ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Τα θύματα των αεροπορικών βομβαρδισμών του Άργους κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και η ιατρική περίθαλψη των τραυματιών – Δημήτρης Κ. Κεραμίδας, Καθηγητής Παιδοχειρουργικής

Το Άργος υπήρξε στόχος δύο αεροπορικών βομβαρδισμών τη χρονική περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945). Ο πρώτος έγινε τον Απρίλιο του 1941 και ο δεύτερος τον Οκτώβριο του 1943. Την πρώτη φορά βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς ενώ τη δεύτερη από τους συμμάχους. Την εποχή εκείνη υπήρχε στρατιωτικό αεροδρόμιο βορειοδυτικά της πόλης σε απόσταση περίπου τριών χιλιομέτρων από το κέντρο της. Το αεροδρόμιο αυτό ήταν το νοτιότερο της ηπειρωτικής χώρας. Σε αυτό είχε μεταφερθεί η Σχολή Ικάρων πριν καταλάβουν την Ελλάδα οι Γερμανοί. Ακολούθως χρησιμοποιήθηκε περιστασιακά από βρετανικά μαχητικά αεροπλάνα και στη συνέχεια από τη γερμανική πολεμική αεροπορία καθ’ όλη τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής (Απρίλιος 1941-Οκτώβριος 1944).

Το Άργος, μια μικρή πόλη περίπου 12.000 κατοίκων, ήταν το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Αργολίδας με αξιόλογη εμπορική κίνηση και παραγωγή προϊόντων ελαφράς βιομηχανίας, κυρίως στον τομέα της υφαντουργίας με υφαντήρια μέσα στην πόλη και κονσερβοποιίας γεωργικών προϊόντων στην πέριξ της πόλης γεωργική περιοχή. Στον τομέα της παιδείας λειτουργούσαν τέσσερα δημοτικά σχολεία (μεταξύ αυτών το πρώτο δημοτικό σχολείο που ίδρυσε στην Ελλάδα ο Ιωάννης Καποδίστριας το 1831) και ένα εξατάξιο γυμνάσιο, δωρεά του Ελληνοαμερικανού Σ. Μπουσουλόπουλου, με προδιαγραφές για λειτουργία εργαστηρίων Φυσικής και Χημείας, αίθουσας για θεατρικές παραστάσεις και γυμναστηρίου.

Όσον αφορά τον τομέα της υγείας, υπήρχε κρατικό νοσοκομείο, το όποιο κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στεγάστηκε διαδοχικά στο κτίριο του Μορφωτικού Συλλόγου Αργείων «Ο Δαναός» και στο Κωνσταντοπούλειο Μέγαρο. (Το κρατικό νοσοκομείο που λειτουργεί σήμερα κατασκευάστηκε μεταπολεμικά από το κληροδότημα Καλλιοτζή-Δεσμίνη).

Οι γιατροί της πόλης και της εγγύτερης περιοχής κάλυπταν επαρκώς τις ανάγκες σε ορισμένες ειδικότητες. Υπήρχαν εννέα παθολόγοι, ένας μαιευτήρας, ένας ακτινολόγος, ένας οφθαλμίατρος και ένας χειρουργός. Πρόκειται για τον Κωνσταντίνο Κεραμίδα του Δημητρίου (1896-1965), ο όποιος είχε ιδρύσει χειρουργική κλινική, που λειτουργούσε από την αρχή της δεκαετίας του 1930. Παράλληλα ο Κωνσταντίνος Κεραμίδας παρείχε τις υπηρεσίες του στο νοσοκομείο του Άργους και ήταν αυτός που λόγω της ειδικότητάς του έμελλε να σηκώσει μόνος όλο το βάρος της περίθαλψης των θυμάτων των δύο αεροπορικών βομβαρδισμών.

