Τα δρώμενα της αποκριάς και οι ρίζες τους
Οι Απόκριες είναι μια γιορτινή περίοδος με μεγάλη ιστορία. Απόκριες ονομάζονται οι τρεις εβδομάδες πριν από την Καθαρά Δευτέρα, οπότε και αρχίζει η Μεγάλη Σαρακοστή, και ταυτίζονται με την περίοδο του Τριωδίου, μια κινητή περίοδο στην Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση, που αρχίζει την Κυριακή του Τελώνη και του Φαρισαίου και τελειώνει το Μ. Σάββατο. Τα δρώμενα της αποκριάς έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα και στη λατρεία του Διονύσου και σήμερα αποτελούν ένα ψηφιδωτό ιστορίας και λαογραφίας με ήθη και έθιμα σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. θεωρείται κατεξοχήν περίοδος εκτόνωσης, κατά την οποία οι άνθρωποι ξεφεύγουν από την καθημερινότητα και εξωτερικεύουν τα πάθη τους με τη βοήθεια της μεταμφίεσης.
Αποκριά σημαίνει την αποχή από το κρέας (από + κρέας), που προετοιμάζει τον άνθρωπο ψυχικά και σωματικά για την περίοδο του Πάσχα και την Ανάσταση. Στα λατινικά λέξη αντίστοιχη είναι το καρναβάλι, που προέρχεται το ιταλικό carnevale (<carnem: το κρέας και levare: αίρω, σηκώνω, αφαιρώ) και σχετίζεται σημασιολογικά με την αντίστοιχη ελληνική «αποκριά», καθώς και οι δύο σηματοδοτούν την αποχή από την κατανάλωση κρέατος. Άλλη εκδοχή θέλει τη λέξη καρναβάλι να προέρχεται από τις λέξεις carne (<κρέας) και vale (<γειά σου) και παραπέμπει στον αποχαιρετισμό του κρέατος από τις διατροφικές μας συνήθειες για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Και η αγγλική λέξη «carnival» προέρχεται από το λατινικό «carnem levare» ή «carnis levamen», που σημαίνει τη διακοπή της κρεοφαγίας.
Κάποιοι συσχετίζουν τη λέξη «καρναβάλι» με τα Κάρνεια, γιορτή που γινόταν στην αρχαία Ελλάδα τον Αύγουστο – Σεπτέμβριο για το θεό Απόλλωνα τον Κάρνειο. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή καρναβάλι είναι ο βαλλισμός των κάρνων. Βαλλισμός είναι το χοροπήδημα και κάρνος κατά τον λεξικογράφο Ησύχιο είναι το βόσκημα, το πρόβατον. Επομένως καρναβάλι είναι ο χορός των Σάτυρων που βαλλίζουν, δηλαδή χοροπηδάνε, μεταμφιεσμένοι σε βοσκήματα – τράγους.
Ιστορική αναδρομή
Την έννοια της αποκριάς την συναντάμε για πρώτη φορά στις πομπές που γίνονταν στην αρχαία Ελλάδα κατά τη διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Σύμφωνα με τον ιδρυτικό μύθο των Ελευσινίων Μυστηρίων η θεά Δήμητρα αναζητώντας την κόρη της Περσεφόνη, που την είχε απαγάγει ο Πλούτων, θεός του κάτω κόσμου, έφτασε στην περιοχή της Ελευσίνας και φιλοξενήθηκε από τον βασιλιά Κελεό. Για να ανταποδώσει τη φιλοξενία η Δήμητρα, που συνδεόταν με τις καλλιέργειες και τη γονιμότητα της γης ως θεά της γεωργίας, δίδαξε και στους κατοίκους της Ελευσίνας την καλλιέργεια του σιταριού, διέταξε το βασιλιά να τη λατρεύουν στην Ελευσίνα και καθόρισε το χαρακτήρα των μυστηριακών τελετών προς τιμήν της με σεμνά όργια, που οδηγούσαν τους ανθρώπους σε ηθική ανύψωση, ευημερία και μακαριότητα. Τα Ελευσίνια μυστήρια από τα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. ήταν ιδιαιτέρως δημοφιλή, την κλασική εποχή απέκτησαν πανελλήνιο και στα ρωμαϊκά χρόνια παγκόσμιο χαρακτήρα. Εξ’ αιτίας της αυστηρής μυστικότητας δε γνωρίζουμε τι ακριβώς έκαναν κατά τη διάρκεια των τελετών, καθώς κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν αναφέρει τίποτα σχετικό, αλλά οι ελευσίνιες τελετές μπορούν να θεωρηθούν πρόγονοι του σημερινού καρναβαλιού.
Τα δρώμενα των αποκριών και του καρναβαλιού συνδέονται περισσότερο με τις παγανιστικές τελετουργίες των αρχαίων Ελλήνων στις γιορτές προς τιμή του Διονύσου, θεού του κρασιού και της ευθυμίας. Στην αρχαία Ελλάδα από το μεσοχείμωνο μέχρι την Άνοιξη γίνονταν προς τιμήν του Διόνυσου ή Βάκχου οι Διονυσιακές ή Βακχικές γιορτές. Οι οπαδοί του Διονύσου τις ημέρες των τελετουργιών μεταμφιέζονταν φορώντας δέρματα ζώων, άλειφαν το πρόσωπό τους με τρυγία (κατακάθι του κρασιού) ή κάλυπταν το πρόσωπό τους με διάφορες μάσκες, για να παραμείνει άγνωστη η ταυτότητά τους, στεφανώνονταν με κισσό, το αειθαλές ιερό φυτό του Διόνυσου, και προσπαθούσαν να έχουν τη μορφή Σατύρων, που έμοιαζαν με τράγους. Στη διάρκεια των διονυσιακών γιορτών οι μαλλιαροί σάτυροι χορευτές μεταμφιεσμένοι σε «γάστρωνες» (κοιλαράδες), όπως τους βλέπουμε στις παραστάσεις των διαφόρων αρχαίων αγγείων, ξεχύνονταν στους δρόμους και επιδίδονταν στο χορό και στο ποτό με προκλητικές πράξεις και έντονη βωμολοχία. Τραγουδούσαν το «Διθύραμβο», χόρευαν πίνοντας κρασί και το κέφι έφτανε στο κατακόρυφο. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των τελετουργιών ήταν η «προκλητική» συμπεριφορά με τους συμμετέχοντες να επιδίδονται σε τολμηρές πράξεις και να εκφράζονται με βωμολοχίες. Οι «σάτυροι» έκρυβαν την αληθινή τους ταυτότητα πίσω από τις μάσκες και εξέφραζαν ελεύθερα τις κρυφές ερωτικές τους σκέψεις, όπως κάνουν και οι σημερινοί μασκαράδες τις αποκριές.
