ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Παραδοσιακά διατηρητέα κτίρια του Άργους | † Οδυσσέας Κουμαδωράκης

 Για τα παραδοσιακά κτίσματα και τη νεοκλασική αρχιτεκτονική Άργους έχουν δημοσιευτεί αρκετές μελέτες. Η δική μας εργασία είναι συνοπτική. Περιοριζόμαστε σε λίγα μόνο στοιχεία, ικανά να δώσουν κάποια εικόνα και να βοηθήσουν τον αναγνώστη να γνωρίσει σε γενικές γραμμές τα παραδοσιακά κτίσματα της πόλης μας.

Νεοκλασική αρχιτεκτονική

Ο νεοκλασικισμός ως αρχιτεκτονική έκφραση εμφανίζεται στη χώρα μας την εποχή του Καποδίστρια, ενισχύεται την εποχή του Όθωνα και διαρκεί μέχρι τη δεκαετία του 1910, για εκατό σχεδόν χρόνια.

Την Καποδιστριακή εποχή εμφανίζονται οι πρώτοι μεγάλοι αρχιτέκτονες, όπως ο περίφημος Σταμάτης Κλεάνθης (1802-1862), ο οποίος διορίστηκε από τον κυβερνήτη μηχανικός του δημοσίου και συνέβαλε στην οικοδόμηση της Αθήνας, και ο Σταμάτης Βούλγαρης (1774-1842), ο οποίος σχεδίασε τη ρυμοτομία της Πάτρας και της Τρίπολης. Επίσης, λίγο αργότερα εμφανίζονται ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου (1812-1885), ο Παναγιώτης Κάλκος (1810-1875), ο Δημήτρης Ζέζος (†1857) και άλλοι, οι οποίοι έκτισαν πολλά δημόσια και ιδιωτικά νεοκλασικά κτίσματα και ναούς στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις και έθεσαν μαζί με τους δυο πρώτους τη σφραγίδα της προσωπικής τους δημιουργίας στον χώρο της αρχιτεκτονικής. Παράλληλα έρχονται στη χώρα μας και πολλοί Ευρωπαίοι.[1]

Ο ευρωπαϊκός νεοκλασικισμός προηγείται του ελληνικού. Εμφανίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα, μετά το 1770, όταν υποχωρεί και σιγά σιγά χάνεται ο «ρυθμός Μπαρόκ», ο οποίος διακρινόταν για την επιβλητικότητά του και τον οποίο είχε επιβάλει στον χώρο της τέχνης, ιδίως στην αρχιτεκτονική, η καθολική εκκλησία. Από πολλούς θεωρείται ότι η νεοκλασική αρχιτεκτονική επιβλήθηκε από αντίδραση προς τον «ρυθμό Μπαρόκ».

Πάντως, βέβαιο είναι ότι η νέα τέχνη επηρεάζεται από την αρχιτεκτονική της αρχαίας Ελλάδας. Ευρωπαίοι αρχιτέκτονες και αρχαιολόγοι και άλλοι περιηγητές και μελετητές, λάτρεις της κλασικής αρχαιότητας, επισκέπτονται την τουρκοκρατούμενη ακόμη Ελλάδα, παρατηρούν, μελετούν, δημοσιεύουν μελέτες ή τις «περιηγήσεις» τους και μεταφέρουν στην Ευρώπη αρχιτεκτονικά πρότυπα.

Αρχοντικό Ηλία Κωνσταντόπουλου, Δαναού 29. Γενική άποψη πριν την αποκατάσταση (Λήψη φωτογραφίας 1985). Δημοσιεύεται στο: Ξηνταρόπουλος Πέτρος – «Η Αρχιτεκτονική της Κατοικίας στο Άργος το 19ο αιώνα», Έκδοση Πνευματικού Κέντρου Δήμου Άργους, 2006.

Η ευρωπαϊκή νεοκλασική αρχιτεκτονική είναι εν μέρει αναβίωση της αρχαίας ελληνικής. Για την Ελλάδα έχει επισημανθεί ένας πρόσθετος λόγος αναβίωσης, η σύνδεση του ελληνικού έθνους με τις ρίζες του, σε μια προσπάθεια αναζήτησης και προσδιορισμού της πολιτισμικής και εθνικής μας ταυτότητας.

Την εποχή του Καποδίστρια, στα πλαίσια της γενικότερης πολιτικής του για την ανασύσταση του κράτους, καταβάλλεται έντονη προσπάθεια πολεοδομικού σχεδιασμού και ανασυγκρότησης του Άργους και κτίζονται τα πρώτα δημόσια οικοδομήματα. Της ίδιας εποχής είναι και λίγα ιδιωτικά, αξιόλογα και χαρακτηριστικά δείγματα της τότε νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Στον πολεοδομικό σχέδιο του Άργους, που συνέταξε το Μάρτιο 1831 με εντολή του κυβερνήτη ο Ρούντολφ ντε Μποροτσύν (De Bonoszün) και το οποίο δεν εφαρμόστηκε δυστυχώς, σημειώνονται με έντονο μαύρο χρώμα τα τότε δημόσια κτίρια: το αλληλοδιδακτικό σχολείο (1831), δηλαδή το διδακτήριο του σημερινού 1ου Δημοτικού Σχoλείoυ, οι στρατώνες (1830), η οικία Καλλέργη (1830), όπου σήμερα στεγάζεται το μουσείο, γνωστή και ως «παλάτιον Καποδίστρια», και τα τότε δικαστήρια, δηλαδή το σημερινό Δημαρχείο (1830).

Σχέδιο Πόλης του Άργους που συντάχθηκε το 1831 από τον Γάλλο αξιωματικό R. De Borronzun.
Ο συντάκτης του σχεδίου έχει σημειώσει με έντονο μαύρο χρώμα τα τότε δημόσια κτίρια του Άργους: Στρατώνες (9), το παλάτιον, δηλ. η οικία Καλλέργη, που τότε είχε περιέλθει στο δημόσιο (12), το αλληλοδιδακτικό σχολείο (20), και τα δικαστήρια, το μετέπειτα Δημαρχείο (17).
Σημειώνουμε μερικά από τα διατηρητέα μνημεία:
1. Οικία Γόρδωνος (1829).
2. Αρχοντικό Δημ. Τσώκρη (1829).
3. Ι.Ν. Αγ. Ιωάννου (1829).
4. Οικία Μακρυγιάννη (περ. 1830).
5. Θέση όπου οικοδομήθηκε η οικία Μ. Καραγιαννοπούλου (1912).
6. Θέση όπου οικοδομήθηκε η οικία Α. Σαλαπάτα (περ. 1900).
7. Θέση όπου οικοδομήθηκε η οικία Α. Μαραγκού (περ. 1890).
8. Θέση όπου οικοδομήθηκε η οικία Μαρίνου (1880).
9. Οι στρατώνες Καποδίστρια.
10. Θέση όπου κτίστηκε το κατάστημα Κωνσταντόπουλου (1896).
11. Θέση όπου κτίστηκε η δημοτική αγορά (1889).
12. Το Καλλέργειον ή «παλάτιον Καποδίστρια», σημερινό μουσείο (1830).
13. Θέση όπου οικοδομήθηκαν τρία νεοκλασικά κτίρια: Της Ιονικής-Λαϊκής Τράπεζας (Alpha Bank), το «Αέναον» και της Γενικής Τράπεζας.
14. Εμπορικό κέντρο Άργους (23 καταστήματα).
15. Ι. Ν. Αγίου Νικολάου της οικ. Περούκα. Κατεδαφίστηκε το 1859 από τον Επίσκοπο Παγώνη, για να κτιστεί ο ναός του Αγ. Πέτρου.
16. Θέση όπου οικοδομήθηκε το ξενοδοχείο Αγαμέμνων.
17. Το «πρωτόκλητον» και «ανέκκλητον» δικαστήριο (1830), σημερινό Δημαρχείο.
18. Θέση όπου οικοδομήθηκε η οικία Μαρίκου (1912).
19. Θέση όπου οικοδομήθηκε η οικία Θ. Μπόμπου (1880).
20. Το Καποδιστριακό αλληλοδιδακτικό σχολείο (1831).
21. Θέση όπου οικοδομήθηκε το μέγαρο Κωνσταντόπουλου (1912).
22. Οικία Σπ. Τρικούπη (1830).
23. Θέση όπου οικοδομήθηκε το αρχοντικό Καλλιάρχη (1899).
24. Το τζαμί, ο μετέπειτα Αγίου Κωνσταντίνος, με την ένδειξη «νοσοκομείο» (hôspitale), όπως λειτουργούσε επί Καποδίστρια.
25. Θέση όπου κτίστηκε ο σταθμός του τρένου (περ. 1885).

Προεπαναστατικά η νεοκλασική αρχιτεκτονική δεν έχει εμφανιστεί ακόμη. Τα σωζόμενα κτίσματα στο Άργος δεν είναι ικανά να μας φωτίσουν, γιατί είναι μεταγενέστερα, όπως τα νεοκλασικά του Τρικούπη, του Δ. Τσώκρη και του Γκόρντον, που είναι τα παλιότερα. Αν όμως ρίξουμε μια ματιά σε αρχοντικά άλλων περιοχών της προεπαναστατικής περιόδου, θα παρατηρήσουμε ότι τα αρχοντικά αυτά, αν και κτίζονταν κατά κανόνα σε σχήμα Π με προστώο (βεράντα) και διέθεταν απλόχωρη αυλή και περικλείονταν από υψηλό και ανθεκτικό περίβολο, το ίδιο το κτίσμα δεν είχε όλα εκείνα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη νεοκλασική αρχιτεκτονική. Παρατηρούμε δηλαδή πως δεν υπήρχαν ούτε ακροκέραμα ούτε διακοσμητικές ταινίες ούτε ανάγλυφα κιονόκρανα ή ψευδοπεσσοί και τόσα άλλα. Παραδείγματα υπάρχουν άφθονα, όπως τα αρχοντικά της Μπουμπουλίνας και του Χατζηγιάννη Μέξη στις Σπέτσες και του Λάζαρου Κουντουριώτη στην Ύδρα. Τα σπίτια αυτά, παρά τον εσωτερικό τους πλούτο, τα πανάκριβα έπιπλα, τις πορσελάνες, τα μεταξωτά τους, παρά την ευρυχωρία τους, το πλήθος των δωματίων και των βοηθητικών χώρων, όπου εργάζονταν αρκετοί υπηρέτες, εξωτερικά είναι απλά και απέριττα.

Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια ακολούθησε η περίοδος της αναρχίας και κατόπιν η άφιξη του ανήλικου βασιλιά Όθωνα με όλη τη Βαυαρική κουστωδία.

Έτσι, ούτε το «σχέδιο του Μποροτσύν» εφαρμόστηκε, ούτε το Άργος αναπτύχθηκε με γοργούς ρυθμούς. Εξάλλου, η μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο στην Αθήνα το 1834 δεν επέτρεψε στις δύο γειτονικές πόλεις να αναπτυχθούν σύμφωνα με τις τότε προσδοκίες.

