ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ο Βρετανικός τύπος για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου – Δημήτρης Λουλές, «Μνήμων», τόμος 7ος (1979), Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού.

«Λαμπρό επίτευγμα» ή «Αξιοθρήνητο γεγονός»; Οι Αναγνώστες των βρετανικών εφημερίδων είχαν να διαλέξουν ανάμεσα στους δύο αυτούς χαρακτηρισμούς, με τους οποίους ο τύπος της Μεγάλης Βρετανίας υποδέχτηκε την είδηση για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Η Αντίφαση αυτή είναι ενδεικτική των ποικίλων πολιτικών και κοινωνικών αποκλίσεων των εφημερίδων της Βρετανίας, οι οποίες στο σύνολό τους αφιέρωσαν εκτεταμένα σχόλια για την ιστορική ναυμαχία της 8/20 Οκτώβρη 1827. Η ναυμαχία του Ναβαρίνου και η καταστροφή του ενωμένου τουρκοαιγυπτιακού στόλου ήταν η αναπόφευκτη συνέπεια της τριμερούς συνθήκης του Λονδίνου. Η συνθήκη αυτή, όπως είναι γνωστό, υπογράφτηκε στις 24 Ιούνη/ 6 Ιούλη 1827 από την ’Αγγλία, τη Ρωσία και τη Γαλλία, σαν πρώτο μέτρο μιας από κοινού επέμβασης στον ελληνοτουρκικό πόλεμο, ο οποίος – όπως δηλωνόταν στο κείμενο της συνθήκης – προκαλούσε «καθημερινά και νέα εμπόδια στο εμπόριο των ευρωπαϊκών κρατών». [1]

Στα τέλη της δεκαετίας του 1820 ο βρετανικός τόπος αριθμούσε ήδη πάνω από δύο αιώνες ζωής. Σε σύγκριση με τον τόπο της ηπειρωτικής Ευρώπης διατηρούσε κάποιο βαθμό Ανεξαρτησίας. Είναι άγνωστη η πραγματική του επιρροή στις λαϊκές μάζες, γιατί και το ποσοστό των εγγραμμάτων ήταν μικρό και, κυρίως, γιατί ήταν δυσανάλογα μεγάλη η τιμή των εφημερίδων [2].

Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Επιζωγραφισμένη λιθογραφία σε χάραξη του W. Heath. Λονδίνο, 1828.

Οι εφημερίδες της Βρετανίας – με ελάχιστες εξαιρέσεις – είχαν από την αρχή παρακολουθήσει με διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον την εξέλιξη της ελληνικής επανάστασης. Και αυτό σε αντίθεση με την επίσημη στάση της βρετανικής κυβέρνησης, η οποία ακολουθούσε πολιτική «ουδετερότητας». Οι εφημερίδες, ωστόσο, ακολούθησαν διαφορετικό δρόμο: Ανάλογα με, την τάξη ή την πολιτική που εκπροσωπούσε η κάθε μία, επιδοκίμασαν ή αποδοκίμασαν, και σπάνια έμειναν ουδέτερες στην ιδέα της ανακήρυξης ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Το ενδιαφέρον του βρετανικού τύπου αποκορυφώθηκε αμέσως μετά την υπογραφή της συνθήκης του Λονδίνου και την κάθοδο στην Ανατολική Μεσόγειο του ενωμένου στόλου της Γαλλίας, Ρωσίας και Αγγλίας. Κύρια αποστολή του συμμαχικού στόλου ήταν, όπως δηλώθηκε, η εφαρμογή των άρθρων της συνθήκης – και, πριν απ’ όλα, η άμεση κατάπαυση των εχθροπραξιών -, αλλά «χωρίς την προσφυγή στη βία ή την απ’ ευθείας ανάμιξη του στόλου στον πόλεμο» [3].

Παρά το γεγονός ότι η βρετανική κυβέρνηση είχε ανεπίσημα προειδοποιηθεί ότι η ασάφεια των οδηγιών που είχαν δοθεί στους τρείς ναυάρχους (Codrington, de Rigny και Heyden) μπορούσε να οδηγήσει σε άμεση σύγκρουση με τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο, η είδηση της ναυμαχίας, που έφτασε στο βρετανικό Ναυαρχείο μετά από τρεις εβδομάδες περίπου [4], προκάλεσε κατάπληξη και αντιφατικά αισθήματα στην αγγλική κοινή γνώμη. Οι αντιδράσεις αυτές είχαν φυσικά την αντανάκλασή τους στις βρετανικές εφημερίδες. [5]

Η πρώτη και πρόχειρη αντίδραση ήταν ότι η ναυτική αυτή επιτυχία θα πρόσθετε και νέες δάφνες στα αγγλικά όπλα: «Ήταν μία περίλαμπρη νίκη, έγραφε στις 16/11/1827 η συντηρητική, άλλα με φιλελεύθερες τάσεις, Morning Post [6]. Όμως πιο κάτω πρόσθετε, εκφράζοντας τις ανησυχίες των Άγγλων εμπόρων και κεφαλαιούχων: «Οι Ρώσοι ήταν οι μόνοι που ωφελήθηκαν. Η ναυμαχία έγινε μετά από επίμονες συστάσεις του Ρώσου ναυάρχου προς το Βρετανό συνάδελφό του». Και συνεχίζοντας τόνιζε πως η Οθωμανική αυτοκρατορία έπρεπε να ταπεινωθεί, αλλά όχι και να καταστραφεί. Λίγο αργότερα, στις 19/11/1827, η εφημερίδα συμβούλευε τους συμμάχους να προβούν σε «συλλογική κατάληψη» της Κύπρου, σαν μέσο εξαναγκασμού του σουλτάνου να αποδεχτεί τη συνθήκη του Λονδίνου. Σε γενικές γραμμές η Morning Post, εκπροσωπώντας και την παράταξη που κατεχόταν από ρωσοφοβία, έκρινε τη ναυμαχία αρνητικά. Η επόμενη αρθρογραφία της ακλούθησε την επίσημη κυβερνητική αντίδραση, Ιδιαίτερα όταν τις τελευταίες ήμερες του Νοέμβρη διέρρευσε η φήμη ότι ο ναύαρχος Codrington είχε πέσει στην δυσμένεια της κυβέρνησης και του βασιλιά.