Ο Διόνυσος μεθυσμένος ανάμεσα στους Σάτυρους και της Μαινάδες, 150-200 π.Χ. – Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Νάπολη.
Μαρμάρινη ανάγλυφη πλάκα με βακχική παράσταση. Ο θεός Διόνυσος εικονίζεται μεθυσμένος και υποβασταζόμενος από Σάτυρο. Δεξιά και αριστερά πλαισιώνεται από άμπελο, φυτό προσφιλές στον θεό, και τρεις ερωτιδείς: ένας παίζει δίαυλο, ένας κόβει σταφύλια και ένας κάθεται σε αιλουροειδές. Αποθετήριο Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων.
Ο μεθυσμένος Σειληνός παιδαγωγός του Θεού Διονύσου υποβασταζόμενος από τους Σάτυρους, 1620, όπως τον φαντάστηκε και τον αποτύπωσε στον καμβά ο Φλαμανδός ζωγραφος, Anthony van Dyck (Άντονι φαν Ντάικ, 1591-1641), Τhe National Gallery, Λονδίνο.
Οι Ρωμαίοι μετέφεραν από τους Έλληνες τις γιορτές του καρναβαλιού στα «Σατουρνάλια», σημαντική γιορτή αφιερωμένη στο θεό Σατούρνους (Saturnus), που αντιστοιχεί στον ελληνικό θεό Κρόνο, γινόταν την περίοδο του χειμερινού ηλιοστασίου και κρατούσε μια βδομάδα (17 – 23 Δεκεμβρίου). Οι εορταστικές εκδηλώσεις των Σατουρναλίων ξεκινούσαν με θυσία μπροστά στο ναό του θεού Κρόνου, που για τους Ρωμαίους ήταν προστάτης της σποράς, ακολουθούσε κοινό γεύμα για όλους τους πολίτες με δημόσια δαπάνη και περιλάμβανε διάφορα έθιμα, όπως την ανταλλαγή μικρών δώρων και υπαίθριες αγορές. Το φαγοπότι και οι αμφιέσεις κυριαρχούσαν. Τις ημέρες της γιορτής επιτρέπονταν τα τυχερά παιχνίδια ακόμα και για τους δούλους, που δεν μπορούσαν να τιμωρηθούν και αντιμετώπιζαν με χλευασμό τους κυρίους τους. Γενικότερα οι ρόλοι ανάμεσα σε δούλους και ιδιοκτήτες αντιστρέφονταν, κάτι που οδηγούσε σε ξέφρενο γλέντι, άφθονη οινοποσία και ακολασίες. Γι’ αυτό το λόγο ο Χριστιανισμός ταύτισε τα «σατουρνάλια» με τα «όργια».
Κύριο στοιχείο των εορτών του Διόνυσου και των Σατουρναλίων είναι οι μεταμφιέσεις, ο χορός και τα χτυπήματα της γης με τα πόδια. Σκοπός των χορών-πηδημάτων και των μεταμφιέσεων ήταν να εξευμενίσουν τα βλαπτικά πνεύματα και να βοηθήσουν τη γη να βλαστήσει. Οι παράδοξοι χοροί των μεταμφιεσμένων και τα ποδήματά τους παρίσταναν την διέλευση των πνευμάτων της βλάστησης. Ήταν πράξεις της θρησκείας των πρωτόγονων γεωργών, οι οποίοι ζητούσαν με τρόπους μαγείας να ενισχύσουν τη βλάστηση και την καρποφορία της γης, που όλο τον χειμώνα βρίσκεται σε νάρκη, ενώ την Άνοιξη ανασταίνεται, μια και ανοίγει ο καιρός. Οι άνθρωποι χαίρονταν που έφευγε ο χειμώνας και καλωσόριζαν την Άνοιξη με χορούς και τραγούδια. Φορούσαν μάσκες από φλούδες δέντρων, δέρματα ζώων και κουδούνια, για να βοηθήσουν τη γη να ξυπνήσει από τη χειμερία νάρκη και να βγάλει καρπούς. Οι εορταστές που ντύνονταν με τραγοτόμαρα μιμούνταν τους τράγους, τις κατσίκες και τα πρόβατα. Τα ζώα αυτά ασκούσαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου, η αμφίεση σε ζώα- τράγους με κουδούνια και κυπριά αποτελούσε επίσημη πανηγυρική φορεσιά και οι πανηγυριστές παρίσταναν τον τράγο ως στοιχείο γονιμότητας και ευφορίας.