Μέχρι το 1880 το Άργος είναι μια μικρή γεωργική πόλη. Δεν μοιάζει με αστικό κέντρο. Είναι ένα αγροτικό κέντρο, που συγκεντρώνει την προσοχή και το ενδιαφέρον της ευρύτερης περιοχής. Στο Άργος γίνεται το παραδοσιακό παζάρι, όπου συρρέουν αγρότες από τα γύρω χωριά. Είναι χαρακτηριστικό, επίσης, ότι οι πρώτοι δήμαρχοι του Άργους ήταν κτηματίες. Έτσι, ακόμη και τα πλουσιόσπιτα έχουν ανάγκη από βεράντες και χαγιάτια και βοηθητικούς χώρους για τις ανάγκες του αγροτικού επαγγέλματος.

Παρατηρούμε ότι τα σπίτια αυτά διαθέτουν, επίσης, μεγάλες αυλές στο πίσω μέρος με οπωροφόρα δένδρα και κήπους. Δεν λείπει και το πηγάδι. Το σπίτι μαζί με τον κήπο περιβάλλονται από πλίθινο ισχυρό μαντρότοιχο. Τέτοιους κήπους συναντάμε και σε αρχοντικά της ίδιας περιόδου και σε μεταγενέστερες εποχές.

Πάντως, η περίοδος αυτή, συμβατικά από το 1831 έως το 1880, έχει να επιδείξει έστω και λίγα νεοκλασικά κτίρια, από τα οποία όμως τα περισσότερα δεν υπάρχουν πια. Αυτά τα λίγα σπίτια, που ξεφεύγουν από τα αγροτοαρχοντικά της ίδιας περιόδου, δεν αλλάζουν βέβαια την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία του Άργους.

Καλμούχος Σπήλιος (†1906 ή 1907).

Τα περισσότερα νεοκλασικά εμφανίζονται μετά το 1880 και η οικοδόμησή τους εκφράζει την τάση του Άργους για αστικοποίηση. Έτσι, στα τέλη του περασμένου αιώνα και μέχρι τα νεότερα χρόνια, τη δεκαετία του 1960, το Άργος παρουσιάζει χαρακτήρα ημιαστικό. Οι νέες τάσεις οφείλονται είτε στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου είτε στις δραστηριότητες της τοπικής αυτοδιοίκησης, ιδιαίτερα την εποχή του Σπήλιου Καλμούχου, ο οποίος επέδειξε ιδιαίτερο ζήλο για την ανέγερση και τη συντήρηση δημόσιων κτισμάτων και καταστημάτων.

Τελειώνουμε με μια αξιόλογη διαπίστωση. Με μια προσεκτική ματιά εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι στο Άργος κτίστηκαν αρκετά σπίτια με κάποια αρχιτεκτονικά στοιχεία και σε εποχές που η νεοκλασική αρχιτεκτονική είχε παραχωρήσει τη θέση της στη σύγχρονη κατοικία. Συναντάμε σπίτια και μετά το 1920 – τις δεκαετίες 1930 και 1940 –, τα οποία είτε πλίνθινα είναι είτε σπανιότερα πέτρινα, έχουν ψευδοπεσσούς με κιονόκρανα στις γωνίες ή φροντισμένο γείσο ή κάποια ακροκέραμα, τουλάχιστο στις γωνίες (εικ. 1,2). Η μετάβαση από τη μια εποχή στην άλλη γίνεται πάντα ομαλά. Λίγο αργότερα, βέβαια, η χρήση του τσιμέντου θα είναι καταλυτική.

Εικόνα 1. Οικία Χαράλαμπου Μπάλλιου, επί της οδού Ινάχου 40. (Δεκαετία 1920. Έχει πλέον κατεδαφιστεί).

Εικόνα 2. Οικία Λουκά Ντούλια, επί της οδού Ναυπλίου 39 (δεκαετία 1940). Τα κτίσματα των εικόνων 1 και 2 ανήκουν στη μετανεοκλασική εποχή, αν δεχθούμε ότι η νεοκλασική περίοδος διαρκεί μέχρι και τη δεκαετία 1910. Όμως, τα νεοκλασικά στοιχεία αρχίζουν να χάνονται σιγά σιγά. Από το κτίσμα της εικ. 2, που είναι νεότερο, λείπουν τα ακροκέραμα και η διακοσμητική οδοντωτή ταινία της εικόνας 1.

Χαρακτηριστικά νεοκλασικής αρχιτεκτονικής

Πριν αναφερθούμε στα διατηρητέα μνημεία της πόλης μας, δημόσια και ιδιωτικά, θεωρούμε χρήσιμο να περιγράψουμε με συντομία τα βασικά τους χαρακτηριστικά.

Όπως σημειώσαμε και πιο πάνω, τα σπίτια περιβάλλονται από μάντρα και στο πίσω μέρος κρύβουν μικρή ή μεγάλη αυλή με δένδρα και λαχανόκηπο. Στην πρόσοψη, εκτός από την κύρια είσοδο, υπάρχει και δευτερεύουσα με καγκελωτή πόρτα, η οποία οδηγεί στην αυλή, όπως στο σπίτι της Μ. Καραγιαννοπούλου. Η καγκελόπορτα κατασκευάζεται από χυτό σίδερο και φέρει συνήθως ανάγλυφες παραστάσεις.

Οικία Μαρίας Καραγιαννοπούλου. (Νυχτερινή λήψη 2025).

Άλλοτε πάλι το σπίτι κτίζεται σε μικρή απόσταση από τον μαντρότοιχο, έχοντας την επιβλητική είσοδο ακριβώς απέναντι από την καγκελόπορτα του περιβόλου, όπως οι οικίες Καλλιάρχη, Σπ. Τρικούπη και Ηλ. Κωνσταντόπουλου στην οδό Δαναού. 

Τα κτίσματα είναι συνήθως διώροφα και πατάνε σε υπερυψωμένο επίπεδο τριών έως πέντε βαθμίδων. Καμιά φορά υπάρχει και υπόγειο. Βασικό τους γνώρισμα είναι η απόλυτη συμμετρία από τη μια και την άλλη μεριά της κύριας εισόδου σε όλο το ύψος και το μήκος της πρόσοψης. Συμμετρικά διαμορφώνονται μεταξύ τους και όλα τα χαρακτηριστικά της εισόδου.

Η στέγη είναι κεραμωτή δίρριχτη ή τετράρριχτη και διακοσμείται περιμετρικά από τα γνωστά σε όλους μας ακροκέραμα, τα οποία παριστάνουν συνήθως ένα ανθέμιο και στις γωνίες συνήθως κάποια γυναικεία μορφή. Κάτω από τη στέγη υπάρχει περιμετρικά το γείσο, η κορνίζα του οικήματος, το οποίο κατασκευάζεται είτε με πέτρες είτε με τούβλα και στη συνέχεια επιχρίεται με ασβεστοκονίαμα. Ιδιαίτερη ομορφιά προσδίδει στο κτίσμα η οδοντωτή διακοσμητική ταινία, που διαμορφώνεται ακριβώς κάτω από το γείσο. Ο αρχιτέκτονας μπορεί εδώ να προσθέσει κι άλλα κοσμήματα, όπως τα ελικοειδή γεισοπόδια, τα οποία δίδουν την ψευδαίσθηση ότι το γείσο και η στέγη στηρίζονται σ’ αυτά.

Εμφανής είναι η επίδραση της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που η στέγη καταλήγει σε τριγωνικές κόγχες, οι οποίες τότε μας θυμίζουν τα αετώματα των αρχαίων ναών, όπως η οικία Θ. Μπόμπου, (Βασ. Σοφίας 22) (εικ. 3), και του Δημ. Τσώκρη, (Καρατζά 6). Από τις τριγωνικές αυτές απολήξεις δεν λείπουν διάφορα διακοσμητικά στοιχεία, όπως η οδοντωτή ταινία ή και κάποιο γλυπτό.

Εικόνα 3. Τα διακοσμητικά στοιχεία ήταν συνυφασμένα με την αρχιτεκτονική. Εδώ διακρίνουμε αέτωμα με ανάγλυφο γυναικείο κεφάλι (οικία Θ. Μπόμπου, πριν την πρόσφατη αναπαλαίωση, επί της οδού Βασ. Σοφίας 22).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μπαλκόνι του πρώτου ορόφου, το οποίο ευρίσκεται ακριβώς στο κέντρο της πρόσοψης. Είναι στενό, λιγότερο από μέτρο, και σχετικά κοντό. Ανάλογα με το μήκος του στηρίζεται σε δύο ή τέσσερα και σπανιότερα σε τρία στηρίγματα. Αυτά είναι τα περίφημα φουρούσια, πέτρινα ή συνήθως μαρμάρινα. Κτίζονται μέσα στο ντουβάρι και είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά, αφού προορισμός τους είναι να σηκώνουν αρκετό βάρος. Όμως, το τμήμα που προεξέχει, αυτό που φαίνεται, είναι ιδιαίτερα φροντισμένο, έργο λεπτής τέχνης και γλυπτικής επεξεργασίας. Δίδει την αίσθηση ότι ο προορισμός του δεν είναι λειτουργικός αλλά καθαρά διακοσμητικός. Τα φουρούσια συνήθως είναι ελικοειδή και φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις: ελικοειδή σχήματα και γραμμές, που στην άκρη μάς θυμίζουν το ιωνικό κιονόκρανο, αυλακώσεις, ρόδακες, φύλλα. Επάνω στα φουρούσια τοποθετούνται χοντρές μαρμάρινες πλάκες, οι οποίες αποτελούν το δάπεδο του μπαλκονιού. Τέλος, μπαίνει το κάγκελο από χυτό σίδερο. Και εδώ βασικό χαρακτηριστικό είναι η συμμετρία ανάμεσα στα διάφορα διακοσμητικά στοιχεία. Τα ομορφότερα κιγκλιδώματα μπαλκονιού από όσα έχουμε δει είναι ίσως στο μέγαρο του «Δαναού» και στο Κωνσταντοπούλειο (εικ. 4).

Εικόνα 4. Το μέγαρο Κωνσταντόπουλου (1912) από τη ΝΑ πλευρά.

Η κύρια είσοδος του σπιτιού ευρίσκεται κάτω από το μπαλκόνι του πρώτου ορόφου. Οι παραστάδες συνήθως είναι από άσπρο μάρμαρο· το ίδιο και το ανώφλι. Πάνω από αυτό υπάρχει κάποτε ανάγλυφο στεφάνι και μέσα σ’ αυτό χαράσσεται το έτος ανέγερσης. Ανάλογα με τον πλούτο του ιδιοκτήτη και το μεράκι του αρχιτέκτονα, η κύρια είσοδος στολίζεται συμμετρικά με διάφορες παραστάσεις και αρχιτεκτονικά σχήματα.

Επίσης, άλλα αξιόλογα διακοσμητικά στοιχεία είναι οι ψευδοπεσσοί στις απολήξεις της πρόσοψης (στις γωνίες) ή οι ψευδοκίονες με τα θαυμάσια κιονόκρανα, τα οποία μιμούνται είτε τα ιωνικά είτε τα κορινθιακά της αρχαίας εποχής. Τέλος, τα παράθυρα έχουν κι αυτά γύρω γύρω διακοσμητική κορνίζα.

Οικία Ανδρέα Μαραγκού. Ψευδοκιονόκρανο με γυναικείο κεφάλι στη μέση.

Ορισμένα κτίσματα, επίσης, στολίζονται με λεκάνες και ολόσωμα γλυπτά, που παριστάνουν γυναικείες μορφές, και τοποθετούνται στη στέγη (Δημαρχείο, κατάστημα Π. Βύρλου, εικ. 5).