Ο πρώτος βομβαρδισμός έγινε από τους Γερμανούς τον Απρίλιο 1941. Στόχος τους ήταν να καταστρέψουν επί του εδάφους επτά βρετανικά μαχητικά αεροπλάνα πριν προλάβουν να απογειωθούν και διαφύγουν. Οι Βρετανοί είχαν στείλει στην Ελλάδα εκστρατευτικό σώμα 62.562 ανδρών, αποτελούμενο κυρίως από Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς (τότε όλοι βρετανικής καταγωγής), με σκοπό να συμβάλουν στην άμυνα της χώρας, όταν παράλληλα με το Αλβανικό μέτωπο, όπου το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού στρατού πολεμούσε εναντίον των Ιταλών με επιτυχία (Οκτ. 1940-Απρ 1941), οι Γερμανοί, σύμμαχοι των Ιταλών, άνοιξαν δεύτερο μέτωπο ανατολικά για να εισβάλουν στην Ελλάδα μέσω της συμμάχου των Βουλγαρίας και της κατεχόμενης από αυτούς Νοτιοσλαβίας.

Roald Dahl pictured when he was a RAF fighter pilot

Το βρετανικό εκστρατευτικό σώμα υποστήριζε μικρή αεροπορική δύναμη μαχητικών αεροπλάνων τύπου Hurricane. Υπό το βάρος της γερμανικής ισχύος, οι Βρετανοί βρίσκονταν σε συνεχή υποχώρηση, μετακινούμενοι από τη βόρεια Ελλάδα προς νότον με σκοπό την επιβίβασή τους σε βρετανικά πλοία στα λιμάνια του Πειραιά, του Ναυπλίου, της Καλαμάτας (και σε άλλα μικρά λιμάνια πλησίον των πόλεων αυτών, άλλα και σε πιο μακρινά όπως η Μονεμβασία και τα Κύθηρα) και τη διαφυγή τους προς την Κρήτη και τη Μέση Ανατολή. Συνολικά διέφυγαν 50.732 άνδρες. Τα βρετανικά αεροπλάνα κάλυπταν από αέρος την υποχώρηση και είχαν εμπλακεί σε αερομαχίες με γερμανικά αεροπλάνα, που υποστήριζαν την προέλαση προς νότον των Γερμανών στο ελληνικό έδαφος. Υπήρξαν απώλειες και από τις δύο πλευρές με αποτέλεσμα να απομείνουν επτά βρετανικά μαχητικά, που κατέφυγαν στο αεροδρόμιο του Άργους. Σύμφωνα με την μαρτυρία του Roald Dahl, πιλότου ενός από τα βρετανικά αεροπλάνα και συγγραφέα του βιβλίου Going Solo (2003), πέντε πρόλαβαν να απογειωθούν από το αεροδρόμιο και απέφυγαν την καταστροφή τους στο έδαφος από τα επιτιθέμενα γερμανικά, ενώ δύο δεν πρόλαβαν να απογειωθούν και καταστράφηκαν στο έδαφος.

Ο βομβαρδισμός όμως από τα γερμανικά αεροπλάνα δεν περιορίστηκε στο αεροδρόμιο άλλα επεκτάθηκε και στην πόλη. Ο νομικός και ιστορικός Βασίλης Δωροβίνης, μελετητής των αρχείων του ιστοριοδίφη της εποχής εκείνης Αναστάσιου Τσακόπουλου, σε σχετικό δημοσίευμά του αναφέρει ότι «ταυτόχρονα οι Γερμανοί κτύπησαν και το μοναστήρι της «Κατακεκρυμμένης» στον λόφο της Λάρισας, στις δυτικές παρυφές της πόλης του Άργους, κατά τη διάρκεια της θείας Λειτουργίας, με αποτέλεσμα να προκαλέσουν τα περισσότερα θύματα αμάχων, ενώ έριξαν βόμβες και στο κέντρο της πόλης, όπου κτύπησαν το νοσοκομείο αχρηστεύοντας τη λειτουργία του.

Ο Robert St. John στο στούντιο του ραδιοφωνικού σταθμού NBC, 1945.