Οι περισσότερες από τις διονυσιακές γιορτές και τα έθιμα των αρχαίων Ελλήνων πέρασαν στο Βυζάντιο και έφτασαν μέχρι τα χρόνια μας. Κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου οι αποκριές γιορτάζονταν στον Ιππόδρομο και στις εκδηλώσεις που γίνονταν έπαιρναν μέρος οι πλούσιοι, αλλά και ο απλός λαός. Σ’ αυτό βοήθησε και η ανεξιθρησκία, που κατοχύρωσε ο Μ. Κωνσταντίνος με το διάταγμα των Μεδιολάνων (313 μ.Χ.) και η διάδοση των αρχαίων ειδωλολατρικών εθίμων με διατάγματα του αυτοκράτορα Ιουλιανού, ο οποίος τάχθηκε υπέρ της ειδωλολατρίας. Αργότερα όμως ο Θεοδόσιος και κυρίως ο Ιουστινιανός με σκληρά μέτρα και διατάγματα προσπάθησαν να καταπνίξουν τα ειδωλολατρικά έθιμα για την εδραίωση της ορθοδοξίας. Πολλά έργα τέχνης του αρχαίου πολιτισμού καταστράφηκαν και έκλεισε η ακαδημία του Πλάτωνα που λειτούργησε για 1.000 περίπου χρόνια.
Το Καρναβάλι στον Μεσαίωνα.
Στη μεσαιωνική Ευρώπη η μορφή που έχει σήμερα το καρναβάλι διαμορφώθηκε κατά τον μεσαίωνα, όπου οι γιορτές της αποκριάς και το καρναβάλι απέκτησαν ιδιότυπο χρώμα και εμπλουτίστηκαν από τοπικά έθιμα και παραδόσεις με κυρίαρχο γνώρισμα το άρμα του βασιλιά καρνάβαλου και τους χορούς των μεταμφιεσμένων. Αυτή η παράδοση εξαπλώθηκε και σε άλλα μέρη του κόσμου µέσω της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου και διαμορφώθηκε το καρναβάλι δυτικού τύπου με σερπαντίνες, παλιάτσους, τυποποιημένες μεταμφιέσεις, χορούς, πομπές με άρματα και άλλες παραστάσεις. Κατά τους νεότερους χρόνους τα έθιμα αυτά πέρασαν στις γιορτές των μασκοφόρων της Ρώμης, της Φλωρεντίας και της Βενετία, που φημίζεται για το καρναβάλι της. Οι άνθρωποι ασπάστηκαν το χριστιανισμό και σταμάτησαν να λατρεύουν τους δώδεκα θεούς του Ολύμπου, αλλά οι συνήθειες και οι παγανιστικές πρακτικές έμειναν βαθιά ριζωμένες στο αίμα τους και δεν καταργήθηκαν τελείως. Έτσι η Αποκριά πήρε πάνδημο χαρακτήρα σε όλη την Ευρώπη και σε άλλους λαούς και μέχρι σήμερα οι άνθρωποι εξακολουθούν να μεταμφιέζονται και να ξεχύνονται μασκαρεμένοι στο δρόμο σε μια υπερεθνική γιορτή με κοινή καταγωγή και αφετηρία ανεξάρτητα από τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους γίνεται από τόπο σε τόπο.
Το καρναβάλι της Βενετίας φημίζεται για τις χαρακτηριστικές μάσκες του.
Οι αποκριές στον Χριστιανισμό
Οι αποκριάτικες ψυχαγωγικές εκδηλώσεις δεν έχουν καμιά σχέση με το χριστιανικό πνεύμα και το χριστιανικό εορτολόγιο. Η χριστιανική εκκλησία μάλιστα καταπολέμησε αυτά τα έθιμα ως «ειδωλολατρικά» κατάλοιπα, όπως χαρακτηρίζει κάθε προχριστιανική σκέψη. Όμως, παρ’ όλες τις διώξεις και απαγορεύσεις, ο χριστιανισμός δεν μπόρεσε να εξαλείψει και να καταργήσει τις λαϊκές αυτές εκδηλώσεις με τις πανάρχαιες ρίζες και τελικά τις ανέχτηκε και τις προσάρμοσε στο εορτολόγιό του. Έτσι σε κάποιες περιπτώσεις βλέπουμε πως τα αρχαιοπρεπή αυτά έθιμα έχουν περάσει μέσα στο χριστιανικό ναό και παίρνουν την ευλογία του ιερέα για την έναρξη της τέλεσής τους.
Οι «Απόκριες» στη γλώσσα της Εκκλησίας ονομάζονται «Τριώδιο» και πήραν την ονομασία αυτή από το ομώνυμο εκκλησιαστικό βιβλίο, το Τριώδιο, το οποίο περιλαμβάνει τους ύμνους που ψάλλονται στις εκκλησίες κατά τη συγκεκριμένη περίοδο. Οι ύμνοι αυτοί έχουν τρεις ωδές σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ύμνους της Εκκλησίας, που έχουν εννέα ωδές. Ωδές είναι ομάδες από τέσσερα ως πέντε ή περισσότερα τροπάρια, που ψάλλονται όλα με τον ίδιο τρόπο. Ξεκινά την πρώτη Κυριακή με το Ευαγγέλιο του «Τελώνη και Φαρισαίου», που προτρέπει τους Χριστιανούς να είναι ταπεινοί, όπως ο Τελώνης, και όχι υπερήφανοι, όπως ο Φαρισαίος. Τη δεύτερη Κυριακή γίνεται αναφορά στο Ευαγγέλιο του «Ασώτου Υιού», που διδάσκει την αξία της μετάνοιας και το μεγαλείο της συγχώρεσης. Η τρίτη Κυριακή της Απόκρεω, αναφέρεται στη Δευτέρα Παρουσία και στη χριστιανική αγάπη και είναι η τελευταία ημέρα που οι χριστιανοί επιτρέπεται να φάνε κρέας. Το Ευαγγέλιο της τέταρτης Κυριακής, της Τυροφάγου, αναφέρεται στην εξορία των πρωτόπλαστων από τον Παράδεισο και παροτρύνει τους πιστούς να νηστεύουν, να συγχωρούν όσους τους έχουν βλάψει και να διάγουν βίο ενάρετο.