Εικ. 5. Το κατάστημα του Παν. Βύρλου με τα πήλινα γυναικεία αγάλματα και τις διακοσμητικές λεκάνες (1ος όροφος. Στην οδό Παν. Τσαλδάρη 20).

Αυτά είναι τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των διατηρητέων κτιρίων σε γενικές γραμμές. Πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι καθένα από αυτά έχει τις δικές του λεπτομέρειες και πως δε μοιάζει απόλυτα με κάποιο άλλο, αλλά έχει τη δική του φυσιογνωμία και το δικό του πρόσωπο.

Η εσωτερική διαρρύθμιση ποικίλει. Αξίζει όμως να σημειώσουμε ότι ορισμένα διατηρούν ακόμη τοιχογραφίες και θαυμάσιες οροφογραφίες, όπως του Καλλιάρχη, του Τρικούπη, του Κωνσταντόπουλου, του Νικέλη, της Μ. Καραγιαννοπούλου και άλλα (Εικ. 6, 7,8).

Εικ. 6. Οροφογραφία του μέγαρου Καλλιάρχη μετά την πρόσφατη αναπαλαίωση.

Εικ. 7. Οροφογραφία από το αρχοντικό του Μενέλαου Νικέλλη επί της οδού Βενιζέλου 10.

Εικ. 8. Η θαυμάσια διατηρημένη οροφογραφία της εισόδου της οικίας Μαρίας Καραγιαννοπούλου.

 Παρατηρήσεις, συμπεράσματα

Τα νεοκλασικά της πόλης μας ήταν πάρα πολλά και όσα κατεδαφίστηκαν τις τελευταίες δεκαετίες ίσως ήταν περισσότερα από όσα συνήθως μνημονεύονται στις διάφορες μελέτες. Σύμφωνα με μαρτυρίες Αργείων, η οδός Βασ. Σοφίας είχε πολλά, αλλά και άλλες οδοί, όπως η Δαναού, η Βασ. Κωνσταντίνου, η Τσώκρη, η Κορίνθου και όλο το κέντρο. Όμως, η αδιαφορία της πολιτείας και τα συμφέροντα συντελέσανε στην αλλοίωση της παραδοσιακής φυσιογνωμίας της πόλης. Γιατί δεν υπήρξε από παλιά κάποιο νομικό πλαίσιο προστασίας ούτε κάποια σοβαρή προσπάθεια πολεοδομικού σχεδιασμού και ανάπτυξης. Εξάλλου, οι κατά καιρούς δημοτικές αρχές ανέχονταν κάθε είδους παρατυπίες και παρανομίες και καθένας έκτιζε όπου και όπως ήθελε.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι από τις κηρύξεις ελάχιστες είναι παλιές. Το κάστρο της Λάρισας κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο το 1922, ο Αϊ-Γιάννης το 1937, η Πορτοκαλούσα και ο Άγιος Κωνσταντίνος το 1938, οι παλιοί σταυρεπίστεγοι ναοί Αγ. Νικολάου, Αγ. Βασιλείου και Κοιμήσεως της Θεοτόκου στα τρία νεκροταφεία το 1950, το σπίτι του Δημ. Τσώκρη το 1965, η δημοτική αγορά το 1974, το αρχοντικό Κωνσταντόπουλου το 1977 και οι στρατώνες Καποδίστρια μόλις το 1978, ενώ οι προσπάθειες για την κατεδάφισή τους συνεχίστηκαν και μετά το έτος αυτό. Οι υπόλοιπες κηρύξεις είναι της δεκαετίας 1980 και 1990. Παρατηρούμε δηλαδή πως μέχρι το 1978 είχαν κηρυχθεί διατηρητέα μνημεία κάποιες εκκλησίες και λιγοστά ακόμη, κτίσματα δηλαδή που κινδύνευαν ελάχιστα ή και καθόλου να κατεδαφιστούν, με εξαίρεση ίσως τους στρατώνες, που πραγματικά κινδύνευσαν.

Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με ποιον τρόπο έγιναν οι μεταγενέστερες κηρύξεις. Πάντως, είναι βέβαιο ότι ο Πολιτιστικός Όμιλος Άργους (ΠΟΑ) έδειξε αξιοζήλευτο ενδιαφέρον για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και την πολιτιστική μας κληρονομιά και υπέβαλε συγκεκριμένες προτάσεις προς το Υπουργείο Πολιτισμού για τους στρατώνες, το Τσώκρειο και άλλα.[2]

Το ερώτημα, που μας έθεσαν ορισμένοι συμπολίτες μας, ιδιοκτήτες διατηρητέων οικιών, ήταν γιατί δεν επιχορηγεί το κράτος αυτά τα κτίσματα, αφού τα θέλει διατηρητέα, ώστε να μην επιβαρύνονται οικονομικά οι ιδιοκτήτες για την αναπαλαίωση και συντήρησή τους. Η ερώτηση, φυσικά, μπορεί να αντιστραφεί. Δηλαδή, αν το κτίσμα δεν ήταν διατηρητέο, ποιος θα το συντηρούσε; Μήπως δεν βάφει και δεν συντηρεί το σπίτι του κάθε νοικοκύρης; Και πώς ένας νοικοκύρης μπορεί και ζει σ’ ένα σπίτι εσωτερικά θαυμάσιο και εξωτερικά μαδημένο και φθαρμένο;

Περισσότερο πειστικά μιλάνε όσοι κάποια στιγμή, έστω και εν μια νυκτί, το κατεδαφίζουν, για να οικοδομήσουν εκ νέου. Το σκεπτικό τους είναι ότι ο χώρος που καταλαμβάνει η παραδοσιακή οικία μαζί με τον τεράστιο καμιά φορά κήπο, προσφέρεται για περισσότερες σύγχρονες κατοικίες, σύμφωνα με τους συντελεστές δόμησης. Μια πολυκατοικία π.χ. μπορεί να στεγάσει όλα τα αδέλφια ή τα παιδιά μιας οικογένειας, ενώ ταυτόχρονα εξοικονομούνται και οικήματα για οικονομική εκμετάλλευση. Γι’ αυτό χρειαζόταν από παλιά, πριν φουντώσει το κακό, μια ικανοποιητική πρόταση εκ μέρους της πολιτείας, που να συμβιβάζει το δημόσιο με το ιδιωτικό συμφέρον.

Η κήρυξη μιας οικίας ως διατηρητέου μνημείου στηρίζεται στο γεγονός ότι το κτίσμα αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της παραδοσιακής νεοκλασικής αρχιτεκτονικής και ότι έχει καλλιτεχνική αξία. Προσωπικά θεωρούμε ότι η παρέμβαση της πολιτείας περιποιεί τιμή στους ιδιοκτήτες. Φυσικά, η έλλειψη ευαισθησίας και τα συμφέροντα δεν αναγνωρίζουν τέτοιες τιμές. Εξάλλου, η έλλειψη ευαισθησίας ή καλαισθησίας και η άγνοια συντελούν σε βάρβαρες επεμβάσεις επί των κτισμάτων κατά την αναπαλαίωσή τους. Έτσι, εξαφανίζονται ακροκέραμα, οδοντωτοί διάκοσμοι, κολονάκια και άλλα στοιχεία, ενώ γίνονται επεμβάσεις με τσιμέντα σε μπαλκόνια και χαγιάτια. Και το χειρότερο, βάφουν εσωτερικά τους ζωγραφισμένους τοίχους. Το σπίτι π.χ. της κ. Μ. Καραγιαννοπούλου είχε θαυμάσιες τοιχογραφίες, που επικαλύφθηκαν, όταν στεγαζόταν το ΙΚΑ τη δεκαετία 1950. Αλλά με τον «εκμοντερνισμό» τα κτίσματα χάνουν τη φυσιογνωμία τους.

Φυσικά, υπάρχουν και οι εξαιρέσεις. Πολλοί λατρεύουν τα σπίτια τους, τα συντηρούν σωστά και κάνουν ό,τι μπορούν, για να σώσουν τις οροφογραφίες, αν υπάρχουν, όπως ο σημερινός ιδιοκτήτης του Καλλιάρχειου αρχιτέκτονας Πέτρος Ξηνταρόπουλος. Επίσης, οι αδελφοί Χρήστος και Σπύρος Πλατής ανήγειραν στην οδό Μπελίνου 20 τη δεκαετία 1970 οικοδομή με τραβηχτές κορνίζες στα κουφώματα, για να εναρμονίζεται το κτίσμα με το παραδοσιακό χρώμα της γειτονιάς, παρά το επιπλέον κόστος.

Τέλος θέλουμε να ευχαριστήσουμε, για τη βοήθεια που μας προσέφεραν, την 4η Εφορεία προϊστορικών και κλασικών αρχαιοτήτων Ναυπλίου, τη 2η Εφορεία νεοτέρων μνημείων Πάτρας, την 5η Εφορεία βυζαντινών αρχαιοτήτων Σπάρτης και ιδιαίτερα την εργοδηγό σχεδιάστρια Μαρία Νιώτη και την αρχαιολόγο Τασούλα Οικονόμου.

Στη συνέχεια καταγράφονται όλα τα διατηρητέα μνημεία της πόλης μας, νεοκλασικά και μη.

Α. Δημόσια, Δημοτικά και Νομικών Προσώπων

1. Οικία Γόρδωνος, οδός Γόρδωνος 14.

Η Οικία Γόρδωνος σήμερα. Φωτογραφία από την ιστοσελίδα ειδησεογραφίας και πληροφόρησης τα «Αργολικά».

Οικία Γόρδωνος.

2. Μέγαρο «Δαναού», οδός Αγγελή Μπόμπου 8.

Μέγαρο Δαναού.

Μέγαρο Δαναού – (Φωτογραφία: Μαρίνος Αργυράκης).

3. Δημαρχείο-παρακείμενα κτίσματα, οδός Δαναού 2.

Άποψη του συγκροτήματος των κτιρίων του Δημαρχείου Άργους το 1979. Φαίνεται αριστερά το κτίριο-προσθήκη του 1889-90. Αρχείο: Βασίλη Δωροβίνη, δημοσιεύεται στο Περιοδικό, «Αρχαιολογία και Τέχνες», τεύχος 30, 1989.

4. Δημοτική Νεοκλασική αγορά, οδός Τσώκρη στη λαϊκή αγορά.

Δημοτική Νεοκλασική αγορά (Λήψη φωτογραφίας 2025).

5. Κτίριο Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αργολίδας, Λαμπρινίδου και Κορίνθου στην πλατεία Δερβενακίων (ΦΕΚ 401 Δ/1982 και 495 Β/1991).[3] Πρόκειται για διώροφο κτίσμα, αρκετά μεγάλο και διακρίνεται για τη συμμετρική διάταξη των ανοιγμάτων. Είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό από τη θέση που βρίσκεται. Το μέγαρο αναπαλαιώθηκε το 1996 (εικ. 89). Το μέγαρο είχε περιέλθει στην κυριότητα του Δήμου το 1963, όταν πέθανε στην Ατλάντα των ΗΠΑ ο ομογενής Κων/νος Π. Μπαμπαλιάρος. Επιθυμία του δωρητή Μπαμπαλιάρου ήταν να χρησιμοποιηθεί το κληροδότημα ως κλινική για τους πτωχούς. Επειδή ο στόχος ήταν ανέφικτος, το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε, ύστερα από σύμφωνη γνώμη των Υπουργείων Οικονομικών και Κοινωνικών Υπηρεσιών, να εκποιηθεί και τα χρήματα να διατεθούν για την αποπεράτωση του νοσοκομείου. Έτσι, το 1972 αγοράστηκε από το Επιμελητήριο αντί του ποσού του 1.600.000 δρχ. Ο Μπαμπαλιάρος το είχε αγοράσει το 1917 από τον εμποροκτηματία Ιωάννη Γ. Μπότσο. Προηγούμενος ιδιοκτήτης ήταν ο Γεώργιος Αθ. Μπόμπος, ο οποίος – όπως μνημονεύεται στο συμβόλαιο – είχε αγοράσει το 1891 εργαστήριο με υπόγειο από τον Πέτρο Θ. Πετρίδη και τις Αγλαΐα και Βασιλική Δημ. Παπαστασινοπούλου. Πιθανότατα, ο Μπόμπος πρόσθεσε στη συνέχεια τον πρώτο όροφο, μετά το 1891.