Πρόσφατος υπολογισμός των θυμάτων δίνει αριθμό 31 νεκρών και πολυαρίθμων τραυματιών. Ο Αμερικάνος δημοσιογράφος Robert St. John, πολεμικός ανταποκριτής του Associated Press στα Βαλκάνια, βίωσε τη φρίκη του βομβαρδισμού. Στο βιβλίο του με τίτλο Stuka Horror over Greece, περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια την εικόνα χάους και πανικού και την τραγωδία των τελευταίων στιγμών της ζωής των βαριά τραυματισμένων. Συμπυκνωμένο δημοσίευμα πέντε σελίδων από το βιβλίο περιέχεται σε παλαιό τεύχος το περιοδικού Reader’s Digest. Παράλληλα υπήρξαν θύματα και μεταξύ των υποχωρούντων Βρετανών με κατεύθυνση προς το Ναύπλιο, οι όποιοι βάλλονταν με πολυβολισμούς από αέρος.

α) Συνοδευτικό σημείωμα της αποστολής αποκόμματος του συμπυκνωμένου δημοσιεύματος στο περιοδικό Reader’s Digest σχετικά με τον πρώτο βομβαρδισμό του Άργους. β) Ο τίτλος του δημοσιεύματος από τον Robert St. John, πολεμικό ανταποκριτή ειδήσεων και αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων.

Μεταξύ των τραυματιών που μεταφέρθηκαν στην κλινική του Κωνσταντίνου Κεραμίδα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι περιπτώσεις δύο Βρετανών στρατιωτών ή βαθμοφόρων, του John και του Wilfe και ενός Αμερικανού, του Leigh White, ο όποιος ήταν πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδας Chicago Daily News.

Οι Η.Π.Α. δεν συμμετείχαν ακόμη στον πόλεμο και ως εκ τούτου ο δημοσιογράφος είχε την προστασία της ασυλίας. Σε πλαίσια μικροῑστορίας, η περίπτωση των τριών ξένων τραυματιών είναι χαρακτηριστική του κλίματος των πρώτων μηνών της γερμανικής κατοχής και των συνθηκών, κάτω από τις όποιες έγινε η παροχή ιατρικών υπηρεσιών. Οι τρεις αυτοί τραυματίες, αφού χειρουργήθηκαν με επιτυχία (παρουσίαζαν αντίστοιχα εμπίεσμα του κρανίου, τραύμα του θώρακα, επιλεγμένο κάταγμα του δεξιού μηρού), ο μεν Αμερικάνος παρέμεινε επί τρεις μήνες νοσηλευόμενος στην κλινική, οι δε δύο Βρετανοί, ύστερα από νοσηλεία μερικών ήμερων, μεταφέρθηκαν με προφυλάξεις στο υπόγειο της κλινικής για να αποφύγουν τη σύλληψή τους από τους Γερμανούς, που αμέσως μετά τον βομβαρδισμό κατέλαβαν το Άργος.

Οι δύο Βρετανοί εφοδιάστηκαν με πολιτικά ρούχα του Κωνσταντίνου Κεραμίδα και κρυπτόμενοι στο υπόγειο φιλοξενήθηκαν μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1941. Μετά την ανάρρωσή τους είχαν την τόλμη να βγαίνουν από το κρησφύγετό τους, τις βραδινές ώρες. Αυτό είχε συνέπεια να γίνουν αντιληπτοί από τους Ιταλούς συγκατακτητές της Ελλάδας (από 28-06-1941 μέχρι 08-09-1943), που κατείχαν διπλανό προς την κλινική κτίριο, όπου στεγάζονταν οι υπηρεσίες των Τριών Τ (Τηλεφωνείο, Τηλεγραφείο, Ταχυδρομείο). Το σπίτι και η κλινική περικυκλώθηκαν από γερμανικό ένοπλο απόσπασμα, ερευνήθηκαν υπό την απειλή των όπλων και οι δύο άτυχοι Βρετανοί εντοπίστηκαν στο υπόγειο και αιχμαλωτίστηκαν. Δεν είναι γνωστό ποια ήταν η τύχη τους.