Στην ορθόδοξη χριστιανική εκκλησία αποκριές ονομάζονται οι τρεις τελευταίες εβδομάδες πριν τη Μεγάλη Σαρακοστή. Από το 19ο αιώνα το καρναβάλι ξεκινά κάθε χρόνο την Κυριακή του Τελώνη και Φαρισαίου και λήγει την Κυριακή της Τυροφάγου. Η περίοδος αυτή χρονικά συμπίπτει με τη γιορτή των Μεγάλων Διονυσίων της ελληνικής αρχαιότητας που ήταν αφιερωμένες στο θεό Διόνυσο, θεό του κρασιού και του γλεντιού. Οι Απόκριες αποτελούν ουσιαστικά την εισαγωγή στην περίοδο της νηστείας και προετοιμασία για τη μεγάλη γιορτή του Πάσχα. Πριν τη Μεγάλη Σαρακοστή ο χριστιανός, που θα προετοιμαστεί και θα νηστεύει για την κορυφαία γιορτή της Ορθοδοξίας, αισθάνεται την ανάγκη να διασκεδάσει με κάθε είδους τρέλα. Το τέλος της Αποκριάς είναι η Καθαρά Δευτέρα, η πρώτη μέρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, που ονομάζεται Τεσσαρακοστή, γιατί μιμείται την 40ήμερη νηστεία που έκανε ο Χριστός, ενώ λέγεται και Μεγάλη, για να υπάρχει σαφής διαχωρισμός από τη νηστεία των Χριστουγέννων.
Η πρώτη εβδομάδα της αποκριάς λέγεται «προφωνή», επειδή τα παλιά χρόνια κάποιος ανέβαινε σ’ ένα ψηλό μέρος και προφωνούσε, διαλαλούσε δηλαδή ότι αρχίζουν οι Απόκριες και κάθε οικογένεια έπρεπε να φροντίσει για τις προμήθειές της. Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται κρεατινή, επειδή έτρωγαν κρέας και δεν νήστευαν ούτε την Τετάρτη και την Παρασκευή. Η τρίτη εβδομάδα λέγεται «Τυρινή ή της Τυροφάγου», επειδή έτρωγαν γαλακτοκομικά προϊόντα, για να προετοιμαστούν σιγά σιγά για τη νηστεία της Σαρακοστής. Η αρχή του Τριωδίου γίνεται κυρίως αισθητή την Πέμπτη της Κρεατινής, τη λεγόμενη Τσικνοπέμπτη. Η Τσικνοπέμπτη βρίσκεται στο μέσο των τριών εβδομάδων του Καρναβαλιού, είναι η Πέμπτη της δεύτερης εβδομάδας, της Κρεατινής. Την ημέρα αυτή ο κόσμος έψηνε κρέας στα κάρβουνα και από τον καπνό που λέγεται «τσίκνα» πήρε το όνομά της αυτή η Πέμπτη και λέγεται Τσικνοπέμπτη. Έψηναν όλοι μαζί σ’ ένα σπίτι ή καθένας χωριστά στο δικό του και έπειτα μαζεύονταν με τα ψητά στα ταψιά στον τόπο της διασκέδασης. Ακόμα και ο πιο φτωχός «τσίκνιζε τη γωνιά του» και η τσίκνα του κρέατος που ψηνόταν μοσχοβολούσε στην ατμόσφαιρα «για το καλό». Στη Γορτυνία ο τελάλης φώναζε «όποιος δεν έχει θρεφτάρι, ν’ αγοράσει», ενώ στη Νάξο η σύσταση ήταν πιο τολμηρή «αν δεν έχεις ν’ αγοράσεις, κλέψε!»
Το Σάββατο της Κρεατινής και τα δύο επόμενα Σάββατα, αντίθετα με την Πέμπτη που είναι μέρα χαράς, είναι αφιερωμένα στη μνήμη των νεκρών (Ψυχοσάββατα). Σύμφωνα με την παράδοση οι συγγενείς επισκέπτονται τα μνήματα και μοιράζουν κόλλυβα. Πώς συμβιβάζονται οι νεκροί και τα πένθη με το γενικό εύθυμο και φαιδρό τόνο των αποκριάτικων εθίμων; Η ημέρα των ψυχών συνδέεται με τη γιορτή των λουλουδιών και της άνοιξης, αφού την άνοιξη (αρχές Μαρτίου), που γιορτάζεται η αποκριά με τα Ψυχοσάββατά της, οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν τα Ανθεστήρια, γιορτή με διπλή όψη, αφού ήταν γιορτή των λουλουδιών, του κρασιού και της αχαλίνωτης χαράς, αλλά και γιορτή των νεκρών και των ψυχών. Σύμφωνα με τις παγανιστικές αντιλήψεις οι νεκροί έπρεπε να εξευμενισθούν, για να δώσουν καρπό στη γη και να επιτρέψουν το ξεφάντωμα στους ζωντανούς.