Κτίριο Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αργολίδας – (Φωτογραφία: Μαρίνος Αργυράκης).

Κτίριο Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αργολίδας – (Φωτογραφία: Μαρίνος Αργυράκης).

6. Κτίριο Γενικής Τράπεζας, πρώην καφενείο Θηβαίου, πλατεία Αγ. Πέτρου (ΦΕΚ 401 Δ/1982 και 334 Β/1983). Κτίστηκε στο τέλος του περασμένου αιώνα. Εκείνο που το κάνει να ξεχωρίζει είναι το στέγαστρο της πρόσοψης και οι πρόβολοι στήριξής του από σφυρήλατο σίδερο με ωραιότατα διακοσμητικά στοιχεία. Παλιότερα ήταν ιδιοκτησία Νικ. Σπηλιωτάκη, Κετσέα και Μητρόπολης και σήμερα του Μετοχικού Ταμείου Στρατού και στεγάζει τη Γενική Τράπεζα. Πιο πριν και για κάμποσα χρόνια είχε στεγάσει το καφενείο Μπαφίτη. Σαν καφενείο Θηβαίου άφησε ιστορία στην πόλη για τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και τους χορούς, που γίνονταν εκεί προπολεμικά.

Το κτίριο της Γενικής Τραπέζης, πρώην καφενείο Θηβαίου, όπου άλλοτε γίνονταν πολλοί χοροί. Το καλλιτεχνικό στέγαστρο της πρόσοψης έχει θαυμάσια διακοσμητικά στοιχεία.

7. Καλλέργειο, δυτική πτέρυγα του μουσείου, οδός Καλλέργη και Βασ. Όλγας.

Η δυτική πλευρά της ιστορικής οικίας του στρατηγού Δημητρίου Καλλέργη. Η Οικία Καλλέργη, κτισμένη το 1830, μετασκευάστηκε κατάλληλα για να μετατραπεί σε μουσειακό χώρο κατά το διάστημα 1956-1957, ενώ η προσθήκη του σύγχρονου κτηρίου – Αρχαιολογικό Μουσείο Άργους-, που κτίστηκε με έξοδα της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, εγκαινιάστηκε το 1961. Τα σχέδια ήταν του Ρώσου αρχιτέκτονα Youri Fomine.
Το 2014 το μουσείο διέκοψε τη λειτουργία του για να εκσυγχρονιστούν οι απαρχαιωμένες κτηριακές του υποδομές και να πραγματοποιηθεί επανέκθεση των συλλογών του, σύμφωνα με τις επιταγές της σύγχρονης μουσειακής θεωρίας και πρακτικής. Μετά από 11 χρόνια ο εκσυγχρονισμός του κτηριακού συγκροτήματος βρίσκεται, ακόμη, σε εξέλιξη. Φωτογραφία: Τάσος Τσάγκος, λήψη, 20 Νοεμβρίου 2022.

9. Καποδιστριακό σχολείο, διδακτήριο σήμερα του 1ου Δημοτικού Σχολείου Άργους, οδός Καποδιστρίου και Δαναού.

Το Καποδιστριακό (Α΄Δημοτικό Σχολείο Άργους), σήμερα. Φωτογραφία: Μαρίνος Αργυράκης.

10. Αρχοντικό Ηλία Κωνσταντόπουλου, Δαναού 29.

Αρχοντικό Ηλία Κωνσταντόπουλου.

11. Οικονομικό Γυμνάσιο, Βασ. Σοφίας 2 (ΦΕΚ 401 Δ/1982 και ΦΕΚ 444 Β/1983). Κτίστηκε επί δημάρχου Σπήλιου Καλμούχου το 1889-1890 και στέγασε το Γυμνάσιο Αρρένων – το πρώτο Γυμνάσιο της πόλης μας – που ιδρύθηκε το 1891 με ενέργειες του τότε βουλευτή Άγγελου Γεωργαντά. Είναι διώροφο πετρόκτιστο κτίσμα με κεραμοσκεπή, ακροκέραμα και τραβηχτές κορνίζες στα παράθυρα. Εκείνο που το κάνει να ξεχωρίζει είναι η τοιχοποιία του ισογείου, που έχει ενετική προέλευση: τα επιχρίσματα είναι ιδιαίτερα επιμελημένα και προκαλούν την εντύπωση ότι είναι μεγάλες πελεκητές πέτρες, εξωτερικά καμπυλόσχημες. Παρόμοια τοιχοποιία υπάρχει στη βάση του Κωνσταντοπούλειου (Δαναού 29) και στις γωνίες μόνο ορισμένων ακόμη κτισμάτων – στη δημοτική αγορά, στο Καλλέργειο και σε άλλα. Στο κτίριο αυτό στεγάστηκε παλιότερα το Οικονομικό Γυμνάσιο και κατά καιρούς διάφορα σχολεία, γιατί η πόλη είχε σοβαρό διδακτηριακό πρόβλημα.[4] Επί δημάρχου Παπανικολάου το κτίριο αναπαλαιώθηκε. Σήμερα στεγάζει (2006) τις Τεχνικές Υπηρεσίες του Δήμου.

Οικονομικό Γυμνάσιο.

12. Κτίριο Alpha Bank, πρώην Ιονικής Λαϊκής Τράπεζας και παλαιότερα εστιατόριο αδελφών Α. και Η. Σαγκανά, πλατεία Αγ. Πέτρου (ΦΕΚ 401 Δ/1982 και 351 Β/1983). Κτίστηκε πιθανότατα στις αρχές του αιώνα (1902;). Πρόκειται για διώροφο κτίσμα, του οποίου η φυσιογνωμία είναι μοναδική στην πόλη μας, κυρίως για τις δύο μεγάλες κόγχες της πρόσοψης. Τ ο κτίσμα ήταν παλιότερα γνωστό ως εστιατόριο Σαγκανά. Στον πρώτο όροφο λειτουργούσε ξενοδοχείο, γνωστό ως «ξενοδοχείον των ξένων», το πρώτο στην πόλη μας και γι’ αυτό με ιδιαίτερη ιστορική αξία. Το έτος 1989 αγοράστηκε από την Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα από τους κληρονόμους Σαγκανά και αναπαλαιώθηκε. Σήμερα στεγάζει την τράπεζα Alpha Bank.

Το άλλοτε εστιατόριο και ξενοδοχείο αφών Σαγκανά. Σήμερα στεγάζει την τράπεζα ALPHA BANK.

Κτίριο Alpha Ban. Λεπτομέρεια προβόλων ορόφου.

13.Κτίριο Σιδηροδρομικού Σταθμού, οδός 25ης Μαρτίου και Φιλελλήνων (ΦΕΚ 391 Β/1985). Κτίστηκε τη δεκαετία 1880, αφού ο πρώτος, ατμοκίνητος τότε, σιδηρόδρομος έφτασε στο Άργος το 1885. Αξίζει να σημειώσουμε ότι τα κτίρια, που κτίστηκαν εκείνη την εποχή σε πολλούς σταθμούς του τρένου από τον Πειραιά και την Αθήνα μέχρι και την Πελοπόννησο, παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά. Είναι μακρόστενα κτίσματα, ισόγεια ή διώροφα – συνήθως δεύτερο όροφο φέρει μόνο μέρος του ισογείου, όπως στο Άργος -, είναι όλα πετρόκτιστα με ξύλινες οροφές και κεραμίδια. Εκτός από ορισμένα νεοκλασικά στοιχεία –ακροκέραμα και διακοσμητικές οδοντωτές ταινίες – αξιοπρόσεκτα είναι τα ξύλινα ταμπλαδωτά πορτοπαράθυρα, τα οποία είναι τοξωτά. Το τόξο διακοσμείται εξωτερικά με ακτινωτό κάγκελο, ενώ όλο το άνοιγμα περιτρέχεται από επίπεδη κορνίζα. Τα κτίσματα αυτά «αποτελούν τα πρώτα δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής στον ελληνικό χώρο και συνδυάζουν τη λειτουργική λιτότητα με αξιόλογες αρχιτεκτονικές λύσεις και πολύ ενδιαφέροντα μορφολογικά στοιχεία»[5] και εκφράζουν την πολιτική του Χαρ. Τρικούπη για ανασυγκρότηση του εθνικού δικτύου συγκοινωνιών και μεταφορών.

Κτίριο Σιδηροδρομικού Σταθμού

Κτίριο Σιδηροδρομικού Σταθμού. (Λήψη φωτογραφίας 1985). Δημοσιεύεται στο: Ξηνταρόπουλος Πέτρος – «Η Αρχιτεκτονική της Κατοικίας στο Άργος το 19ο αιώνα», Έκδοση Πνευματικού Κέντρου Δήμου Άργους, 2006.

14. Στρατώνες Καποδίστρια, νότια της λαϊκής αγοράς.

Στρατώνες Καποδίστρια.

Στρατώνες Καποδίστρια. Δυτική πτέρυγα – Βυζαντινό μουσείο. Δημοσιεύεται στην Πτυχιακή Εργασία της Ζωής Ψυχογυιού, «Καταγραφή των ιστορικών διατηρητέων κτηρίων στην πόλη του Άργους & Προτάσεις ανάδειξης πολιτιστικών διαδρομών», Αθήνα, Ιούνιος 2018.

Στρατώνες Καποδίστρια. Νότια πτέρυγα. Δημοσιεύεται στην Πτυχιακή Εργασία της Ζωής Ψυχογυιού, «Καταγραφή των ιστορικών διατηρητέων κτηρίων στην πόλη του Άργους & Προτάσεις ανάδειξης πολιτιστικών διαδρομών», Αθήνα, Ιούνιος 2018.