Αντίθετα οι Times[7] έδειξαν στην αρχή αξιοσημείωτη επιφυλακτικότητα και χαρακτήρισαν τη ναυμαχία σαν ένα γεγονός που έπρεπε να το δει κανείς με «ανάμεικτα αισθήματα θαυμασμού αλλά και λύπης», ιδιαίτερα για τις απώλειες που προκάλεσε στο συμμαχικό στόλο. [8] Η ίδια εφημερίδα σε κύριο άρθρο της στις 12/11/1827 ισχυρίστηκε ότι ένα θετικό αποτέλεσμα της ναυμαχίας θα ήταν η αποθάρρυνση του σουλτάνου να αντιδράσει στην εφαρμογή της συνθήκης του Λονδίνου, γιατί αν ο πόλεμος γενικευόταν μόνο η Ρωσία θα είχε να ωφεληθεί. Ωστόσο, αντίθετες πληροφορίες από την Κωνσταντινούπολη διαψεύδουν τις ελπίδες της εφημερίδας: «Η οθωμανική κυβέρνηση», έγραφε στις 13/12/1827, «που πληροφορήθηκε από τα κανόνια του Ναβαρίνου ότι η ειρήνη έπρεπε ν’ αρχίσει με πόλεμο, φαίνεται πως μάλλον θα διαλέξει τον πόλεμο παρά την ειρήνη». Στο μεταξύ, και σε αντίθεση με την Morning Post, τόνιζε πως η ναυμαχία αυτή καθ’ αυτή ήταν «τυχαίο γεγονός» [9] και όχι το αποτέλεσμα της πρωτοβουλίας των τριών συμμαχικών κυβερνήσεων ή των ναυάρχων. «Είμαστε απόλυτα πεπεισμένοι», ισχυριζόταν ο ανώνυμος αρθρογράφος των Times, «ότι η ναυμαχία προκλήθηκε από τυχαίες αιτίες και από την πλήρη έλλειψη πειθαρχίας ανάμεσα στα πληρώματα του οθωμανικού στόλου. Στην περίπτωση αυτή, μετά από το αυστηρό όσο και χρήσιμο μάθημα που δόθηκε στους Τούρκους, η βρετανική κυβέρνηση δεν θα πρέπει να σταματήσει τις διαπραγματεύσεις». «Δεν αποκλείεται μάλιστα», κατέληγε το άρθρο, «να παρηγορηθεί η οθωμανική κυβέρνηση για την καταστροφή του στόλου της από το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος του απαρτιζόταν από αιγυπτιακά πλοία», υπονοώντας προφανώς τη μόνιμη απειλή αποσκίρτησης και ανεξαρτητοποίησης του πασά της Αίγυπτου από την οθωμανική αυτοκρατορία.

Sir Edward Codrington. Ο ναύαρχος του Βρετανικού στόλου Έντουαρντ Κόδριγκτον, ήρωας της ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ και της ναυμαχίας του Ναβαρίνου. Λιθογραφία, δημοσιεύεται στο βιβλίο, «The royal navy, a history from the earliest times to the present (1897)» σελ. 148.

Οι Times δεν παρέλειψαν να υπερασπιστούν την όλη δράση του Codrington: «Ο ένδοξος ναύαρχος», έγραφαν στις 14/11/1827, «έκανε αυτό που έπρεπε για να επιβάλει τα άρθρα της συνθήκης που προέβλεπαν το τέλος των εχθροπραξιών. Να εισέρθει δηλαδή στον κόλπο του Ναβαρίνου, μια και αυτός ήταν ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος να ελέγξει τις κινήσεις του τουρκοαιγυπτιακού στόλου». Τέλος στο ίδιο άρθρο διατυπώθηκε η άποψη ότι η ναυμαχία ίσως αποβεί προς όφελος της Τουρκίας, μια και ήταν το μόνο γεγονός που μπορούσε να συγκρατήσει τη Ρωσία από μια άμεση εισβολή στα οθωμανικά εδάφη.