Την εβδομάδα της «Τυρινής» ο κόσμος αποκρεύει, σταματά δηλαδή να τρώει κρέας. Το έθιμο σχετίζεται με τις συνθήκες ζωής στις παραδοσιακές κοινωνίες. Μέχρι την τσικνοπέμπτη το κρέας που έτρωγαν ήταν από τα τελευταία χοιρινά, που τα είχαν αναθρέψει με τα αποφάγια και τα φρούτα του καλοκαιριού. Το Πάσχα θα έτρωγαν τα αρνιά, που γεννήθηκαν το φθινόπωρο και θα ήταν κρίμα να τα σφάξουν σε εποχή που αυξάνονταν σε βάρος. Αντίθετα το έθιμο για όλη την περίοδο της σαρακοστής έχει σε ημερήσια διάταξη τη χορτόπιτα για το πρώτο Σάββατο της σαρακοστής (των Αγίων Θεοδώρων), τη σαραντόπιτα των Αγίων Σαράντα και φαγητά «από σαράντα είδη χόρτων και όσπρια». Όσο πλησιάζει η άνοιξη, τα χιόνια λιώνουν, η θερμοκρασία του περιβάλλοντος ανεβαίνει, τα φυτά αυξάνονται και υπάρχει μεγάλη αφθονία χόρτων στη φύση, που μπορούν και πρέπει οι άνθρωποι να τα καταναλώνουν.
Η Καθαρή Δευτέρα είναι η πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής, γι’ αυτό λέγεται και πρωτονήστιμη Δευτέρα και «αρχιδευτέρα». Λέγεται Καθαρή, επειδή από το πρωί της ημέρας αυτής σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας κάθε νοικοκυρά καθάριζε με ζεστό σταχτόνερο τις κατσαρόλες και όλα τα χάλκινα σκεύη από τα λίπη της αποκριάς μέχρι ν’ αστράψουν και έβαφε άσπρα τα πεζοδρόμια. Σε άλλα μέρη της Ελλάδας την Καθαρά Δευτέρα «καθάριζαν» ό,τι απόμεινε από τα μη νηστίσιμα φαγητά της αποκριάς. Οι χριστιανοί ονόμασαν την μέρα αυτή «Καθαρά Δευτέρα», γιατί με την έναρξη της νηστείας θεωρούσαν ότι ξεκινούσε η «κάθαρση» του σώματος και του πνεύματος. Οι μεγάλες Απόκριες συνδέονται με την τελευταία περίοδο κρεατοφαγίας και διασκέδασης, προτού αρχίσει η μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής. Στο διάστημα αυτό και για επτά ολόκληρες εβδομάδες δε γίνονται ούτε γάμοι ούτε γλέντια, ούτε πανηγύρια. Έτσι οι Απόκριες είναι η ευχάριστη παρένθεση ανάμεσα στο Δωδεκαήμερο και τη Μεγάλη Σαρακοστή. Την Καθαρά Δευτέρα αρχίζει η ψυχική και σωματική προετοιμασία για το Πάσχα. Είναι η πρώτη μέρα της Σαρακοστής και ξεκινάει η νηστεία, που διαρκεί 40 ημέρες.
Δρώμενα της ελληνικής αποκριάς
Στην ιστορία του καρναβαλιού καταγράφονται δεκάδες εκδηλώσεις, που με τη μια ή με την άλλη μορφή ήταν και είναι παρούσες στις παραδόσεις όλων των λαών. Από τη βόρεια Ευρώπη μέχρι τη νότια Αμερική και από την Αφρική μέχρι την Ιαπωνία, παρόμοιες γιορτές μετρούσαν τις αλλαγές των εποχών με την ανάμειξη δοξασιών και πραγματικότητας, γήινων γιορτών και θρησκευτικής τελετουργίας. Κύριο χαρακτηριστικό των αρχαίων γιορτών ήταν η μεταμφίεση και η διασκέδαση. Η Εκκλησία μας προσπάθησε να σβήσει τα κατάλοιπα αυτών των ειδωλολατρικών εκδηλώσεων και καθιέρωσε την Αποκριά ως μια γιορτή προς το τέλος του χειμώνα με αποχή από το κρέας, που προετοιμάζει για τη νηστεία της Λαμπρής. Όμως αν και πέρασαν αιώνες, η Αποκριά κράτησε τον εύθυμο και γιορταστικό χαρακτήρα της. Παλιότερα για τους κατοίκους των χωριών ήταν μια χαρούμενη ανάπαυλα στη μονότονη, χειμωνιάτικη αγροτική και κτηνοτροφική ζωή και σήμαινε ατέλειωτο γλέντι, πολυφαγία, οινοποσία, μασκάρεμα, αστεία, αθυροστομία και γενικά κέφι και σάτιρα.
Αποκριά στην Αθήνα, 1878. Νικόλαος Γύζης.
«Το Καρναβάλι στην Αθήνα», 1892. Άλλο ένα έργο με θέμα της απόκριες του σημαντικού έλληνα ζωγράφου από το Σκλαβοχώρι της Τήνου, Νικολάου Γύζη (1842-1901).
Ο πίνακας εκτίθεται «Στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών». Ο διευθυντής του Μουσείου Στέφανος Καβαλλιεράκης αναφέρει: «Πρόκειται για ελαιογραφία σε μουσαμά που ολοκληρώθηκε το 1892… Στο εσωτερικό ενός φτωχικού σπιτιού, στα μέσα του 19ου αιώνα, μία οικογένεια καθισμένη γύρω από το τραπέζι, διασκεδάζει με το έθιμο των μασκαράδων όταν αυτοί εισβάλουν για να τρομάξουν τα παιδιά. Η σκηνή, λουσμένη σε ένα ζεστό φως που μπαίνει από το παράθυρο, ανακατεύεται με τη μυρωδιά του γαλακτομπούρεκου, τον καπνό απ’ το τσιγάρο και τις αγκαλιές των παιδιών. Οι αισθήσεις και τα συναισθήματα κυριαρχούν σε αυτό το αριστουργηματικό έργο που αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα καλύτερα του κορυφαίου Νικολάου Γύζη».