15. Οικία Σπυρίδωνος Τρικούπη, οδός Δαναού 33 (ΦΕΚ 401 Δ/1982 και 229Β/1983). Είναι διώροφη λιθόκτιση οικοδομή με πολλά στοιχεία νεοκλασικής αρχιτεκτονικής και με πλούσιο εσωτερικό διάκοσμο. Κτίστηκε το 1830, και μάλιστα μέσα σε λίγους μήνες, από τον ιστορικό της Ελληνικής Επανάστασης και πρώτο πρωθυπουργό της χώρας (1828-29) Σπυρίδωνα Τρικούπη σε οικόπεδο τεσσάρων και πλέον στρεμμάτων εθνικής γης, που του παραχωρήθηκε ύστερα από αίτησή του, παρά το γεγονός ότι είχε παραιτηθεί από το πρωθυπουργικό αξίωμα και είχε περάσει στην αντιπολίτευση. Ανήκε στο Αγγλικό κόμμα, όπως και ο Αλέξ. Μαυροκορδάτος, την αδελφή του οποίου είχε παντρευτεί. Αρχιτέκτονας ήταν ο Νικόλαος Ιωάννου, ο οποίος έκτισε το σπίτι κοντά στο δρόμο, αφήνοντας πίσω το μεγάλο κήπο με τα δένδρα και την πλούσια βλάστηση. Στο βάθος του κήπου κτίστηκε αμέσως μετά ο ναΐσκος του Αγ. Χαραλάμπους. Το σπίτι αυτό αγόρασε ο Νικ. Οικονόμου το 1847 από την οικογένεια Κυπαρίσση, το οποίο στη συνέχεια περιήλθε στην κυριότητα του δικηγόρου Εμμανουήλ Οικονόμου ή Κωλέτη (1902-1963), ο οποίος χρημάτισε και βουλευτής Άργους (1952-56).[6] Τέλος, τα παιδιά του Νικόλαος Οικονόμου ή Κωλέτης, Αναστασία Παπαχαραλάμπους και Κλυτώ (Κλυταιμνήστρα) Οικονόμου το πούλησαν στην Αγροτική Τράπεζα. Αυτή τη στιγμή το σπίτι ευρίσκεται σε κακά χάλια και μάλιστα ύστερα από μία επιδρομή αγνώστων το 1993, οι οποίοι, επηρεασμένοι προφανώς από φήμες ότι κρύβει θησαυρούς, επέδραμαν νύκτα κατά του μνημείου. Οι επίδοξοι «χρυσοθήρες» δε βρήκαν χρυσάφι, αλλά προξένησαν πολλές καταστροφές, μερικές από τις οποίες ίσως να είναι ανεπανόρθωτες. Κατέστρεψαν το ξύλινο κλιμακοστάσιο, το τζάκι, παλιά έπιπλα, ξήλωσαν τα πατώματα και προκάλεσαν φθορές στις θαυμάσιες τοιχογραφίες και οροφογραφίες. Επειδή υπάρχει κίνδυνος κατάρρευσης της οροφής, η Αγροτική Τράπεζα θα πρέπει άμεσα να αποκαταστήσει το μνημείο και να το λειτουργήσει σύμφωνα με το πρόγραμμά της.

Οικία Σπυρίδωνος Τρικούπη. (Λήψη φωτογραφίας 2006). Δημοσιεύεται στο: Ξηνταρόπουλος Πέτρος – «Η Αρχιτεκτονική της Κατοικίας στο Άργος το 19ο αιώνα», Έκδοση Πνευματικού Κέντρου Δήμου Άργους, 2006.

Οικία Σπυρίδωνος Τρικούπη.

16. Αρχοντικό Δημ. Τσώκρη, Καρατζά 6.

Β. Ναοί

1. Παλαιός ναός Αγίου Βασιλείου στο ΝΑ νεκροταφείο της πόλης (ΦΕΚ 105 Β/ 1950). Πρόκειται για εκκλησία λιτή και ευρίσκεται σε επίπεδο χαμηλότερο από εκείνο του αύλειου χώρου (του νεκροταφείου). Είναι μονόκλιτη και σταυρεπίστεγη, δηλαδή με στέγη σε σχήμα σταυρού, και κτισμένη με στενές φωτιστικές θυρίδες και αργολιθοδομή.[7] Οι ναοί αυτού του τύπου είναι της όψιμης μεταβυζαντινής περιόδου. Ειδικά για τον Άγιο Βασίλειο υπάρχει η πρόσθετη πληροφορία ότι κτίστη κε από τον Ιτζέτ Μπέη για τους χριστιανούς εργάτες και υπηρέτες του. Ο Ιτζέτ Μπέης ήταν αδελφός του Νακίμ Μπέη, του τελευταίου διοικητή Άργους. Ο ναός έχει υποστεί διάφορες μεταγενέστερες επεμβάσεις, όπως στέγαστρα, επιχρίσματα και ασβεστώματα.

2. Ναός Αγίου Ιωάννου ή Τιμίου Προδρόμου, στην οδό Γούναρη.

3. Ναός Αγίου Kωνσταντίνoυ, στη συμβολή των οδών Αγίου Κωνσταντίνου και Μεσσηνίας-Αρκαδίας.

Ναός Αγίου Kωνσταντίνoυ.

4. Παλαιός ναός Αγίου Νικολάου στο βόρειο νεκροταφείο της πόλης.

5. Άγιος Χαράλαμπος της οικίας Σπ. Τρικούπη, Δαναού 33.

Ιερός ναός του Αγίου Χαραλάμπους. Βορειοανατολική όψη.

6. Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στην οδό Τριπόλεως.

7. Ναός της Παναγίας της Κατακεκρυμμένης ή Πορτοκαλούσας, αφιερωμένης στα Εισόδια της Θεοτόκου.

8. Ναός του Προφήτη Ηλία στην κορυφή του λόφου της Ασπίδας (ΦΕΚ 761 Β/1980). Το εκκλησάκι του Αϊ-Λια είναι μονόχωρος ξυλόστεγος ναός με αμφικλινή κεραμοσκεπή και ημικυκλική αψίδα στην ανατολική πλευρά. Είναι της όψιμης μεταβυζαντινής περιόδου. Αξιοπρόσεκτα στοιχεία είναι η λεπτή φωτιστική θυρίδα της αψίδας και η αργολίθοδομή των τοίχων. Στο εσωτερικό έχει λιτό τέμπλο με διαχωριστικά κυμάτια νεοκλασικού τύπου. Οι παλιότερες εικόνες του χρονολογούνται στις αρχές του 20ού αιώνα. Τα τελευταία χρόνια έχει υποστεί αρκετές επεμβάσεις. Προστέθηκε κεραμωτό στέγαστρο στη νότια και δυτική πλευρά και κτίστηκε χαμηλό στηθαίο. Νεότερο είναι επίσης και το καμπαναριό στη ΝΔ γωνία της στέγης, ενώ το κακότεχνο μεταλλικό καμπαναριό στη νότια πλευρά του στηθαίου, ευτυχώς, αφαιρέθηκε το 1995. Μεταγενέστερα είναι και τα επιχρίσματα. Αλλά η πιο κακόγουστη και αισθητικά απαράδεκτη προσθήκη είναι η αποθήκη στη βόρεια πλευρά της εκκλησούλας.

Ναός του Προφήτη Ηλία.

Τέλος, θεωρούμε χρήσιμο να μνημονεύσουμε πέντε ακόμα εκκλησίες της πόλης μας, λιγότερο ή καθόλου γνωστές σε ορισμένους, οι οποίες δεν έχουν κηρυχθεί διατηρητέες. Το θέμα της κήρυξης το αφήνουμε στην κρίση της (αρμόδιας) 5ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Οι εκκλησίες αυτές, που έχουν υποστεί διάφορες μεταγενέστερες επεμβάσεις, είναι:

1. Του Αγίου Σπυρίδωνος στην οδό Αλ. Φλέμινγκ και Τημένου. Είναι βέβαιο ότι κτίστηκε την εποχή του Καποδίστρια.

2. Του Αγίου Χαραλάμπους, 4ης Ιανουαρίου 1833 και Καραϊσκάκη. Είναι ιδιωτική και σήμερα ανήκει στην οικογένεια Πέτρου Φλώρου. Απ’ ό,τι γνωρίζουμε, ο ίδιος ο ιδιοκτήτης έχει ζητήσει με αίτησή του να κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο, για να την προστατεύσει.

3. Της Αγίας Παρασκευής στην οδό Καραγιάννη. Σύμφωνα με κάποια παράδοση, ο ημιυπόγειος ναός, στη θέση του οποίου κτίστηκε ο Αϊ – Γιάννης το 1829, ήταν αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή και για το λόγο αυτό κτίστηκε μετά η εκκλησία αυτή προς τιμήν της Αγίας.

4. Της Παναγίτσας, Καραγιάννη και Φορωνέως. Σύμφωνα με μαρτυρία ηλικιωμένων της γειτονιάς, κτίστηκε εκεί όπου παλιότερα βρισκόταν μικρότερη εκκλησούλα της Παναγιάς.

5. Της Αγίας Κυριακής, Θεάτρου 18. Κτίστηκε από τον Επαμεινώνδα και την Καλλιόπη Καλλιάρχη το 1903 και ανακαινίστηκε το 1963.

Ιερός Ναός Αγίας Κυριακής. Βορειοανατολική όψη.

Γ. Ιδιωτικά

1. Ξενοδοχείο πρώην «Αγαμέμνων» στην πλατεία Αγ. Πέτρου (ΦΕΚ 444 Β/1983). Από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής στο Άργος είναι το κτίριο που στέγαζε ένα από τα πρώτα ξενοδοχεία της πόλης το «Αγαμέμνων». Ξεχωρίζουν οι λεκάνες στο στηθαίο της οροφής του και τα φουρούσια του κεντρικού προβόλου. Σήμερα είναι ιδιοκτησία Αγγελικής Μιχαλάκη και Εθνικής Ασφαλιστικής, τα γραφεία της οποίας στεγάζονταν εκεί.

Πρόσοψη του κτιρίου της Εθνικής Ασφαλιστικής, πρώην ξενοδοχείο «Αγαμέμνων», στην πλατεία του Αγίου Πέτρου. Δημοσιεύεται στην Πτυχιακή Εργασία της Ζωής Ψυχογυιού, «Καταγραφή των ιστορικών διατηρητέων κτηρίων στην πόλη του Άργους & Προτάσεις ανάδειξης πολιτιστικών διαδρομών», Αθήνα, Ιούνιος 2018.

2. Οικία Χρήστου Βλάσση, ΝΔ της πλατείας Αγίας Αικατερίνης (ΦΕΚ 592 Β/1983). Είναι διώροφο κτίσμα με τετράρριχτη κεραμωτή στέγη και ξύλινη τραβηχτή κορνίζα σ’ όλο το περιμετρικό γείσο, χαρακτηριστικό δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής. Το σπίτι ήταν του πρώτου Δημάρχου της πόλης μας, αλλά κατά καιρούς δέχτηκε προσθήκες και μετατροπές. Σήμερα είναι ιδιοκτησία Ελένης Μητροκόλια.

Η οικία του πρώτου Δημάρχου της πόλης του Άργους Χρήστου Βλάσση (1834-1838), νότια του Ιερού Ναού Αγίας Αικατερίνης.

Πρόσοψη.

3. Κατάστημα Παν. Βύρλου, Τσαλδάρη 20 (ΦΕΚ 472 Β/1991). Είναι διώροφο κτίσμα με πολλά νεοκλασικά στοιχεία. Εκείνα που το κάνουν να ξεχωρίζει είναι τα γλυπτά στην οροφή: φέρει στις άκρες κάθε πλευράς από δύο ολόσωμα πήλινα αγάλματα, που παριστάνουν γυναικείες μορφές, και δύο διακοσμητικές λεκάνες, επίσης πήλινες, συνολικά 4 αγάλματα και 4 λεκάνες. Κτίστηκε από το μεγαλέμπορο καπνού Δημόπουλο για μαγαζί. Ο επάνω όροφος ήταν πατάρι με κυκλικό κάγκελο και αποτελούσε με το ισόγειο ενιαία επαγγελματική στέγη. Σήμερα στεγάζει το εμπορικό του Παν. Βύρλου, ο οποίος το αγόρασε το 1970 από τους κληρονόμους Ρονιώτη[8].