Ο «ακραιφνής συντηρητικός» Courrier [10] χαρακτήρισε με τη σειρά του τη ναυμαχία σαν «ένδοξο επίτευγμα όλων εκείνων που ενδιαφέρονταν για την προστασία του αθώου ελληνικού πληθυσμού» και δικαιολόγησε απόλυτα την χρησιμότητά της, χωρίς όμως να εμβαθύνει στα γεγονότα και τις συνέπειές τους. Σε κύριο άρθρο στις 17/11/1827 ο Courrier έδειξε ιδιαίτερη επιθετικότητα στα σχόλια του γαλλικού τύπου. Οι γαλλικές εφημερίδες κατηγορούσαν την Αγγλία ότι μόνη εκείνη θα είχε να ωφεληθεί από τη ναυμαχία, γι’ αυτό και είχε χρησιμοποιήσει τις χώρες αυτές που πολέμησαν για το δικό της αποκλειστικά όφελος. [11] Μαζί με τους Times, ο Counter υπερασπίζεται το ναύαρχο Codrington και παραθέτει λεπτομερείς πληροφορίες για τη δύναμη και τις απώλειες των εμπολέμων. Οι απώλειες των συμμάχων, έγραφε στις 10/11/1827, ήταν πολύ κατώτερες από τις εχθρικές, παρ’ όλο που θα έπρεπε να αναμένεται το αντίθετο, λόγω της αριθμητικής υπεροχής των ’Οθωμανών και του πείσματος των εμπολέμων. Και κατέληγε: «Η ναυμαχία του Ναβαρίνου ήταν η αρχή και όχι το τέλος των συνεπειών της συνθήκης του Λονδίνου. Αλλά η Ελλάδα έχει σωθεί» [12].

Ανάλογη στάση με τον Courrier κράτησε και η ανεξάρτητη εφημερίδα Avis’s Birmingham Advertiser. Αλλά στις 19/11/1827 πρόσθετε ότι, στα περιθώρια των πανηγυρισμών, επιτροπή από Άγγλους εμπόρους της Ανατολικής Μεσογείου συναντήθηκε με τον πρωθυπουργό Coderich και του ζήτησε να πάρει μέτρα για τον περιορισμό της πειρατείας στο Αιγαίο[13].

Το φιλελεύθερο περιοδικό Observer [14] σε άρθρο του στις 11/11/1827 σημείωνε ότι η ναυμαχία του Ναβαρίνου ήταν μια από τις σπάνιες περιπτώσεις συλλογικής δράσης, που έγινε αποκλειστικά και μόνο «για λόγους δικαιοσύνης και ανθρωπισμού». Διατηρεί βέβαια μια επιφυλακτικότητα στην κρίση του για τη ναυμαχία, άλλα υπογραμμίζει την ανάγκη να ληφθούν μέτρα για την αποφυγή αιματηρών αντεκδικήσεων από τους Τούρκους. Ο Observer παρουσίασε επίσης και χάρτη με τεχνικές επεξηγήσεις για τον τρόπο διεξαγωγής της ναυμαχίας, τονίζοντας τη ναυτική ανικανότητα των Τούρκων. Σχετικά με τις απώλειες των συμμάχων – χωρίς να αναφέρεται σε αριθμούς – υπολογίζει πως θα πρέπει να ήταν βαρύτερες για τον ρωσικό στόλο. Τέλος δεν παραλείπει να εκφράσει τις ανησυχίες του για τις πολιτικές συνέπειες που θα έχει για την Ελλάδα η ναυμαχία: «Δυστυχώς», έγραφε στις 18/11/1827, «αυτό που η βρετανική κυβέρνηση επιθυμεί δεν είναι η ελευθερία άλλα η ανεξαρτησία της Ελλάδας» [15], και συνέχιζε: «Ένα πολίτευμα κατασκευασμένο από Άγγλους Τόρρηδες, Γάλλους εξτρεμιστές και Ρώσους απολυταρχικούς δύσκολα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι θα διακρίνεται για το φιλελευθερισμό του. Η Ελλάδα θα είναι ανεξάρτητη αλλά όχι ελεύθερη. Ωστόσο, θα περιέχει τα σπέρματα μιας ελευθερίας, από τα οποία η πραγματική ελευθερία θα ακτινοβολήσει σε όλα τα γειτονικά έθνη».

Εντελώς αρνητική ήταν η αντίδραση του ακραίου συντηρητικού περιοδικού John Bull, που τότε συμπλήρωνε μόλις επτά χρόνια ζωής. Κατά το περιοδικό η ναυμαχία ήταν μια «αξιοθρήνητη νίκη, που θα βοηθήσει τα επεκτατικά σχέδια των Ρώσων». Αν ο τσάρος, έγραφε στις 11/11/1827, εγκατασταθεί στην Κωνσταντινούπολη, τότε θα απειληθεί όλο το αποικιοκρατικό συγκρότημα της Αγγλίας στην Ινδική χερσόνησο. Η ναυμαχία του Ναβαρίνου, κατέληγε το περιοδικό, αποτελεί την διάψευση των δήθεν φιλειρηνικών διαθέσεων των Τόρρηδων απέναντι στους παλιούς μας φίλους και συμμάχους – το σουλτάνο και τον Αιγύπτιο πασά.

Λογγίνος Χέυδεν (Логин Петрович Гейден, Λόγκιν Πετρόβιτς Γκέιντεν, 1772 – 1850). Ρώσος ναύαρχος, ολλανδικής καταγωγής. Διοικητής του ρωσικού στόλου στο Ναβαρίνο, παρέμεινε αρκετό χρόνο στην Ελλάδα συνεργαζόμενος με τον Κυβερνήτη Καποδίστρια. Επιζωγραφισμένη λιθογραφία, Levilly.