Το «Καρναβάλι» αγοράστηκε από την Κυβέρνηση της Βαυαρίας προς 12.000 μάρκα, ως δώρο για τη νέα Πινακοθήκη.
Στο αποκορύφωμα του γλεντιού και της κρασοκατάνυξης ξεκινούσε ο χορός και το «άσεμνο» τραγούδι. Κι έπειτα ντύνονταν όλοι μασκαράδες και ξεχύνονταν στους δρόμους. Μασκαράς ονομάζεται ο μεταμφιεσμένος κατά τις Απόκριες. Η λέξη προέρχεται απ’ την Ιταλική λέξη maska [μασκαράς < μάσκα] και σημαίνει προσωπιδοφόρος. Σήμερα τη λέξη αυτή τη χρησιμοποιούμε για να χαρακτηρίσουμε τους μεταμφιεσμένους είτε έχουν καλυμμένο το πρόσωπό τους με μάσκα είτε όχι. Η έννοια μασκαράς όλο τον άλλο χρόνο θεωρείται υποτιμητική και εκλαμβάνεται σαν βρισιά, αλλά τις μέρες της αποκριάς θεωρείται κάτι το φυσιολογικό, το οποίο όλοι οφείλουμε να συμμεριστούμε. Το πνεύμα των ημερών επιβάλλει τα μασκαρέματα, το ξεφάντωμα και την κραιπάλη σε ένα είδος διονυσιακής ατμόσφαιρας, όπου τα κρασιά και το φαγοπότι είναι άφθονα για όλους. Οι μασκαράδες κυκλοφορούν στο δρόμο, μπαίνουν στα κέντρα, χορεύουν, πειράζονται και γλεντούν. Ο άνθρωπος φορώντας τη μάσκα και την αποκριάτικη στολή αισθάνεται ότι παραμερίζει την προσωπικότητά του, την εικόνα του απέναντι στους άλλους ανθρώπους και το ρόλο του στην κοινωνία και νιώθει ότι έχει την ευκαιρία να αφήσει ελεύθερα κάποια ένστικτα και συμπεριφορές που δίσταζε υπό κανονικές συνθήκες να εκδηλώσει.
Παλιότερα χρησιμοποιούσαν διάφορα ονόματα κατά τόπους για τους μασκαράδες. Τους έλεγαν κουδουνάτους, γιανίτσαρους, κουκούγερους, μούσκουρους, κουμουζέλες, καρνάβαλους κ.ά. Βασικό γνώρισμα των μασκαράδων η μάσκα, που θεωρείται απόγονος των αρχαίων κωμικών και σατυρικών προσωπείων που φορούσαν οι ηθοποιοί, όταν έπαιξαν κωμωδίες και σατυρικά δράματα προς τιμήν του θεού Διονύσου. Οι μάσκες εκείνες ήταν πήλινες και όμοιες μεταξύ τους. Αργότερα οι Ρωμαίοι έφτιαξαν μάσκες που διέφεραν η μια από την άλλη και παρίσταναν διάφορους τύπους της κωμωδίας. Πολλούς αιώνες αργότερα στη βόρεια Ιταλία αναπτύχθηκε το θεατρικό είδος της Κομέντια ντελ άρτε, που εισήγαγε τύπους, όπως ο αρλεκίνος και η κολομπίνα, με τις ανάλογες μάσκες και ενδυμασίες, αλλά και μάσκες χρυσές με μορφές πουλιών.
Κομέντια ντελ άρτε είναι η ονομασία της λαϊκής ιταλικής αυτοσχεδιαστικής κωμωδίας η οποία ήταν δημοφιλής μεταξύ του 16ου και του 18ου αιώνα και έγινε σύντομα αγαπητή και έξω από τα σύνορα της Ιταλίας.
Η παραδοσιακή μάσκα ήταν από προβιά με τρύπα για τα μάτια και το στόμα ή από χοντρό μαύρο πανί ή από χαρτόνι. Άλλες φορές χρησιμοποιούσαν νεροκολόκυθο με κόκκινη πιπεριά για μύτη. Κάποτε αντικαθιστούσαν τη μάσκα με το μαύρισμα του προσώπου με φούμο και πρόσθεταν μια μεγάλη ψεύτικη γενειάδα και μουστάκι ζωγραφισμένο. Σήμερα οι μεταμφιέσεις διακρίνονται από μεγάλη ποικιλία, είναι τυποποιημένες και εμπορευματοποιημένες και οι μάσκες είναι συνήθως πλαστικές και πολλές φορές εικονίζουν πρόσωπα της επικαιρότητας, πολιτικούς ή πρόσωπα που απασχόλησαν με αρνητικό συνήθως τρόπο την κοινωνία στη διάρκεια του προηγούμενου χρόνου. Οι μασκαράδες σήμερα φορώντας την μάσκα δεν αναγνωρίζονται και νιώθουν απελευθερωμένοι από τον καθωσπρεπισμό και την σοβαροφάνειά τους, με αποτέλεσμα να λένε και να κάνουν πράγματα, που δε θα τολμούσαν να σκεφθούν χωρίς την μάσκα. Έτσι ευθυμούν και διασκεδάζουν ξεχνώντας για λίγο τις έγνοιες και τα προβλήματά τους. Σε μια κρίσιμη καμπή του χρόνου – στο πέρασμα από το χειμώνα στην άνοιξη – οι άνθρωποι προσπαθούσαν πίσω από τις μάσκες να αμφισβητήσουν τις αξίες και ιεραρχίες.