Κατάστημα Παν. Βύρλου.

Βόρεια άποψη οδού Π. Τσαλδάρη «Εμπορικός δρόμος» με το Κατάστημα Παν. Βύρλου. (Λήψη φωτογραφίας 2006).

Η οδός Ερμού, σημερινή Παν. Τσαλδάρη «Εμπορικός δρόμος», μετονομασθείσα εις οδόν των εφόρων της Κομητείας Λος Άντζελες. Δημοσιεύεται στο: «Η Πόλις του Άργους από των μυθικών χρόνων μέχρι σήμερον», Έκδοσις του Δήμου Άργους δια το Σώμα των Εφόρων της Κομητείας του Λος Άντζελες των Ηνωμένων Πολιτειών, Άργος 1945.

4. Οικία Γεωργίου Διβρή, Κορίνθου 41 (ΦΕΚ 13 Β/1995). Είναι διώροφο κτίσμα με πολύ ενδιαφέροντα μορφολογικά στοιχεία. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το κιγκλίδωμα του μπαλκονιού. Κτίστηκε το 1860, δηλαδή σε εποχή που τα περισσότερα από τα σωζόμενα νεοκλασικά κτίσματα δεν υπήρχαν, μια και κτίζονται μετά το 1880. Για το λόγο αυτό η οικία Διβρή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μελέτη της αρχιτεκτονικής στο Άργος.

Οικία Γεωργίου Διβρή (1860), Κορίνθου 41. (Φωτογραφία: Μαρίνος Αργυράκης).

5. Κατάστημα Δημ. Ζέρβα, Ελ. Βενιζέλου και Κορίνθου 13 (ΦΕΚ 660 Β/1981). Είναι διώροφο κτίσμα με πολύ αξιόλογα νεοκλασικά στοιχεία. Ο ιδιοκτήτης του Ζέρβας διαμένει στην Αμερική. Για πολλά χρόνια στεγαζόταν εκεί το νηματοπωλείο Αθανασίου Σκούφη. Τελευταία ήταν κατάστημα ενδυμάτων.

Κατάστημα Δημ. Ζέρβα. (Φωτογραφία: Μαρίνος Αργυράκης).

Αριστερά η Οικία Μενελάου Νικέλλη, δεξιά το Κατάστημα Δημ. Ζέρβα. (Φωτογραφία: Μαρίνος Αργυράκης).

6. Οικία Καλλιάρχη, Δαναού 55 (ΦΕΚ 401 Δ/1982 και 381 Β/1983). Είναι διώροφη πετρόκτιστη οικία με ιδιαίτερα επιμελημένη και γερή τοιχοποιία, από τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής στο Άργος. Κτίστηκε το 1899 από το δικηγόρο Επαμεινώνδα Χ. Καλλιάρχη, όπως μας πληροφορεί η κτητορική επιγραφή στο υπέρθυρο. Την περίοδο της κατοχής λειτούργησε ως νοσοκομείο για ένα διάστημα και τη δεκαετία 1980 στέγασε για λίγα χρόνια το ωδείο. Από τους κληρονόμους Καλλιάρχη πέρασε στην οικογένεια Ξηνταρόπουλου (1950) και σήμερα είναι ιδιοκτησία του αρχιτέκτονα Πέτρου Ξηνταρόπουλου (1989). Στον πρώτο όροφο διατηρούνται θαυμάσιες οροφογραφίες σε καλή κατάσταση, οι οποίες μάλιστα αναπαλαιώθηκαν πρόσφατα.

Το αρχοντικό Πέτρου Ξηνταρόπουλου, γνωστό ως οικία Καλλιάρχη με έτος κατασκευής 1899. (Φωτογραφία: Μαρίνος Αργυράκης).

Ο εξώστης του μπαλκονιού και το ανώφλι της κύριας εισόδου της οικίας Καλλιάρχη με την κτητορική επιγραφή και το έτος ανέγερσης (1899).

8. Οικία Μαρίας Καραγιαννοπούλου, Τσώκρη 96 (ΦΕΚ 401 Β/1982). Είναι διώροφη πετρόκτιστη κατοικία και κτίστηκε το 1912 στη θέση κάποιας άλλης, η οποία είχε κτιστεί τη δεκαετία 1880-1890 και είχε χαγιάτια και ημιυπόγειο, αλλά βρισκόταν στο βάθος του κήπου. Το σημερινό οίκημα είναι σύγχρονο του Κωνσταντοπούλειου και φιλοτεχνήθηκε πιθανότατα από τους ίδιους Ιταλούς καλλιτέχνες. Την εποχή της κατοχής έμενε σ’ αυτό ο Ιταλός διοικητής Κολονέλο Μίνι και μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών στέγασε Γερμανούς. Κατά τον εμφύλιο είχαν εκεί τα γραφεία τους οι Ταγματασφαλίτες, οι οποίοι χρησιμοποίησαν το ισόγειο ως φυλακή. Τη δεκαετία 1950 στεγάστηκε το ΙΚΑ. Τότε καλύφθηκαν οι τοιχογραφίες και οροφογραφίες με χρώμα. Από την καταστροφή σώθηκε μόνο η οροφογραφία της εισόδου. Το 1960 το αγόρασε η φιλόλογος Μαρία Καραγιαννοπούλου από τον βιομήχανο Ανδρέα Τσεκρέκο.

Οικία Μαρίας Καραγιαννοπούλου.

Οικία Μαρίας Καραγιαννοπούλου, η πλαϊνή είσοδος (Λήψη φωτογραφίας 2025).

Οικία Μαρίας Καραγιαννοπούλου, μπαλκόνι (Λήψη φωτογραφίας 2025).

8. Οικία Ματίνας Κολιγλιάτη, Τσώκρη 32, απέναντι από την είσοδο της δημοτικής αγοράς (ΦΕΚ 602 Β/1986). Είναι διώροφο πετρόκτιστο οίκημα και κτίστηκε το 1850, γι’ αυτό και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Όμως, πριν από λίγα χρόνια που αναπαλαιώθηκε, αφαιρέθηκαν τα ακροκέραμα και η διακοσμητική ταινία κάτω από το γείσο κι έτσι έχασε μέρος από την ομορφιά του.

Οικία Ματίνας Κολιγλιάτη. (Λήψη φωτογραφίας 2025).

9. Οικία Κόλλια, Περούκα 22 (ΦΕΚ 393 Β/1993).[9] Αποτελείται από ημιυπόγειο και υπερυψωμένο ισόγειο και κτίστηκε στο τέλος του 19ου αιώνα. Είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα νεοκλασικής αστικής κατοικίας. Ανήκει στα αδέλφια Παναγιώτη και Ελευθερία Κόλλια και πριν από χρόνια στέγαζε το φροντιστήριο Αντωνίου Παπαχρήστου. Σήμερα το ημιυπόγειο ενοικιάζεται και το ισόγειο είναι κλειστό.

Οικία Κόλλια. Δημοσιεύεται στην Πτυχιακή Εργασία της Ζωής Ψυχογυιού, «Καταγραφή των ιστορικών διατηρητέων κτηρίων στην πόλη του Άργους & Προτάσεις ανάδειξης πολιτιστικών διαδρομών», Αθήνα, Ιούνιος 2018.

10. Κατάστημα Ηλία Κωνσταντόπουλου, Τσώκρη 36, απέναντι από τη ΒΔ γωνία της δημοτικής αγοράς. Η κτητορική επιγραφή μάς πληροφορεί ότι κτίστηκε το 1896. Είναι πετρόκτιστο με επιμελημένη λιθοδομή και τοξωτά υπέρθυρα στην πρόσοψη, καλαίσθητο και κομψό. Ο μεγαλέμπορος Ηλ. Κωνσταντόπουλος το έκτισε για μαγαζί και είναι το ωραιότερο κτίριο επαγγελματικής στέγης στο Άργος. Σήμερα στεγάζει το ιταλικό εστιατόριο Ernesto.

Κατάστημα Ηλία Κωνσταντόπουλου, Σήμερα στεγάζει το ιταλικό εστιατόριο Ernesto. (Λήψη φωτογραφίας 2025).

Κατάστημα Ηλία Κωνσταντόπουλου, πρόσοψη.

11. Κτίριο Γεωργίου Α. Λέκκα, Ελευθ. Βενιζέλου 3 και Παν. Τσαλδάρη. Είναι διώροφο κεραμοσκεπές κτίσμα με αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία και θεωρείται έργο τέχνης. Στέγαζε στο ισόγειο τα καλλυντικά Στέφανου Γεωργιλά και αργότερα το κατάστημα υποδημάτων Tres chic.

Κτίριο Γεωργίου Α. Λέκκα.

12. Οικία στρατηγού Μακρυγιάννη, Δημ. Γούναρη 15, ακριβώς απέναντι από την είσοδο του Αϊ-Γιάννη.

Το σπίτι Μακρυγιάννη σήμερα.

13. Οικία Ανδρέα Μαραγκού, πρώην οικία Κούρου, Μπελίνου 16 (ΦΕΚ 401 Δ/1982 και 476 Β/1991). Είναι διώροφο πετρόκτιστο οίκημα της δεκαετίας 1880-1890, η πρόσοψη του οποίου είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική με τα πολλά γεισοπόδια και κυρίως με τους ψευδοπεσσούς, που είναι συνολικά οκτώ. Τα ισάριθμα κιονόκρανα είναι απομίμηση των αρχαίων ιωνικών και φέρουν ανάγλυφο γυναικείο πρόσωπο. Τα κιονόκρανα, τα γεισοπόδια και τα ακροκέραμα, όλα στο κεραμιδί χρώμα, ευρίσκονται σε μια πολύ χαρακτηριστική χρωματική αντίθεση με το σώμα του κτιρίου. Στο ισόγειο στεγάζοταν το ζαχαροπλαστείο του ιδιοκτήτη Ανδρέα Μαραγκού, ο οποίος το αγόρασε το 1987 από την οικογένεια Κούρου.

Οικία Ανδρέα Μαραγκού, πρώην οικία Κούρου.

14. Αρχοντικό αδελφών Μαρίκου, πρώην οικογένειας Κατσιούλα, Βασ. Σοφίας 31 (ΦΕΚ 401 Δ/1982 και 427 Β/1983). Είναι διώροφο κτίσμα, πιθανότατα του 1912. Ιδιαίτερα όμορφα είναι τα κιγκλιδώματα του μπαλκονιού από σφυρηλατημένο σίδερο και τα μαρμάρινα φουρούσια. Το 1977 αναπαλαιώθηκε με έξοδα του ιδιοκτήτη και από τότε είναι πραγματικά πολύ όμορφο. Στο ισόγειο στεγάζεται η ποτοποιία Νίκου Μαρίκου και το λογιστικό γραφείο του Γεωργίου Μαρίκου, οι οποίοι κληρονόμησαν το ακίνητο από τον πατέρα τους Σπύρο (†1994).

Αρχοντικό αδελφών Μαρίκου. (Λήψη φωτογραφίας 2006). Δημοσιεύεται στο: Ξηνταρόπουλος Πέτρος – «Η Αρχιτεκτονική της Κατοικίας στο Άργος το 19ο αιώνα», Έκδοση Πνευματικού Κέντρου Δήμου Άργους, 2006.