Ένα έτος μετά το τέλος του πολέμου στην Ευρώπη (Μάιος 1945), ο Αμερικάνος δημοσιογράφος ανέλαβε επαγγελματική αποστολή στη Μόσχα. Η επιστροφή του στην Αμερική αεροπορικώς έγινε μέσω της Αθήνας, όπου διέκοψε προσωρινά την πτήση του και πήγε σιδηροδρομικώς στο Άργος, για να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του προς τον Κωνσταντίνο Κεραμίδα και τη σύζυγό του Αλίκη για την ανιδιοτελή ιατρική φροντίδα τους προς αυτόν και να προσφέρει ένα κιβώτιο με υλικά χειρουργείου. Φεύγοντας άφησε σημείωμα με τις διευθύνσεις του στην Αμερική.

Ιδιόχειρη σημείωση του δημοσιογράφου Leigh White με τις διευθύνσεις του (έτος 1946), που έδωσε στον χειρουργό του Κωνσταντίνο Κεραμίδα.

Ο ποιητής Ανδρέας Χριστόπουλος – Φοίβος

Ο δεύτερος αεροπορικός βομβαρδισμός έγινε τις πρωινές ώρες της 14ης Οκτωβρίου 1943. Συμμαχικά αεροπλάνα εμφανίστηκαν αιφνιδιαστικά και βομβάρδισαν εξ ίσου την πόλη και το αεροδρόμιο. Ο Α. Χριστόπουλος, κάτοικος της πόλης, σε βιβλίο του που κυκλοφόρησε το 1946, αναφέρει χαρακτηριστικά «…ο ουρανός έπηξε από καπνούς των γερμανικών αντιαεροπορικών πυροβόλων…». Στην τοπική εφημερίδα «Τα Αργολικά» έχει δημοσιευθεί ονομαστικός κατάλογος 98 νεκρών πολιτών, θυμάτων του βομβαρδισμού. Από πλευράς γερμανικών απωλειών αναφέρονται 75 νεκροί χωρίς όμως εξακρίβωση των στοιχείων τους.

Ο Κωνσταντίνος Κεραμίδας κατασκεύασε καταφύγιο στο υπόγειο του ιατρείου του, όταν την 28η Οκτωβρίου του 1940 η Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Ελλάδας. Στον χώρο αυτό κατέφυγε με την οικογένειά του, τη σύζυγό του Άλικη, τους δύο γιούς του Δημήτρη και Βασίλη, 6 και 4 ετών αντίστοιχα και μερικούς γείτονες, όταν οι σειρήνες σήμαναν τον συναγερμό. Αμέσως μετά τη λήξη της σφαγής από αέρος, ο χειρουργός, η σύζυγός του και μία νοσηλεύτρια βγήκαν από το καταφύγιο, γιατί άρχισαν να μεταφέρονται στην κλινική οι πρώτοι τραυματίες. Πολύ σύντομα διαμορφώθηκε μία τραγική εικόνα. Επάνω στον βαμμένο με αίμα προαύλιο χώρο συσσωρεύτηκαν δεκάδες άτυχων θυμάτων κάθε ηλικίας. Μεταφέρονταν επάνω σε θυρόφυλλα ή σε φαρδιές σανίδες και αφήνονταν εκεί στο έδαφος εν μέσω άλλων θυμάτων, πολλά από τα όποια δεν ζούσαν πλέον, ένα ανάμεικτο σύνολο τραυματιών και νεκρών. Η έκφραση αγωνίας και έκπληξης που είχε αποτυπωθεί στα πρόσωπά τους ήταν συγκλονιστική. Από παντού ακούγονταν βογκητά και φωνές για βοήθεια.