Στο παραδοσιακό καρναβάλι υπήρχαν συγκεκριμένες μεταμφιέσεις με τα διαθέσιμα μέσα και με πολλούς αυτοσχεδιασμούς: γαμπρός – νύφη – συμπεθεριό, γιατρός – νοσοκόμα – άρρωστος, παπάς, τσιγγάνα, αράπης. Οι μεταμφιέσεις είχαν να κάνουν με την αναπαράσταση παρωδίας γάμου που κατέληγε σε κηδεία με τον νεκρό γαμπρό την καίρια στιγμή ν’ ανασταίνεται. Ανάλογα με τον τόπο ή με το «σενάριο», τη νύφη και τον γαμπρό πλαισίωναν η γριά προξενήτρα, ο γέρο νουνός, ο γιατρός, ο τσιγγάνος, ο Εβραίος, ο Αρβανίτης, ο αράπης, ο διάβολος κ.λ.π. Μέσα στον χαμό κάποιοι «χωροφύλακες» έπιαναν έναν φυγόδικο και τον έσερναν στον δικαστή με την κατηγορία ότι «σκότωσε το γουρούνι του». Καταδικαζόταν σε θάνατο αλλά, λίγο πριν από την κρεμάλα, κατέφθανε η «βασιλική χάρη». Αλλού θέμα ήταν η κηδεία του τσιγκούνη, ο γύφτικος γάμος, η ληστεία του λόρδου ή το εργοστάσιο, όπου έμπαινες γέρος και έβγαινες νέος. Κοινό εργαλείο παντού ήταν ένα ομοίωμα φαλλού και κοινή κατάληξη όλων των παραλλαγών στα αποκριάτικα δρώμενα ήταν ο θάνατος και η ανάσταση του πρωταγωνιστή.
Απόκριες στο Άργος (1936) – Αρχείο: Βασίλη Τουφεξιάδη.
Ο Ελληνικός λαός αποκρεύει, δηλαδή παύει να τρώει κρέας, μετά το φαγητό της Κυριακής της δεύτερης εβδομάδας, της Κρεατινής. Αλλά η καθαυτό Αποκριά με τα πολλά έθιμα είναι η τελευταία Κυριακή της Τυροφάγου. Όταν φτάσει η Κυριακή αυτή, εντείνονται στο έπακρο η ευθυμία, οι μεταμφιέσεις και οι χοροί. Η ημέρα όλη περνά με την κίνηση των μασκαράδων, με τις επισκέψεις και τα πλούσια φαγοπότια, που είναι ομοιοπαθητικές προσπάθειες για την ευφορία της γης, όπως τονίζει ο λαογράφος Λουκάτος. Όταν αρχίζει να νυχτώνει, τότε ανάβονται στις πλατείες των χωριών ή στα σταυροδρόμια των πόλεων φωτιές, για να κάψουν τον καρνάβαλο. Οι άνθρωποι, νέοι και γέροι, τραγουδούν και χορεύουν πηδώντας πάνω απ’ τις φωτιές «για το καλό», όπως λένε, αλλά και για να καούν οι ψύλλοι και κάθε κακό απομεινάρι του χειμώνα. Πιθανόν και η ονομασία Τριώδιο (τρεις οδοί-δρόμοι) να προήλθε ετυμολογικά και απ’ αυτές τις φωτιές στα τρίστρατα σταυροδρόμια.
Μια μορφή χορού είναι και το «γαϊτανάκι», ένα παραδοσιακό παιχνίδι για παιδιά με έναν ψηλό στύλο, από την κορυφή του οποίου κρέμονται λωρίδες υφάσματος διαφορετικών χρωμάτων. Κάθε παιδί πιάνεται από μια λωρίδα και γυρνούν γύρω-γύρω από το στύλο χορεύοντας και τραγουδώντας. Πιθανόν ο κυκλικός αυτός χορός να υποδηλώνει τον κύκλο της ζωής, από την χαρά στην λύπη, από τον χειμώνα στην άνοιξη, από τη ζωή στο θάνατο και το αντίθετο. Σε πολλές περιπτώσεις οι καρναβαλιστές χωρίζονταν σε δύο στρατόπεδα και συγκρούονταν μεταξύ τους, για να μην αφήσουν τόπο στους άλλους να περάσουν, αν το δρομάκι ήταν στενό και έπρεπε κάποια από τις ομάδες να παραμερίσει. Οι πέτρες με τα όπλα που μεταχειρίζονταν στις συγκρούσεις αυτές, αντικαταστάθηκαν στις μέρες μας με τον ακίνδυνο χαρτοπόλεμο που γίνεται με σερπαντίνες και κομφετί, ως ανάμνηση κι αναπαράσταση των τρομερών μαχών που γίνονταν παλαιότερα στις γειτονιές.
Το ιδιαίτερο Βενετσιάνικο καρναβάλι στο Ναύπλιο. Φώτο: Μπουγιώτης Ευάγγελος.
Καρναβάλι 2017, Δήμος Άργους-Μυκηνών. Φώτο: Ταμπούρης.
Αργείτικο καρναβάλι, 2017. Η βασίλισσα του Αργείτικου καρναβαλιού,
η γνωστή χορεύτρια Αναστασία Γιούσεφ η οποία υποδέχτηκε τους καρναβαλιστές με τον δικό της ξεχωριστό τρόπο.