Η κριτική του John Bull ήταν οξύτατη για κυβερνητικό έντυπο. Στις 18/11/1827, σε μακροσκελές κύριο άρθρο του, το συντηρητικό περιοδικό επανέρχεται στις ίδιες κατηγορίες. Επιχειρώντας μία ιστορική αναδρομή στα γεγονότα ισχυρίζεται ότι η υπογραφή της συνθήκης του Λονδίνου σήμαινε «ούτε λίγο ούτε πολύ πόλεμο ενάντια και στους δυο εμπόλεμους   -Έλληνες και Τούρκους – παρ’ όλο που φανερά ο πόλεμος αποκηρυσσόταν και οι εμπόλεμοι είχαν κληθεί να απόσχουν από κάθε πολιτική ενέργεια. Ωστόσο, αν και η συνθήκη υπογράφτηκε για να καταπολεμηθεί η πειρατεία στο Αιγαίο, τίποτα δεν έγινε προς αυτή την κατεύθυνση [16]. Έτσι το μόνο αποτέλεσμα της ναυμαχίας, συνέχιζε ο John Bull, θα είναι να δούμε μια ελληνική δύναμη εγκατεστημένη στη Μεσόγειο, κάτω από την προστασία της Ρωσίας, αντίθετη στην πολιτική και τα συμφέροντα της Μεγάλης Βρετανίας. Και αυτό, γιατί η συνθήκη στα φανερά άρθρα της καθόριζε τις τρεις μεγάλες δυνάμεις σαν μεσολαβητές, στο μυστικό της όμως άρθρο τους έθεσε στη θέση των εμπολέμων».

Εύλογη ήταν η ανησυχία των κύκλων τους οποίους εξέφραζε ο John Bull για τις πολιτικές και οικονομικές συνέπειες που θα είχε η αναπόφευκτη πλέον μετατροπή του status quo στην Ανατολική Μεσόγειο. Το εμπορικό κεφάλαιο της Αγγλίας, το οποίο από τον περασμένο αιώνα είχε αναγκαστεί να δεχθεί τους Έλληνες σαν μόνιμους ανταγωνιστές, φοβόταν τώρα τον πλήρη παραγκωνισμό του από τη νευραλγική αυτή περιοχή, η οποία – και για στρατιωτικούς ακόμα λόγους – έπρεπε να είναι κάτω από τον διακριτικό έλεγχο της Βρετανίας. Ο John Bull δε δίστασε να χαρακτηρίσει ανόητους τους δημοσιογράφους που πανηγύριζαν για το αποτέλεσμα της ναυμαχίας. Κατέκρινε επίσης και την όλη δραστηριότητα των τριών ναυάρχων τονίζοντας: «Με ποιό δικαίωμα εμπόδισαν τούς Τούρκους στρατιωτικούς αρχηγούς να πολεμήσουν ενάντια στους εχθρούς του κυρίου τους; Και γιατί δεν τούς προειδοποίησαν ότι θα έμπαιναν στον κόλπο του Ναβαρίνου με εχθρικούς σκοπούς; Όποια και να είναι τώρα η αντίδραση των Τούρκων, θα είναι δικαιολογημένη». Και το συντηρητικό περιοδικό κατέληγε: «Η εγκαθίδρυση μιας νέας ναυτικής δύναμης στη Μεσόγειο, που θα συνδέεται με τα συμφέροντα και το πολιτικό σύστημα της Ρωσίας, δεν μας είναι ευπρόσδεκτη, ούτε μπορεί να είναι ευπρόσδεκτη και στη Γαλλία. Οι δυο αυτές δυνάμεις θα πρέπει να αναθεωρήσουν την πολιτική τους και – στην προσπάθειά τους να ειρηνεύσουν τον κόσμο – θα πρέπει επίσης να αποφύγουν να προκαλέσουν τη Ρωσία, η οποία χρειάζεται μόνο τη βοήθεια μιας ναυτικής δύναμης μέσα στη Μεσόγειο, για να γίνει παντοδύναμη στη Νοτιοανατολική Ευρώπη». Τέλος στις 25/11/1827 ο John Bull δημοσίευσε την πληροφορία ότι ο Sir John Gore, ανώτατο στέλεχος του βρετανικού Ναυαρχείου, στάλθηκε από την κυβέρνηση για να ζητήσει επί τόπου διευκρινίσεις από τον Codrington [17].

Ο Ανρί ντε Ρινί, γνωστός στην Ελλάδα ως Δεριγνύ (Marie Henri Daniel Gauthier, comte de Rigny, 1782 – 1835). Κατά την Επανάσταση υπηρετούσε στα ελληνικά ύδατα και βοήθησε, όσο μπορούσε πάσχοντες Έλληνες. Κατά την ναυμαχία του Ναβαρίνου ηγείτο του γαλλικού στόλου. Αργότερα, διετέλεσε υπουργός Ναυτικών και Εξωτερικών.