Είναι δε γνωστό ότι για την εκτέλεση χειρουργικών επεμβάσεων απαιτούνται στοιχειωδώς ειδική αίθουσα χειρουργείου, εξοπλισμός με ειδικά εργαλεία για κάθε είδους εγχείρηση και εγκαταστάσεις αποστείρωσης εργαλείων και άλλων υλικών. Την εποχή όμως εκείνη δεν υπήρχαν οι χειρουργικές εξειδικεύσεις που γνωρίζουμε σήμερα.

Ο Κωνσταντίνος Κεραμίδας, ως γενικός χειρουργός, αντιμετώπισε μόνος του, βοηθούμενος από τη σύζυγό του Αλίκη και μία νοσηλεύτρια, σειρά τραυματικών κακώσεων στον θώρακα, στο κρανίο, στα συμπαγή και στα κοίλα σπλάχνα της κοιλιάς, κατάγματα των άκρων επιπλεγμένα και μη και εκτέλεσε ακρωτηριασμούς, όπου εκρίθη αναγκαίο για την πρόληψη θανάτου από αεριογόνο γάγγραινα. Η προσφορά του προς τα θύματα των βομβαρδισμών ήταν αφιλοκερδής. Όλα έγιναν εθελοντικά με τα δικά του εργαλεία και αναλώσιμα υλικά, αμοιβή του ήταν οι επισκέψεις που δεχόταν κατά καιρούς, τα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο, από διάφορα άτομα που είχε χειρουργήσει για να του εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους, ενώ για πολλά χρόνια αργότερα εξακολούθησαν να παρουσιάζονται άτομα, που επιδεικνύοντας τις ουλές τους τον ρωτούσαν: «γιατρέ, θυμάσαι;».

Βιβλιογραφία

• Dahl Roald, Going Solo (ελληνική μετάφραση Όλγας Λαζοπούλου), εκδ. Ποταμός, 2013.
• Δωροβίνης Βασίλης Κ., «Μία συμμαχική «Γκουέρνικα» – Ο βομβαρδισμός της πόλης του ‘Άργους στις 14 ‘Οκτωβρίου 1943», Η Εφημερίδα των Συντακτών, 12-10-2013.
• Τσακόπουλος Αναστάσιος, Ημερολόγια Κατοχής – Ανέκδοτα Χειρόγραφα, μεταγραφή Β. Δωροβίνη.
• St. John Robert, «Stuka Horror over Greece», Reader’s Digest, Dec 42, Condensed from «From the land of silent people», Doubleday, Doran and Co Inc.
• Χριστόπουλος Ανδρέας-Φοίβος, Οι Ιταλογερμανοί στην Αργολίδα, εκδ. 1946, επανέκδοση Δήμου Άργους 2004.
• Χρονολόγιο Πολεμικών Γεγονότων του Ελληνικού Έθνους (490 π.Χ-1953), Αρχεία Γενικού Επιτελείου Στρατού 2014, Έκδοση Δημοσιογραφικός ‘Οργανισμός Λαμπράκη.

Δημήτρης Κ. Κεραμίδας,

Καθηγητής Παιδοχειρουργικής

Πρακτικά του Θ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών – Ναύπλιο 30 Οκτωβρίου – 2 Νοεμβρίου 2015. Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμος Γ’, Αθήνα, 2021.

Το κείμενο αποδόθηκε στο μονοτονικό. Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.

Διαβάστε ακόμη:

• Ο βομβαρδισμός του Άργους στις 14 Οκτωβρίου 1943 από τους συμμάχους – Μαρτυρία του Ιταλού στρατιώτη Φράνκο Ρομάνο
• Μια συμμαχική «Γκουερνίκα» – Ο βομβαρδισμός της πόλης του Άργους στις 14 Οκτωβρίου1943
• Άργος – Ο Βομβαρδισμός της 14ης Οκτωβρίου 1943 από τους συμμάχους
• H σχολή Ικάρων στο αεροδρόμιο του Άργους στον πόλεμο του 1940
• Νοσοκομείο Άργους (Ιστορικές στιγμές – Μέρος II)