Ο εορτασμός του καρναβαλιού κλείνει την Καθαρά Δευτέρα με τα κούλουμα και το πέταγμα του χαρταετού. Με τον όρο «κούλουμα» εννοούμε την μαζική έξοδο του κόσμου στην ύπαιθρο και τον εορτασμό της Καθαράς Δευτέρας στη φύση. Σύμφωνα με τον πατέρα της ελληνικής λαογραφίας Νικόλαο Πολίτη η προέλευση της λέξης είναι λατινική από το «cumulus», που έχει τη σημασία του σωρού, αλλά σημαίνει και την αφθονία, το περίσσευμα, το πέρα, και τον επίλογο. Η γιορτή, λοιπόν, της Καθαράς Δευτέρας θεωρείται ο επίλογος των βακχικών εορτών της αποκριάς, οι οποίες αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη και τελειώνουν την Καθαρά Δευτέρα. Απαραίτητο συμπλήρωμα της Καθαράς Δευτέρας αποτελεί το πέταγμα του χαρταετού με τα ποικίλα χρώματα και σχέδια από μικρούς και μεγάλους, πιθανόν για να πετάξουν μακριά κάθε έγνοια του χειμώνα, μια και μπαίνει η άνοιξη και όλα στη φύση είναι πιο χαρούμενα λόγω της ανθοφορίας και της βελτίωσης του καιρού.
Κανένας κανόνας όμως δεν απαγορεύει το κρασί την Καθαρά Δευτέρα, που με λίγες ελιές, ταραμά και φρέσκα κρεμμυδάκια και με το απόθεμα της ευτυχίας που διατηρείται από την προηγούμενη μέρα, αρκεί ώστε και η μέρα αυτή να μην υστερεί σε κέφι από τις άλλες ημέρες της Αποκριάς. Με τη διαφορά ότι αλλάζει η σκηνή και όλοι, οι μεγάλοι με τα νηστίσιμα φαγητά που έχουν ετοιμάσει και οι μικροί με τους χαρταετούς, πηγαίνουν στην εξοχή για να κάνουν τα κούλουμα. Την Καθαρά Δευτέρα τα προσωπεία αποσύρονται, για να δώσουν τη δυνατότητα για την καλλιέργεια αυτοσυνειδησίας και την εύρεση του προσώπου μέσα στο στάδιο της Σαρακοστής. Ένα στάδιο πνευματικής άσκησης που λήγει την Κυριακή των Βαΐων, για να ανοίξει η Μεγάλη Εβδομάδα που θα μας οδηγήσει στη Μεγάλη Πασχαλιά και την Ανάσταση.
Συμπεράσματα
Το καρναβάλι σαν έθιμο και σαν εκδήλωση είναι ειδωλολατρικό, αλλά διατηρείται σήμερα σαν θεσμός και στις χριστιανικές χώρες και γιορτάζεται πανηγυρικά. Αυτό συμβαίνει για πολλούς λόγους: Πολιτιστικούς, με σκοπό την αναβίωση και τη διάσωση των τοπικών παραδόσεων και την διατήρηση της φυσιογνωμίας και της ταυτότητας κάθε τόπου. Διαφημιστικούς και οικονομικούς με στόχο την ανάπτυξη του τουρισμού, την προσέλκυση του κόσμου, την προβολή και την ευρύτερη ανάπτυξη της περιοχής. Ψυχαγωγικούς με στόχο την αποφυγή της ρουτίνας, τη διασκέδαση και την εκτόνωση των πολυάσχολων ανθρώπων. Σε αρκετούς νομούς και γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας σώζονται έθιμα και παραδόσεις που μεταφέρονται αναλλοίωτα από γενιά σε γενιά μέχρι τις μέρες μας. Από την Κρήτη μέχρι τις Σέρρες, από τη Λέρο μέχρι την Ξάνθη και από την Κέρκυρα μέχρι την Λάρισα γνωστά ή άγνωστα αποκριάτικά έθιμα αναβιώνουν μέχρι σήμερα κρατώντας ζωντανή την ελληνική παράδοση. Τα αποκριάτικα έθιμα ανά την Ελλάδα, διονυσιακού χαρακτήρα και αρχαιοελληνικής προέλευσης με παγανιστικές επιρροές, έντονα σκωπτικά και με σατυρική διάθεση τις περισσότερες φορές, συνδέονται άλλοτε με την ιστορία και τους θρύλους κάθε περιοχής και άλλοτε αποτελούν απλώς μια αφορμή διαφυγής από την καθημερινότητα.
Τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες να αναβιώσουν τα παραδοσιακά αποκριάτικα έθιμα σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Πολύ γνωστό σε όλους είναι το περιβόητο πατρινό καρναβάλι, που έχει τις ρίζες του στις αρχές του 19ου αιώνα, της Πλάκας στην Αθήνα, της Θήβα με τον περίφημο «βλάχικο γάμο», της Κοζάνης με τους φανούς της και τα υπαίθρια γλέντια γύρω από φωτιές σε διάφορες γειτονιές, αλλά και της Ξάνθης, της Καστοριάς, όπως επίσης και της Νάουσας με τους Γενίτσαρους και τις Μπούλες. Με την ίδια διάθεση γιορτάζεται σήμερα το καρναβάλι σε πολλά μέρη του κόσμου. Φημισμένα είναι το πολύ θεαματικό του Ρίου Ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας, το αριστοτεχνικό καρναβάλι της Βενετίας, της Νίκαιας και πολλά άλλα. Τα καρναβάλια παντού γίνονται με μασκαράδες, χορούς, γλέντια, σάτιρα και διάφορα ιδιαίτερα έθιμα σε κάθε μέρος και αποτελούν ευκαιρία για ξεφάντωμα, κρασί και χίλια δυο πειράγματα.
Πηγές
- Λουκάτος Σ. Δημήτρης, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, Εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1985.
- Μάργαρης Σ. Νικόλαος, Λαογραφική οικολογία, εκδ. Φιλιππότη, 1991.
- Μέγας Α. Γεώργιος, Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας, εκδ. Εστία, 2012.
- Flaceliere Robert, Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος των Αρχαίων Ελλήνων, εκδ. Παπαδήμα, 1985.
Αλέξης Τότσικας
Φιλόλογος – Συγγραφέας
Σχετικά θέματα:
Read Full Post »
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 