακόμη, ο ονομαστός Αντώνης Μόλλας (1872-1949) είχε παίξει στα «σκαλάκια» κάποτε, δηλαδή στο αρχαίο θέατρο Άργους, στις αρχές του 20^ου αι., όπως θυ­μάται ο Γιώργος Τσατσούλης από τις διη­γήσεις του πατέρα του. Αλλά φαίνεται πως στη μνήμη πολλών Αργείων έχει μείνει περισσότερο ο Μήτσος Πίτσικας, ένας φτωχός μικρασιάτης πρόσφυ­γας, ο οποίος έμενε στο Συνοικισμό και έ­παιζε σε μια μάντρα στην οδό Τριπόλεως.

Φιγούρες - Θέατρο Σκιών

Η κ. Γιαννούλα θυμάται πως κάποτε είχε πα­ρακολουθήσει παράστασή του και στην αί­θουσα του Μπουσουλοπούλειου. Το σχολείο αυτό εγκαινιάστηκε και λειτούργησε για πρώτη φορά το 1939. Ο Πίτσικας ήταν πο­λύ αξιόλογος καλλιτέχνης και έκανε πολλές εξορμήσεις και εκτός Αργολίδας. Έφτανε μέχρι και στην Καλαμάτα. Συνήθιζε, όπως άλλωστε και όλοι οι καλλιτέχνες του είδους, να έχει και κάποιον οργανοπαίκτη για μου­σική (κλαρίνο, βιολί ή ούτι, το γνωστό μι­κρασιάτικο όργανο, που μοιάζει με λαού­το), όχι όμως ορχήστρα με δύο ή τρία μουσι­κά όργανα, όπως συνηθιζόταν.

Ας σημειωθεί εδώ παρεμπιπτόντως ότι έργα με συνήθη διάρκεια μιας ώρας, διαρ­κούσαν δύο και δυόμισι ώρες με τη μουσι­κή και τα τραγούδια (τσάμικα, ρεμπέτικα ή καντάδες, ανάλογα με την παράσταση). Καμιά φορά, μάλιστα, ορισμένοι μερακλώνονταν, χόρευαν και γινόταν σωστό λαϊκό γλέντι. Το θεματολόγιο των παραστάσεων ή­ταν εκλεκτό. Τα έργα είτε ήταν εθνικού πε­ριεχομένου και αναφέρονταν συνήθως στο έπος του ’21, είτε ήταν ξεκαρδιστικές κω­μωδίες (Ο Καραγκιόζης φούρναρης ή ταυ­ρομάχος ή βασιλιάς!) «Ποτέ όμως δεν αναφέρονταν οι παραστάσεις στην κατοχή ή στον εμφύλιο», μας είπε ο Γιώργος Τσατσούλης, τον οποίο ευχαριστούμε θερμά για τη συνέντευξη που μας παραχώρησε, καθώς και τη σύζυγό του κ. Γιαννούλα για τις εύστοχες παρεμβάσεις της.

Οδυσσέας Κουμαδωράκης

Πηγή

• Οδυσσέας Κουμαδωράκης, «Στα χνάρια του χθες», Εκδόσεις Εκ Προοιμίου, Άργος, 2010