Με το νομικό θέμα της εισόδου του συμμαχικού στόλου στον κόλπο του Ναβαρίνου [18] ασχολήθηκε κριτικά και ό Globe, ανεξάρτητη απογευματινή εφημερίδα του Λονδίνου με φιλελεύθερες αρχές: «Η είσοδος στο Ναβαρίνο», έγραφε στις 13/11/1827, «δεν θα χρειαζόταν δικαιολόγηση, δε γινόταν για να ζητηθεί η συνηθισμένη προστασία και βοήθεια που ζητούν ξένα πλοία σε φιλικό λιμάνι. Έτσι, η ύπαρξη, τουλάχιστον επίσημα, φιλικών σχέσεων ανάμεσα στους συμμάχους ναυάρχους και τον Ιμπραήμ πασά, δεν ταυτίζεται με το γεγονός ότι η είσοδος του ενωμένου στόλου έγινε σε τάξη μάχης, ούτε αποτελεί δικαιολογία ότι αυτό έγινε για εκφοβισμό. Αντίθετα πιστεύουμε ότι αυτό ακριβώς το γεγονός αποτελεί το πιο δυσάρεστο και από την επίσημη αναφορά των τριών ναυάρχων οι Τούρκοι κτύπησαν πρώτοι, αφού όμως ο συμμαχικός στόλος είχε εισέλθει στον κόλπο του Ναβαρίνου σε τάξη μάχης, όπως διαφαίνεται από την ίδια την έκθεση». Καταλήγοντας ο Globe αναφέρει την πληροφορία ότι οι σύμμαχοι ναύαρχοι είχαν υπογράψει και σχετικό πρωτόκολλο, που καθόριζε τον τρόπο εισόδου στο Ναβαρίνο, σε τρόπο ώστε να είχαν τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο στη διάθεσή τους, είτε να τον αιχμαλωτίσουν, είτε ακόμη και να τον καταστρέψουν, αν ο Ιμπραήμ πασάς έδειχνε αδιαλλαξία. Αξιοσημείωτη είναι η άποψη αυτή της εφημερίδας, ότι η καταστροφή του οθωμανικού στόλου αντιμετωπιζόταν σαν έσχατο μέτρο από τους τρεις ναυάρχους, σε αντίθεση με τους Times που ισχυρίζονταν ότι επρόκειτο για «τυχαίο γεγονός».

Στους ισχυρισμούς του Globe απάντησε την επόμενη ημέρα η φιλελεύθερη εφημερίδα του Λονδίνου Morning Chronicle [19], τονίζοντας πως βασικός όρος της συνθήκης ήταν η επιβολή άμεσης ανακωχής ανάμεσα στους εμπολέμους. Συνεπώς, εφ’ όσον οι Οθωμανοί αθέτησαν την υπόσχεση που είχαν δώσει ότι θα σταματούσαν τις εχθροπραξίες, το μόνο πρακτικό μέσο επιβολής της ανακωχής που είχε απομείνει στους ναυάρχους ήταν η είσοδος του συμμαχικού στόλου στον κόλπο του Ναβαρί­νου. «Φυσικά», συνέχιζε η Morning Chronicle, «στις κανονικές συνθήκες μεσολάβησης δεν περιλαμβάνεται ο καταναγκασμός των εμπολέμων σε ανακωχή.

Αλλά ο ελληνοτουρκικός πόλεμος είναι ειδική περίπτωση. Η συνθήκη του Λονδίνου υπογράφηκε κυρίως για να προστατευτούν ζωτικά οικονομικά συμφέροντα των ευρωπαϊκών κρατών. Αν έχουν γίνει μέχρι τώρα διάφορες συνθήκες με την Τουρκία, αυτό δεν σημαίνει πως έχει πάψει να είναι κράτος βαρβάρων. Πόλεμος της Τουρκίας με την Αυστρία ή τη Ρωσία δεν θα παρενοχλούσε τα συμφέροντα των ουδετέρων χωρών, άλλα αυτό δεν συνέβη στον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Συνεπώς τα ουδέτερα κράτη έπρεπε να αυτοπροστατευθούν» [20]. Και η εφημερίδα κατέληγε: «Η ναυμαχία ήταν φυσική συνέπεια της συνθήκης του Λονδίνου και, παίρνοντας υπ’ όψη την αδιαλλαξία των Τούρκων, δεν υπήρχε άλλη διέξοδος στους τρεις ναυάρχους από το να επιβάλουν την ανακωχή με κάθε μέσο. Αν η συνθήκη ήταν δικαιολογήσιμη τότε και τα αναπόφευκτα αποτελέσματά της είναι επίσης δικαιολογήσιμα. Η εφαρμογή της συνθήκης προϋποθέτει την ανάγκη του εκφοβισμού. Παρά το γεγονός ότι οι Τούρκοι είναι φίλοι μας, προτιμήσαμε να τους μεταχειριστούμε σαν φίλους που χρειάζονται κάποια αυστηρότητα για να μάθουν να συμπεριφέρονται με ευπρέπεια. Έτσι, αν έγινε κάπου κάποιο σφάλμα, αυτό δεν αφορά τους ναυάρχους, αλλά τις συμμαχικές κυβερνήσεις που δεν τους έδωσαν σαφείς οδηγίες, καθώς και την τουρκική κυβέρνηση, η οποία δεν υπολόγισε σοβαρά τη σταθερή απόφαση των συμμαχικών κυβερνήσεων να θέσουν τέρμα στον πόλεμο».