15. Οικία Μαρίνου πρώην οικογένειας Τζωροβίλη, πλατεία Δημοκρατίας και Πολυγένους στη λαϊκή αγορά (ΦΕΚ 71Β/1984). Κτίστηκε το 1880. Μετά τον θάνατο του Βασίλη Μαρίνου (1987), ο οποίος ήταν άγαμος και τελευταίος ένοικος του σπιτιού, το κτίσμα περιήλθε στην κυριότητα των αδελφών του Διονύση και Γιώργο Μαρίνου. Οι τελευταίοι ιδιοκτήτες αποφάσισαν – αντί να το αναπαλαιώσουν – να το κατεδαφίσουν και να το ξαναχτίσουν από την αρχή με άλλα υλικά αλλά με τις ίδιες αρχιτεκτονικές προδιαγραφές και τα ίδια νεοκλασικά αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία.

Οικία Μαρίνου πρώην οικογένειας Τζωροβίλη.

16. Οικία Ματράγκου, Περούκα και Θεοφανοπούλου (ΦΕΚ 112 Β/1992). Έχει πλέον κατεδαφιστεί και στη θέση της ανεγείρεται μεγάλη οικοδομή (Δεκέμβριος 2006). Ήταν το αντιπροσωπευτικότερο ίσως δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής στο Άργος. Ήταν σε σχήμα Γ και διέθετε μεγάλη εσωτερική αυλή, χαγιάτι με στηθαία, κτιστή σκάλα με τοξωτό άνοιγμα, ξύλινη σκάλα και άλλα επιμέρους στοιχεία, τα οποία δεν φαίνονταν από την οδό Περούκα. Πριν από την κατεδάφιση η κατάστασή της ήταν άθλια. Στη γωνία σώζονται(;) τα ίχνη τριγωνικής κρήνης.

17. Οικία Μπόμπου Μ. Γεωργίου, Βλάσση 9, στην Αγ. Αικατερίνη (ΦΕΚ 401 Δ/1982). Πρόκειται για διώροφο κτίσμα με αξιόλογα επί μέρους μορφολογικά στοιχεία. Χαρακτηριστικά είναι τα νεοκλασικά κολονάκια, τα οποία φέρει περιμετρικά και στις τέσσερεις πλευρές της οροφής. Από έρευνά μας στο Υποθηκοφυλακείο Άργους προκύπτει ότι η οικία κτίστηκε σε οικόπεδο, που παραχωρήθηκε το 1868 στον Γεώργιο Α. Τσελεπατιώτη αντί 695 δρχ. βάσει των νόμων ιζ΄ του 1863 και ρξα’ του 1867 «περί εκποιήσεως εθνικών κτλ. κτημάτων». Το οικόπεδο βρισκόταν πλησίον του νοσοκομείου, που σήμερα δεν υπάρχει. Επικράτησε όμως η οικία να λέγεται σπιτάλια (από το hospitale=νοσοκομείο), όπως εσφαλμένα – νομίζουμε – μνημονεύεται και στο ΠΔ, το οποίο δημοσιεύεται στο παραπάνω ΦΕΚ. Το 1898 η οικία περιήλθε ύστερα από πλειστηριασμό στην κυριότητα του δικηγόρου Ιω. Π. Λυκίδη από τη Βασιλική χήρα Γ. Τσελεπατιώτη και το 1918 πουλήθηκε στην οικογένεια Σαγκανά. Ο Ανδρέας Π. Σαγκανάς την έδωσε προίκα στο γαμπρό του Θεόδωρο Π. Καλή το 1933. Μετά από δύο χρόνια πουλήθηκε στο Νικ. Μητροκόλια, μετά το θάνατο του οποίου (1964) περιήλθε στην κυριότητα της γυναίκας του Ελένης. Η τελευταία το πούλησε στον ανιψιό της Γεώργιο Μ. Μπόμπο.[10]

18. Οικία Θ. Μπόμπου, Βασ. Σοφίας 22 (ΦΕΚ 401 Δ/1982 και 861Β/1991). Είναι διώροφη οικία του 1880, που τη διακρίνει συμμετρία και ευρυθμία. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η τριγωνική μετόπη, σε απομίμηση του αρχαίου αετώματος, η οποία φέρει εσωτερικά διακοσμητική ταινία και στο κέντρο γλυπτό γυναικείο κεφάλι. Εσωτερικά έχει θαυμάσιες οροφογραφίες σε καλοδιατηρημένα σχέδια και χρώματα. Μετά το θάνατο του Θ. Μπόμπου (1995) το σπίτι κληρονόμησε η κόρη του Μαίρη Αθανασάκου. Πρόσφατα η οικία αναπαλαιώθηκε και έγινε πραγματικό στολίδι του Άργους.

Οικία Θ. Μπόμπου.

19. Αρχοντικό Μυστακόπουλου, πλατεία Αγ. Πέτρου (ΦΕΚ 106 Β/1980 και 401 Δ/1982).

Το αρχοντικό του μεγαλέμπορου και Δήμαρχου Άργους Χαράλαμπου Μυστακόπουλου.

20. Οικία Μενελάου Νικέλλη, Βενιζέλου 10 (ΦΕΚ 479 Β/1991). Είναι διώροφο κτίσμα του 1890 περίπου. Το διακρίνει συμμετρία και ευρυθμία και θεωρείται αντιπροσωπευτικό δείγμα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Στο εσωτερικό του πρώτου ορόφου έχει θαυμάσιες τοιχογραφίες και οροφογραφίες, ιδιαίτερα εκεί όπου στεγαζόταν το φροντιστήριο Αγγλικών Δ. Kαλαϊτζή. Επίσης, στον πρώτο όροφο στεγαζόταν μέχρι πρόσφατα το συμβολαιογραφείο Μαίρης Δέμη. Στο ισόγειο ήταν το βιβλιοπωλείο Δουλτσίνου και δίπλα – σήμερα- το κατάστημα οπτικών Γιάννη Ρούμπου.

Οικία Μενελάου Νικέλλη.

Οικία Μενελάου Νικέλλη. Πρόσοψη, από την οδό Ε. Βενιζέλου.

21. Φαρμακείο Αποστόλου Παπαγεωργίου, Βασιλέως Κωνσταντίνου 7 (ΦΕΚ 401Δ/1982). Είναι διώροφο κτίσμα του περασμένου αιώνα, της ίδιας εποχής με το καφενείο Θηβαίου, με το οποίο επικοινωνούσε παλιότερα από την πίσω μεριά. Γι’ αυτό και μνημονεύεται ως πρώην ιδιοκτησία Νικ. Σπηλιωτάκη, όπως και το δεύτερο, όπου στεγαζόταν η Γενική Τράπεζα. Εξάλλου, κοινό χαρακτηριστικό και των δύο είναι το στέγαστρο της πρόσοψης και οι πρόβολοι στήριξής του από σφυρηλατημένο σίδερο με πολύ όμορφη και πρωτότυπη διακόσμηση που αποτελούν υπέροχα δείγματα αρχιτεκτονικής. Σήμερα είναι ιδιοκτησία της Φιλοπτώχου Αδελφότητος Κυριών Ναυπλίου και στεγάζει το φαρμακείο Αποστόλη Παπαγεωργίου.[11]

Εξωτερική άποψη του φαρμακείου Παπαγεωργίου στο Άργος.

23. Κτίριο Β. Παρασκευόπουλου, πρώην Ε. Μπιτσαξή, στη συμβολή των οδών Μακαρίου και Τημένου (ΦΕΚ 544 Β/1983). Είναι διώροφο κτίσμα του 1930 με πολύ ενδιαφέροντα μορφολογικά στοιχεία και εντυπωσιάζει κυρίως με τον όγκο του, μια και βρίσκεται σε σημείο με πολλή κίνηση, γιατί όσοι ταξιδεύουν ανατολικά προς Ναύπλιο ή νότια προς Ν. Κίο το βλέπουν μπροστά τους. Στέγαζε το μπαρ Ξένιον. Σήμερα Στεγάζει το Κεντρο Νεότητας Μητρόπολης Αργολίδας.

Κτίριο Β. Παρασκευόπουλου, πρώην Ε. Μπιτσαξή.

Κτίριο Β. Παρασκευόπουλου, πρώην Ε. Μπιτσαξή. Δημοσιεύεται στην Πτυχιακή Εργασία της Ζωής Ψυχογυιού, «Καταγραφή των ιστορικών διατηρητέων κτηρίων στην πόλη του Άργους & Προτάσεις ανάδειξης πολιτιστικών διαδρομών», Αθήνα, Ιούνιος 2018.

Λεπτομέρεια προβόλου.

23. Οικία Ανδρέα Σαλαπάτα, πρώην Ανδρέα Ντούλια, Τσώκρη 42 (ΦΕΚ 31 Β/1995). Είναι διώροφο κτίσμα της δεκαετίας 1890-1900. Έχει τα βασικά χαρακτηριστικά της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής – ακροκέραμα, γείσο, τραβηχτές κορνίζες στα κουφώματα, καλλιτεχνικό κιγκλίδωμα και φουρούσια στο μπαλκόνι – και το διακρίνει ευρυθμία και συμμετρία. Είναι φρεσκοβαμμένο και γι’ αυτό ιδιαίτερα όμορφο και εντυπωσιακό.

Οικία Ανδρέα Σαλαπάτα.

Οικία Ανδρέα Σαλαπάτα.

24. Κατάστημα Κωνσταντίνου Χρ. Σκλήρη, Τσαλδάρη 30 και Βενιζέλου (ΦΕΚ 495 /1991). Είναι διώροφο πετρόκτιστο οίκημα με αξιόλογα μορφολογικά στοιχεία. Στεγάζει το κατάστημα ειδών κιγκαλερίας του ιδιοκτήτη.

Κατάστημα Κωνσταντίνου Χρ. Σκλήρη.

25. Οικία Κωνσταντίνου Σκλήρη, Γούναρη 72 (ΦΕΚ 592 Β/1983). Είναι διώροφο πετρόκτιστο κτίσμα με πολλά μορφολογικά στοιχεία, που το κάνουν να θεωρείται έργο τέχνης. Ιδιαίτερα όμορφα είναι τα κιγκλιδώματα του μπαλκονιού. Αξίζει να σημειώσουμε ότι στην πρόσοψη υπάρχουν ρομβικά πλαίσια με ένα ρόδακα στο κέντρο του καθενός. Πρόσφατα αναπαλαιώθηκε.

Οικία Κωνσταντίνου Σκλήρη.

26. Οικία Νέλλης Τσαπούρη, Ελ. Βενιζέλου 12 και Κορίνθου (ΦΕΚ 497 Β/1995). Είναι διώροφο κτίσμα της δεκαετίας 1880-1890 με αξιόλογα στοιχεία νεοκλασικής αρχιτεκτονικής.

Οικία Νέλλης Τσαπούρη.

Επίσης, με μια προσεκτική ματιά στην πόλη μας, μπορεί κανείς να επισημάνει κι άλλα νεοκλασικά σπίτια με καλλιτεχνική αξία. Ενδεικτικά μνημονεύουμε μερικά μόνο, ίσως τα πιο αξιόλογα. Πιστεύουμε πάντως ότι τα περισσότερα από αυτά θα πρέπει να έχουν κηρυχθεί διατηρητέα, αλλά δεν μπορέσαμε να βρούμε τις σχετικές κηρύξεις.

1. Διώροφο κτίσμα των αδελφών Κολιαλέξη Χαριτ. και Σταματελοπούλου Αικ., επί της οδού Βασ. Σοφίας 6. Σημ. Βιβλιοθήκης. Κηρύχθηκε διατηρητέο (ΦΕΚ : 946Β της 21/12/1994).