Αξίζει να σημειωθεί ότι η Morning Chronicle ήταν μια από τις λίγες εφημερίδες που είχαν ανεπιφύλακτα ταχθεί με την ελληνική πλευρά από την αρχή της επανάστασης, φτάνοντας στο σημείο να υποστηρίζει ότι οι Τούρκοι έπρεπε να εκδιωχθούν από την Ευρώπη. Η ναυμαχία του Ναβα­ρίνου, πίστευε η Morning Chronicle, ήταν η δικαίωση της φιλελληνικής πολιτικής πού έπρεπε από την αρχή να είχε ακολουθήσει η Μεγάλη Βρετανία. «Μόνο όσοι είναι γνώστες του ναυτικού πολέμου», έγραφε στις 12/11/1827, «μπορούν να καταλάβουν το μέγεθος του κινδύνου που αντιμετώπισαν οι γενναίοι μας ναύτες και τις αρετές που έδειξαν στην εκτέλεση του δύσκολου έργου τους. Οι σύμμαχοι ενήργησαν με θαυμαστή σύμπνοια εκεί όπου η παραμικρή έλλειψη πειθαρχίας και προθυμίας θα μπορούσε να προκαλέσει το χειρότερο. Εφ’ όσον οι Τούρκοι παραμένουν στην Ευρώπη, δεν υπάρχει ελπίδα για την Ανατολή. Θα έπρεπε από καιρό να είχαν εκδιωχθεί απ’ εκεί, αν δεν υπήρχε η δυσκολία τού πως θα διατεθούν οι πολύτιμες περιοχές που κατέχουν. Αλλά φαίνεται πως πλησιάζει σύντομα η στιγμή που η αναβλητικότητα δεν θα είναι πια δυνατή. Τότε οι μεγάλες δυνάμεις θα χρειαστεί να αποφασίσουν μια για πάντα για το μέλλον της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αν οι Τούρκοι προβούν στο μεταξύ σε αντεκδικήσεις κατά των αόπλων συμπατριωτών μας, οι οποίοι χάριν του εμπορίου τυχαίνει να κατοικούν στην Τουρκία, αυτό θα προκαλέσει σκληρή αλλά δίκαιη ανταπόδοση από την πλευρά μας. Πραγματικά, είναι αδύνατο να πιστέψει κανείς, ότι οι μεγάλες δυνάμεις – που έχουν ήδη φθάσει μέχρις εδώ – δεν θα προχωρήσουν περισσότερο μετά από παρόμοια προσβολή».

Σε ξεχωριστή στήλη η Morning Chronicle δημοσίευσε εκτεταμένες ανταποκρίσεις από το Παρίσι, όπου «όλες οι καρδιές» είναι γεμάτες από χαρά, εκτός από τις καρδιές των υπουργών[21]. Η γαλλική κοινή γνώμη, σημείωνε η ίδια εφημερίδα, είναι πεπεισμένη ότι η ναυμαχία του Ναβα­ρίνου υπήρξε καταστροφική για την πολιτική του Μέττερνιχ.

Η επίσης φιλελεύθερη Morning Advertiser [22] που – όπως και η Morning Chronicle – είχε κρατήσει φιλελληνική στάση από την αρχή της επανάστασης, χαιρέτησε τη ναυμαχία του Ναβαρίνο σαν «ένδοξο επίτευγμα», παρά τις σοβαρές απώλειες που προκάλεσε στο συμμαχικό στόλο. Και συνέχιζε: «Ο Ιμπραήμ πασάς δίκαια τιμωρήθηκε, διότι φάνηκε άπιστος, αθετώντας την υπόσχεση που είχε δώσει, δε θα σταματούσε αμέσως τις εχθροπραξίες». Η Morning Advertiser επιτέθηκε με δριμύτητα στους επικριτές της ναυμαχίας, και ιδιαίτερα στον John Bull, τονίζοντας ότι «τα τουρκοαιγυπτιακά τέρατα ουδέποτε υπήρξαν αληθινοί σύμμαχοι της Μεγάλης Βρετανίας».

Τέλος η Sun, φύλλο με κεντρώα απόκλιση, δικαιολογώντας τη ναυμαχία – «που λάμπρυνε τα αγγλικά ναυτικά χρονικά» – έγραφε στις 13/11/1827 ότι εφ’ όσον τα διπλωματικά μέσα είχαν εξαπλωθεί χωρίς αποτέλεσμα, οι μεγάλες δυνάμεις είχαν αποφασίσει να επιβάλουν την ανακωχή de facto, έστω και με χρήση βίας. Αν και μετά απ’ αυτό ο σουλτάνος αρνηθεί να συμμορφωθεί – τόνιζε η εφημερίδα, δείχνοντας και αξιοσημείωτη διορατικότητα – τότε μια στρατιωτική επέμβαση της Ρωσίας θα πρέπει να θεωρείται αναπόφευκτη».

Η είδηση για την ναυμαχία του Ναβαρίνου έφτασε με μικρή καθυστέρηση και στην ’Ιρλανδία, όπου οι πολιτικές και θρησκεύθηκες μικροεξεγέρσεις ήταν καθημερινό φαινόμενο. «Η ναυμαχία του Ναβαρίνου είναι το σπουδαιότερο στρατιωτικό γεγονός μετά τη μάχη του Βατερλώ» έγραφε στις 14/11/1827 η κεντρώα ρωμαιοκαθολική Dublin Evening Post [23]. Και αφού έδινε ορισμένες τεχνικές λεπτομέρειες για τη ναυμαχία συνέχιζε: «Ποιές θα είναι τώρα οι πολιτικές συνέπειες; Είναι βέβαιο πως μια μεγάλη κρίση περιμένει την Ευρώπη. Αλλά δεν μας διαφεύγει η πιθανότητα ότι οι ίδιες δυνάμεις, που μόλις τώρα πολέμησαν σαν σύμμαχοι, μπορεί πολύ σύντομα να βρεθούν αντιμέτωπες διαφωνώντας για το μέλλον της Τουρκίας. Οι καθολικοί της Ιρλανδίας», κατέληγε η εφημερίδα, «μπορούν να πάρουν θάρρος από παρόμοιο ενδεχόμενο: Η Αγγλία δεν μπορεί να αναλάβει πόλεμο, εφ’ όσον η Ιρλανδία δεν είναι χειραφετημένη».

Τα δημοσιεύματα του βρετανικού τύπου – που το σύνολό του έδωσε μεγάλη δημοσιότητα στην είδηση – δεν μετέβαλαν την επίσημη πολιτική της βρετανικής κυβέρνησης. Την αρχική έκπληξη ακλούθησε αποδοκιμασία, αποκορύφωμα της οποίας υπήρξε η άμεση ανάκληση και αποστράτευση του Codrington. Παράλληλα ο Άγγλος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη ακλουθούσε πολιτική κατευνασμού τού σουλτάνου, ενώ στους κυβερνητικούς κύκλους συζητούσαν το ενδεχόμενο αποζημίωσης για την καταστροφή του οθωμανικού στόλου [24]. Ωστόσο τίποτε δεν μπορούσε να σταματήσει τη ροή των γεγονότων. Η επίμονη άρνηση του σουλτάνου να δεχθεί την συνθήκη του Λονδίνου οδήγησε σε έναν ακόμη ρωσοτουρκικό πόλεμο. Χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν δυο χρόνια από, την ιστορική ναυμαχία για να υπογράψουν οι Τούρκοι στις 14/9/1829 στην Αδριανούπολη, κάτω από την απειλή των ρωσικών όπλων, την αναγνώριση της ύπαρξης του ελληνικού κράτους.

Υποσημειώσεις

[1] Βλ. Times 17/7/1827, σ. 2.

[2] 7 πέννες, όταν η λίρα είχε πάνω από δεκαπέντε φορές την αξία της σημερινής, οι αγγλικές εφημερίδες τότε ήταν τετρασέλιδες, σε σχήμα κάπως μικρότερο από το σημερινό. Την πρώτη σελίδα κάλυπταν κατά κανόνα οι μικρές αγγελίες, ενώ η διεθνής ειδησεογραφία κατελάμβανε το μισό μιας από τις εσωτερικές σελίδες. Ο κανόνας αυτός είχε και τις εξαιρέσεις του. Η ειδησεογραφία για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου σε πολλές περιπτώσεις ξεπέρασε τον χώρο τής μιας σελίδας.

[3] Βλ. το κείμενο της συνθήκης του Λονδίνου στους Times 17/7/1827, σ. 2. «The armistice to be enforced but force to be avoided». Ωστόσο οι οδηγίες που δόθηκαν στους τρεις ναυάρχους τους άφηναν κάποιο βαθμό πρωτοβουλίας, με τη δικαιολογία ότι δεν μπορούσαν να προβλέψουν όλα τα ενδεχόμενα.

[4] Οι διεθνείς ειδήσεις μεταδίδονταν, είτε από το δίκτυο των ανταποκριτών, είτε από τις ξένες, γαλλικές κυρίως, εφημερίδες. Η χρήση του τηλεγράφου – ιδιαίτερα του οπτικού μέσω Dover – Calais – ήταν περιορισμένη.

[5] Τα στοιχεία που ακλουθούν προέρχονται από επτά ημερήσιες εφημερίδες του Λονδίνου, δύο επαρχιακές και δύο περιοδικά. Τα έντυπα αυτά αντιστοιχούν στο 70% – 80% των εκδόσεων του βρετανικού τόπου. (Βλ. Charles Mitchell, Newspaper Press Directory (G. B.), Λονδίνο 1857).

[6] Η M. P. υποστήριζε πολιτικά την ομάδα του λόρδου Palmerston και κοινωνικά την τάξη της αριστοκρατίας. Είχε επίσης τη φήμη του καλλίτερα πληροφορημένου εντύπου για τα διεθνή γεγονότα, χωρίς να υπολογίζει τις δαπάνες.

[7] Η εφημερίδα αυτή – συντηρητική στην επίσημη γραμμή της, αλλά με κάποιο βαθμό ανεξαρτησίας από πολιτικές παρατάξεις – ιδρύθηκε το 1783. Διακρινόταν για την αυθεντική της πληροφόρηση σε νομικά και κοινοβουλευτικά θέματα και προπαγάνδιζε τη θρησκευτική ελευθερία και την ελευθερία του εμπορίου.

[8] Την ίδια μέρα (11/11/1827), και σύμφωνα με την επίσημη έκθεση του Codrington, οι Times ανακοίνωσαν σε ξεχωριστή στήλη τις απώλειες των συμμάχων: 75 νεκροί και 197 τραυματίες Άγγλοι και 43 νεκροί και 144 τραυματίες Γάλλοι. Οι απώλειες της ρωσικής μοίρας δεν αναφέρθηκαν, αλλά υπολογιζόταν ότι ξεπερνούσαν τις αγγλικές.

[9] Την ίδια ερμηνεία προσπάθησε να δώσει και το επίσημο κράτος. Στο λόγο του θρόνου, τον Ιανουάριο 1828, ο Άγγλος βασιλιάς αναφέρθηκε στην ναυμαχία σαν «αδόκητο γεγονός» (untoward event).

[10] O Courrier ήταν η εφημερίδα του «νόμου και της τάξης». Ενάντια σε κάθε τι αντικυβερνητικό, βρισκόταν σε μόνιμη διαμάχη με την φιλελεύθερη Morning Chro­nicle. Ωστόσο, στα κρίσιμα προβλήματα απέφευγε κατά κανόνα, να πάρει θέση.

[11] Φυσικά οι εκτιμήσεις των γαλλικών εφημερίδων ήταν εντελώς λανθασμένες.

[12] Ο Courrier δημοσιεύει και τα παράσημα που δόθηκαν στους νικητές: Ο Γάλλος βασιλιάς προήγαγε τον de Rigny σε αντιναύαρχο και παρασημοφόρησε τους Codrington και Heyden με τον μεγαλόσταυρο του τάγματος του Αγίου Λουδοβίκου. Ανάλογες τιμές έδωσε και ο τσάρος Νικόλαος Α’ καθώς και ο Άγγλος βασιλιάς, αλλά ο τελευταίος εντελώς απρόθυμα (βλ. και Observer 9/12/1827).