Διώροφο κτίσμα των αδελφών Χαριτ. Κολιαλέξη και Αικ. Σταματελοπούλου.

2. Διώροφο κτίσμα του Γεωργίου Διαμαντόπουλου επί της οδού Τσώκρη 68.

3. Διώροφο Έλσας Κωτσόγιαννη επί της οδού Βασ. Σοφίας 29.

4. Διώροφο κτίσμα του Κωνσταντίνου Παπαγεωργίου επί της οδού Κορίνθου 29.

5 Οικία αδελφών Καλλιόπης και Ελένης Κιτσοπούλου επί της οδού Ναυπλίου 12.

6. Διώροφο κτίσμα του Αργύρη Κουρουνιώτη επί των οδών Ναυπλίου 38 και Μακαρίου.

7. Οικία Ιωάννη Δέδε επί της οδού Πασχαλινοπούλου 18. Πρόκειται για το σπίτι του Δημάρχου Μιχάλη Πασχαλινόπουλου (1866-1870), το οποίο για τον λόγο αυτό έχει για την πόλη μας ιδιαίτερη ιστορική αξία. Ο Πασχαλινόπουλος το είχε δώσει προίκα στην κόρη του Αικατερίνη και επόμενοι ιδιοκτήτες ήταν ο Νικόλαος Μπόμπος και Ιωάννης Δέδες.

8. Διώροφο κτίσμα Ιωάννη Κουτάλη, πρώην Ηλία Διαμαντόπουλου, επί της οδού Γενναίου Κολοκοτρώνη 8.

9. Διώροφο κτίσμα επί της οδού Π. Τσαλδάρη 7. Στέγαζε το φαρμακείο του Παναγιώτη Μπαντανά. Ιδιοκτήτες του είναι οι αδελφοί Ξηνταρόπουλοι.

10. Σημ. Βιβλιοθήκης. Οικία ιδιοκτησίας Β. Καπετάνου, οδός Ζαΐμη και Περούκα 26. ΦΕΚ: 326β της 18/5/1990.

Οικία ιδιοκτησίας Β. Καπετάνου.

Τέλος αξιοπρόσεκτα ήταν τέσσερα ακόμη κτίσματα επί των οδών Φιλελλήνων 10, 6Α, Μακαρίου 14 και 16 από τα οποία τα τρία τελευταία έχουν ήδη κατεδαφιστεί.[12]

Υποσημειώσεις

[1] Την εποχή της Βαυαροκρατίας και του Όθωνα έρχονται στην Αθήνα οι Βαυαροί Λέων Φον Κλέντσε και ο Φον Γκέρτνερ. Της ίδιας εποχής είναι και ο διαπρεπής Γερμανός αρχιτέκτονας Σάουμπερτ και οι Δανοί αδελφοί Kpίστιαv και Θεόφιλος Χάνσεν, οι Γάλλοι Φρ. Μπουλανζέ και Κ. Γκαρνιέ και άλλοι. Για όλους αυτούς, Έλληνες και ξένους, βλ. ενδεικτικά την εργασία Ηλία Γ. Μυκονιάτη, Νεοκλασική αρχιτεκτονική, περ. «Αρχαιολογία», τχ. 2/1982.

[2] Ο ΠΟΑ ιδρύθηκε το 1977 και λειτούργησε μέχρι το 1981. Πλαισιώθηκε από πολλούς αξιόλογους Αργείους επιστήμονες και επαγγελματίες, επώνυμους και μη, που κάλυπταν ένα ευρύ ιδεολογικό φάσμα. Για τις δραστηριότητες του βραχύβιου ΠΟΑ βλ. το άρθρο του Βασίλη Δωροβίνη «Μια πρόταση για ίδρυση πολιτιστικού κέντρου στο Άργος» (περ. «Αργειακή Γη», τχ. 1. σσ. 227-233).

[3] Το ΕΒΕ Αργολίδας ιδρύθηκε το 1966. Μέχρι τότε υπήρχε το ΕΒΕ Αργολιδοκορινθίας.

[4] Τα παλιότερα διδακτήρια της πόλης μας, μέχρι το 1940, είναι το Καποδιστριακό (1831), το Γυμνάσιο Αρρένων (1891), τα Δημοτικά 2ο και 4ο, που κτίστηκαν επί Υπ. Παιδείας Γ. Παπανδρέου (1931) και το Μπουσουλοπούλειο (1939).

[5] Από την κήρυξη του ΥΠΠΟ.

[6] Το δεύτερο επώνυμο, το οποίο μνημονεύεται και στα «Μητρώα Βουλευτών» της βιβλιοθήκης της Βουλής, προέρχεται πιθανότατα από παραφθορά του ονόματος Νικόλαος (Νικολέτης-Κωλέτης). Προφανώς, η οικογένεια Οικονόμου θέλησε να συνδέσει το όνομά της με την ιστορική οικογένεια Κωλέτη του 1821 και στο γεγονός αυτό οφείλεται το τραγικό λάθος του Υπουργείου, το οποίο σημειώνει στην κήρυξη ότι το αρχοντικό κτίστηκε από τον Κωλέτη το 1830.

[7] Αργολιθοδομή σημαίνει τοιχοποιία όχι με πελεκητές πέτρες, αλλά με πέτρες ακανόνιστου σχήματος και μεγέθους, που συνδέονται με συνδετική ύλη. Εξάλλου, τα πιο πολλά πετρόκτιστα λαϊκά σπίτια έτσι κτίζονταν κάποτε. Οι τοίχοι έχουν αρκετό πάχος (περ. 0,60 μ.) και εξασφαλίζουν ζεστασιά το χειμώνα και δροσιά το καλοκαίρι.

[8] Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι όλο το παλιό εμπορικό κέντρο, που βρίσκεται στους πεζόδρομους Ελ. Βενιζέλου και Παν. Τσαλδάρη και περιλαμβάνει συνολικά 23 καταστήματα, έχει κηρυχθεί διατηρητέο (ΦΕΚ 401 Δ/1982), ασχέτως αν μερικά από τα κτίσματα δεν είναι νεοκλασικά και δε θεωρούνται έργα τέχνης. Αυτό κρίθηκε απαραίτητο, για να μη φυτρώσουν κάποια στιγμή πολυκατοικίες και αλλοιωθεί η αρχιτεκτονική φυσιογνωμία του χώρου. Βέβαια, το κακό είναι πως ήδη είχαν κτιστεί ένα γύρο τρεις πολυκατοικίες, που σήμερα είναι ό,τι χειρότερο από αισθητική άποψη για την περιοχή. Οι δύο είναι στην αρχή της Κορίνθου, δεξιά και αριστερά, η τρίτη δίπλα στη Γενική Τράπεζα, ακριβώς στη γωνία, η πρώτη πολυκατοικία του Άργους, που κτίστηκε στη θέση του γραφικού και ιστορικού Γιαλί Καφενέ, το οποίο κατεδαφίστηκε το 1958. Άλλη μία πολυκατοικία, όχι πολύ μακριά – Βασ. Κων/νου και Φείδωνος στη Γούβα– συμπληρώνει το κακό.

[9] Στην ίδια οδό, Περούκα 26 και Ζαΐμη, υπάρχει η οικία Βασ. Καπετάνου, η οποία συνδυάζει στοιχεία λαϊκής και νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Σύμφωνα με μαρτυρία των ιδιοκτητών, είχε κηρυχθεί διατηρητέα, αλλά στη συνέχεια αποχαρακτηρίστηκε.

[10] Για τα σπιτάλια, τα οποία κτίστηκαν πιθανότατα επί Καποδίστρια, χωρίς να είναι βέβαιο, εντοπίσαμε στο «Αργολικόν Ιστορικόν Αρχείον» κατάσταση αχρονολόγητη (αρ. 595), όπου καταγράφονται συνδρομητές, «οίτινες συνεισφέρουσιν αυτοπροαιρέτως διά την κατασκευήν μιας οικίας εις το Άργος, διά να χρησιμεύση ως νοσοκομείον και ετέρας οικίας εις την οποίαν έχει να συστηθή εν οχολείον εις τον ήδη ανεγειρόμενον ναόν του Αγίου Σπυρίδωνος…». Πρώτος συνδρομητής στην κατάσταση μνημονεύεται ο ίδιος ο Καποδίστριας, που δίδει 2000 γρόσια. Τελικά, το σχολείο δεν κτίστηκε κοντά στον Άγιο Σπυρίδωνα, αλλά στην οδό Καποδιστρίου και Δαναού, ενώ για το εν λόγω νοσοκομείο, το οποίο σίγουρα κτίστηκε στην οδό Βλάσση, αφού μνημονεύεται σε παραχωρητήρια της δεκαετίας 1860, δεν μπορέσαμε να βρούμε άλλες πληροφορίες. Ίσως κάποια έρευνα στα ΓΑΚ ρίξει περισσότερο φως στο θέμα.

[11] Ο Αποστ. Παπαγεωργίου διαδέχτηκε στο φαρμακείο τον πατέρα του Δημήτρη (†1986), ο οποίος το είχε αγοράσει το 1958 από τον Αθανάσιο Νικ. Ολύμπιο, αδελφό του δικηγόρου και δημοσιογράφου Κων/νου Ολύμπιου. Ο Ολύμπιος το είχε αγοράσει το 1869 από το Νικ. Θανόπουλο. Φυσικά, τότε στεγαζόταν αλλού. Πρόκειται για το παλιότερο ίσως φαρμακείο της πόλης μας.

[12] Τα τελευταία χρόνια κάποια αξιόλογα κτίσματα κατεδαφίστηκαν, όπως στις οδούς Μακαρίου, Φιλελλήνων, Περούκα και αλλού, για να ανεγερθούν νέες σύγχρονες κατοικίες, όπως το διώροφο κτίσμα αδελφών Μαρούση (Βασ. Κωνσταντίνου 16), το οποίο στέγαζε το εμπορικό Παν. Αξελή. Μετά την κατεδάφισή του κτίστηκε νέο μοντέρνο κτίριο, όπου στεγάστηκε η Τράπεζα Κύπρου. Επίσης, κάποια άλλα κτίσματα αναπαλαιώθηκαν, όπως η οικία Θ. Μπόμπου (Βασ. Σοφίας 22), και η οικία Κ. Σκλήρη (Γούναρη 72). Η οικία Μαρίνου στη λαϊκή αγορά κατεδαφίστηκε και ξαναχτίστηκε με νέα υλικά και ξαναέγινε όπως ακριβώς ήταν και παλιότερα.

† Οδυσσέας Κουμαδωράκης (1952-2022)

Οδυσσέας Κουμαδωράκης, «Άργος τo πολυδίψιον», Εκδόσεις «Εκ Προοιμίου»,  Άργος, 2007.

Σχετικά θέματα: 

• Η Αρχιτεκτονική της Κατοικίας στο Άργος το 19ο αιώνα – Πέτρος Ξηνταρόπουλος
• Διάσωση τεσσάρων ιστορικών διατηρητέων κτιρίων του Άργους
• Στρατώνες Καποδίστρια στο Άργος: Ιστορία, και μια πολιτιστική μάχη
• Απογραφή του πληθυσμού και των κτισμάτων του Άργους κατά την Β΄ Βενετοκρατία (1698)
• Τα στέκια του Άργους – Δίκτυα κοινωνικών σχέσεων στον ημιαστικό χώρο (1840-1940)