[13] Αυτό τούτο το γεγονός της ναυμαχίας δημιούργησε μεγάλη αναταραχή στο χρηματιστήριο αξιών του Λονδίνου. Όλες σχεδόν οι εφημερίδες ανέφεραν πτώση μετοχών σε εμπορικές εταιρείες της Ανατολικής Μεσογείου. Είναι αξιοσημείωτο ότι παρά την ευνοϊκή τροπή των πραγμάτων οι μετοχές των δύο ελληνικών δανείων δεν επηρεάστηκαν παρά ελάχιστα.

[14] Η πρώτη έκδοση του περιοδικού χρονολογείται από το 1792. Υποστηρίζει τους Ούϊγους, και απευθύνεται στη μέση και την ανώτερη κοινωνική τάξη. Κυρίως πολιτικό περιοδικό, διακρινόταν για την σωστή ενημέρωση του και σε καλλιτεχνικά και οικονομικά θέματα.

[15] Η πρόβλεψη του περιοδικού επρόκειτο σύντομα να επαληθευθεί. Μόνο που και η ανεξαρτησία της Ελλάδας ήταν, για πολλά χρόνια, εικονική.

[16] Οι κατηγορίες του John Bull ήταν βάσιμες. Η ιερατεία στο Αιγαίο παρουσίασε την μεγαλύτερή της ανάπτυξη αμέσως μετά την ιστορική ναυμαχία. (Για την πειρατεία στα χρόνια αυτά βλ. Δέσποινα Θεμελή-Κατηφόρη, Η δίωξις της πειρατείας και το θαλάσσιον Δικαστήριον κατά την πρώτην Καποδιστριακήν περί­οδον 1828 – 1829, Αθήνα 1973). Ωστόσο, οι ευθύνες γι’ αυτό δεν θα πρέπει να αναζητηθούν μόνο ανάμεσα στους Έλληνες πλοιοκτήτες, στους οποίους είχαν δοθεί από την τότε ελληνική κυβέρνηση ημινόμιμες άδειες καταδρομών, αλλά στις συνθήκες που επικρατούσαν.

17] Ο Sir John Gore, που κατά σύμπτωση ήταν φίλος του Codrington, πράγματι στάλθηκε από το βρετανικό Ναυαρχείο, ενώ από το Υπουργείο Εξωτερικών στάλθηκε άλλος αξιωματούχος για τον ίδιο σκοπό. (Βλ. Memoirs of the Life ot Sir E.Codrington, τ.2, Λονδίνο 1873, σ. 115-16). Οι εξηγήσεις που έδωσε ο ναύαρχος δεν θεωρήθηκαν ικανοποιητικές και η νέα κυβέρνηση αποφάσισε να τον ανακαλέσει τον Ιούνιο του 1828.

[18] Στις 18/10/27 οι τρείς ναύαρχοι υπόγραψαν πρωτόκολλο όπου αναλάμβαναν την υποχρέωση να μπουν στο Ναβαρίνο, αλλά με αποκλειστικό σκοπό να επιβάλουν την κατάπαυση των εχθροπραξιών στον Ιμπραήμ πασά «μόνο με την παρουσία του συμμαχικού στόλου». (Memoirs of Sir. Ε. C., ό.π., σ. 62).

[19] Η εφημερίδα αυτή – από τις πιο παλιές – ιδρύθηκε το 1770 και ήταν περισσότερο φιλελεύθερη παρά συντηρητική. Επηρεαζόταν από τους Ουϊγους άλλα ήταν ανεξάρτητη στην κριτική της. Προπαγάνδιζε την ποιοτική βελτίωση σε όλους τους τομείς της κρατικής πρόνοιας και ιδιαίτερα στην εκπαίδευση.

[20] Η άποψη αυτή ήταν ταυτόσημη με την επίσημη δικαιολογία που προέβαλαν οι τρεις δυνάμεις για να δικαιολογήσουν την επέμβασή τους στον ελληνοτουρκικό πόλεμο.

[21] Η συντηρητική κυβέρνηση της Γαλλίας, πέρα από τον ενθουσιασμό της για το νέο απρόσμενο γόητρο που απέκτησαν τα γαλλικά όπλα, ανησύχησε για μια ενδεχόμενη ανατροπή της ισορροπίας δυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο. Μια επιρροή της Ρωσίας στο νέο κράτος μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο οικονομικά και στρατιωτικά συμφέροντα της Γαλλίας και το «άνοιγμά» της στον Μεχμέτ πασά της Αιγύπτου.

[22] Η εφημερίδα αυτή εκπροσωπούσε την τάξη των μικρεμπόρων και μικροεπιχειρηματιών και επίσημα δεν υποστήριζε καμιά πολιτική μερίδα. Απευθυνόταν στις πλατιές μάζες και προπαγάνδιζε την ελευθερία του εμπορίου και την κατάργηση της θανατικής ποινής.

[23] Αν και ρωμαιοκαθολική, η εφημερίδα αυτή ήταν υπέρ της ανεξιθρησκίας. Προπαγάνδιζε επίσης την ελευθερία στις οικονομικές συναλλαγές, αλλά όταν δεν ερχόταν σε αντίθεση με το συμφέρον του κράτους.

[24] Βλ. John Bull, 17/11/1827.

Δημήτρης Λουλές

«Μνήμων», τόμος 7ος (1979), Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού.