ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Έτος ένα – Η καθημερινή ζωή στη Ρώμη και στον κόσμο

Αύγουστος

Κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Αυγούστου (27 π.Χ. – 14 μ.Χ.) η καθημερινή ζωή στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χαρακτηριζόταν από πολυμορφία. Είναι αξιοσημείωτο ότι η ρωμαϊκή κατάκτηση δεν έθιξε τα ήδη και τις συνήθειες των κατοίκων των επαρχιών που προσάρτησε, κυρίως για πολιτικούς λόγους. Μάλιστα, οι επιρροές από το ρωμαϊκό τρόπο ζωής ανιχνεύονται δύσκολα αυτήν την περίοδο στις ανατολικές επαρχίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπως στην Ελλάδα, τη Μ. Ασία, αλλά ακόμη και την Αίγυπτο όπου το ελληνικό στοιχείο παρέμεινε ισχυρό. Οι ελληνικοί πληθυσμοί συνέχισαν τον τρόπο ζωής τους, διατήρησαν το ημερολόγιό τους, το οποίο ήταν διαφορετικό από το ρωμαϊκό, τη θρησκεία τους και τον τρόπο εκπαίδευσής τους. Οι Ρωμαίοι που είχαν εγκατασταθεί στις ανατολικές επαρχίες ακολουθούσαν τις δικές τους καθημερινές συνήθειες, σύμφωνα με τις παραδόσεις τους και η ζωή τους δεν διέφερε από εκείνη των ανθρώπων που ζούσαν στη Ρώμη. Ο Αύγουστος παρουσιαζόταν ως προασπιστής της ειρήνης, πρόσφερε «άρτο και θεάματα» σε όλους τους υπηκόους της αυτοκρατορίας και αξίωνε συμμετοχή στις αυτοκρατορικές γιορτές και απόδοση τιμών στο πρόσωπό του.

Ο ρόλος του άντρα

Ο άντρας είχε ηγετικό ρόλο στη ρωμαϊκή κοινωνία της εποχής του Αυγούστου. Ανάλογα με την κοινωνική του θέση, είχε τη δυνατότητα να εκλεγεί στα δημόσια αξιώματα. Ήταν επίσης ο αρχηγός του οί­κου, ο οποίος αποφάσιζε αμέσως μετά τη γέννηση του παιδιού του εάν θα το αναγνώριζε ή θα προχωρούσε στην έκθεση του νεογέννητου έξω από το σπίτι ή σε έναν δημόσιο χώρο. Εάν επέλεγε να το αναθρέψει, είχε αυτομάτως απέναντί του νομική εξουσία μέχρι το θάνατό του, γεγονός που είχε προκαλέσει μεγάλη εντύπωση στους ελληνικούς πληθυσμούς των ρωμαϊκών επαρχιών. Αν και η πατρική εξουσία (patria potestas) ήταν πιο χαλαρή από την παλαιότερη εποχή της Δημοκρατίας, ο πατέρας συνέχιζε να καθορίζει τις τύχες των υπόλοιπων μελών, κυρίως των παιδιών του, πάνω στα οποία μάλιστα είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου.

Στην εποχή του Αυγούστου χρονολογούνται τα τελευταία παραδείγματα πατεράδων που οδήγησαν τους γιους τους στη θανατική καταδίκη, ενέργεια που ξεσήκωσε την έντονη αντίδραση της κοινής γνώμης. Η συγκατάθεση του πατέρα ήταν αναγκαία προϋπόθεση για το γάμο των παιδιών του και αν ο ίδιος το αποφάσιζε μπορούσε επίσης να τον διαλύσει. Στα χέρια του, επιπλέον, περιερχόταν όλη η οικογενειακή περιουσία την οποία είχε τη δυνατότητα να διαθέσει όπως εκείνος επιθυμούσε μετά το θάνατό του και ακόμη να αποκληρώσει τα παιδιά του με ρητή αναφορά στη διαθήκη του. Στον πατέρα ανήκαν επίσης και τα χρήματα που κέρδιζε κάθε εργαζόμενος γιος, ο οποίος ενηλικιωνόταν επίσημα και αποκτούσε την ανεξαρτησία του μόνο μετά το θάνατο του πατέρα του. Σε αυτήν την περίπτωση, οι κόρες, αν δεν είχαν παντρευτεί ή αν είχαν χωρίσει, ήταν πια ελεύθερες να παντρευτούν όποιον ήθελαν. Ακόμη και η σύζυγος, η οποία νομικά μπορούσε να μη βρίσκεται κάτω από την κηδεμονία του άντρα της την εποχή του Αυγούστου, δεν εξαιρούνταν από την κυριαρχία του. Γίνεται λοιπόν φανερό ότι ο πατέρας ασκούσε μεγάλη καταπίεση σε όλα τα μέλη της οικογένειας.

Η θέση της γυναίκας

Την εποχή του Αυγούστου, η γυναίκα περνούσε τον περισσότερο χρόνο της μέσα στο σπίτι, αφού στη ρωμαϊκή κοινωνία, όπως και στην ελληνική, αυτή είχε τη φροντίδα του. Οι γυναίκες των οικονομικά ασθενέστερων στρωμάτων ασχολούνταν με τις οικιακές εργασίες, τουλάχιστον μέχρι το απόγευμα, που θα έφευγαν για τα δημόσια λουτρά. Η δράση τους όμως εκτεινόταν και σε δημόσιους χώρους, όπως η αγορά.

Πορτραίτο νέας γυναίκας – Πομπηία

Αντίθετα, οι εύπορες ήταν απαλλαγμένες από τη φροντίδα του σπιτιού, καθώς είχαν στην υπηρεσία τους πολυάριθμους δούλους. Έτσι, είχαν το χρόνο να επισκεφθούν τις φίλες τους ή να πάνε περίπατο, ενώ το βράδυ συνόδευαν συχνά τους συζύγους τους σε κοινωνικές εκδηλώσεις (π.χ. συμπόσια), όπου αυτοί ήταν προσκεκλημένοι. Τέλος, οι γυναίκες όλων των κοινωνικών τάξεων είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις, τις ιπποδρομίες και τα θεάματα του αμφιθεάτρου. Επίσης, προσέρχονταν στα ιερά, για να συμμετάσχουν στις θρησκευτικές τελετουργίες. Η γυναίκα αυτής της εποχής αποκτούσε τη στοιχειώδη μόρφωση πηγαίνοντας στο σχολείο. Μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις ο πατέρας προσλάμβανε για την κόρη του κάποιον ιδιωτικό δάσκαλο μετά το τέλος της βασικής της εκπαίδευσης. Τέλος, για τις γυναίκες των καλών οικογενειών, η μόρφωση συμπληρωνόταν και ολοκληρωνόταν από το σύζυγό τους. Οι αρετές μιας γυναίκας – συζύγου ήταν η ταπεινοφροσύνη, το ήθος, η πίστη, η εργατικότητα και η εντιμότητα. Μόλις 12 ετών η γυναίκα βρισκόταν σε ηλικία γάμου και στα δεκατέσσερά της θεωρούνταν ενήλικη. Ο ρόλος της στο γάμο ήταν να εξυπηρετεί τις ανάγκες του συζύγου, καταπιέζοντας συχνά τον εαυτό της, και να υποτάσσεται στη θέλησή του.

Την εποχή του Αυγούστου η γυναίκα απέκτησε, νομικά, μεγαλύτερη ανεξαρτησία στη διαχείριση της περιουσίας της λόγω χαλάρωσης της κηδεμονίας της από το σύζυγο ή τον πατέρα της. Αξιοσημείωτη είναι η εξ ολοκλήρου απαλλαγή της, εάν γινόταν μητέρα τριών παιδιών. Οι γυναίκες του αυτοκρατορικού κύκλου παρουσιάζονταν ως πρότυπα για τις υπόλοιπες Ρωμαίες της αυτοκρατορίας, αν και πολλές φορές επωφελήθηκαν από τη θέση τους, ώστε να αποκτήσουν έναν βαθμό αυτονομίας και αυτενέργειας, με αποτέλεσμα να επηρεάσουν ή ακόμη και να αντιταχθούν στην κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής, όπως συνέβη με την κόρη του Αυγούστου, την Ιουλία. Επίσης, σύμφωνα με μαρτυρίες, η Λιβία, σύζυγος του Αυγούστου, κανόνιζε συναντήσεις με τους πρέσβεις ή απεσταλμένους όταν ο Αύγουστος ήταν απασχολημένος. Ο ίδιος πάντως υπολόγιζε τη γνώμη της, όπως φαίνεται από το ότι κρατούσε σημειώσεις με τις συμβουλές της και στη συνέχεια τις μελετούσε.

Ο γάμος

Ο γάμος ήταν μια ιδιωτική πράξη, η οποία δεν απαιτούσε την επίσημη άδεια καμιάς δημόσιας αρχής. Επίσης, κανένα έγγραφο δεν ήταν αναγκαίο, α­φού δεν υπήρχε κανενός τύπου συμβόλαιο, εκτός α­πό εκείνο που σχετιζόταν με την προίκα της νύφης. Οι Ρωμαίοι παντρεύονταν για τα χρήματα, καθώς η προίκα ήταν ο νόμιμος τρόπος για να πλουτίσουν, αλλά και για την απόκτηση παιδιών, τα οποία ως νόμιμοι κληρονόμοι αποκτούσαν το όνομα του πατέρα τους και την περιουσία και συνέχιζαν τις τάξεις των πολιτών. Έτσι, κατά τη διάρκεια του 1ου αιώνα π.Χ., ο γάμος αντιμετωπιζόταν από τον άντρα ως μέσο για την εκπλήρωση των υποχρεώσεών του σαν πολίτης. Ο Αύγουστος, με ειδικά διατάγματα σχετικά με τη μοιχεία και το γάμο, προσπάθησε να προστατεύσει και να προωθήσει το θεσμό, κυρίως στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα.

Βασική του επίσης μέριμνα ήταν να ενθαρρύνει την τεκνοποίηση στην κυβερνούσα τάξη της Ρώμης και να αποθαρρύνει τους γάμους μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών τάξεων, προκειμένου να διατηρήσει την ομοιογένεια της ανώτερης τάξης. Ο γάμος ήταν συνήθως προαποφασισμένος από τους γονείς και ανεξάρτητος από τη θέληση των μελλόνυμφων, αφού η αγάπη δεν αποτελούσε τη βάση του θεσμού, αλλά μπορούσε να αναπτυχθεί με το πέρασμα του χρόνου.

Στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, ο γάμος εξυπηρετούσε πολιτικές ή οικονομικές σκοπιμότητες, αλλά η ιδεολογία του απαιτούσε την ανάπτυξη του αμοιβαίου σεβασμού, της τρυφερότητας και της πίστης. Περισσότεροι από ένας γάμοι ήταν συνηθισμένο φαινόμενο σε αυτές τις τάξεις. Η υιοθεσία ήταν μια πρακτική πολύ διαδεδομένη στη ρωμαϊκή κοινωνία. Μέσω αυτής μια οικογένεια εξασφάλιζε τη συνέχεια του ονόματος της, επέλεγε τους κληρονόμους της, αλλά συγχρόνως αποκτούσε και ο άτεκνος άντρας την ιδιότητα του pater fami­lias, που ήταν απαραίτητη από το νόμο για τους υποψηφίους των δημοσίων αξιωμάτων. Τέλος, το διαζύγιο ήταν μια απλή διαδικασία: αρκούσε η εγκατάλειψη του σπιτιού από τον ένα σύζυγο με την πρόθεση του χωρισμού. Η γυναίκα, ανεξάρτητα με το αν έπαιρνε ή όχι την πρωτοβουλία του διαζυγίου, έπρεπε να αφήσει μέρος της προίκας της στο σύζυγό της. Τα παιδιά παρέμεναν με τον πατέρα.

Η οικογένεια

Η οικογένεια αποτελούσε τη βασική κοινωνική μονάδα στη ρωμαϊκή κοινωνία, αφού μέσω αυτής μεταφέρονταν στα μέλη της ο πλούτος και η κοινωνική τους θέση. Έτσι, το μοντέλο της οικογένειας προβλήθηκε πολύ από τον Αύγουστο για λόγους πολιτικο-κοινωνικής προπαγάνδας, ξεκινώντας από την ίδια την αυτοκρατορική οικογένεια, η οποία παρουσιαζόταν να λειτουργεί ομαλά κάτω από έναν αξιοπρεπή και προστατευτικό πατέρα και μια αφοσιωμένη σύζυγο. Μια τέτοια οικογένεια μόνο είχε τη δυνατότητα να εξασφαλίσει την ειρήνη και την ευτυχία των Ρωμαίων, των παιδιών της.

Τοιχογραφία σπιτιού στην Πομπηία

Το μοντέλο αυτό προωθήθηκε και διαδόθηκε σε ολόκληρη την αυτοκρατορία μέσω των αναπαραστάσεων της οικογένειας του Αυγούστου σε έργα τέχνης, νομίσματα και βωμούς, καθώς και μέσω της μνημόνευσής της σε επιγραφές οικοδομημάτων, αλλά και σε τελετές. Δημόσια εικόνα και πολιτικό πρόγραμμα ήταν συνειδητά συνυφασμένα και η γυναίκα έπαιζε ρόλο και στα δύο. Η γυναίκα και τα παιδιά του αυτοκράτορα ήταν σύμβολα νομιμότητας και το εχέγγυο ενός ειρηνικού μέλλοντος. Στην πραγματικότητα, βέβαια, η οικογένεια του Αυγούστου δεν χαρακτηριζόταν από την αρμονικότητα την οποία προέβαλε στους υπηκόους. Η κόρη του, Ιουλία, ήταν γνωστή για τα ερωτικά της σκάνδαλα. Αλλά και ο ίδιος ο Αύγουστος δεν αποτελούσε παραδειγματικό οικογενειάρχη, αφού η αδυναμία του στις εξωσυζυγικές σχέσεις είχε οδηγήσει τη σύζυ­γό του, Λιβία, να του εξασφαλίζει ερωμένες ακόμη και όταν αυτός βρισκόταν πια σε μεγάλη ηλικία!

Τα παιδιά

Μετά τη γέννησή του, το βρέφος παραδιδόταν σε μια παραμάνα που ήταν δούλη. Αυτή ήταν υπεύθυνη για την ανατροφή του, σε συνεργασία με έναν παιδαγωγό (τροφός) που αναλάμβανε την εκπαίδευση του παιδιού μέχρι την εφηβεία. Ο παιδαγωγός του μάθαινε να μιλάει και αργότερα να διαβάζει. Μάλιστα, στους αριστοκρατικούς κύκλους προσλαμβάνονταν Έλληνες παιδαγωγοί, ώστε το παιδί να διδαχθεί από νωρίς ελληνικά, τη γλώσσα του πολιτισμού. Το σχολείο αποτελούσε έναν αναγνωρισμένο θεσμό. Σημαντικός αριθμός παιδιών πήγαινε στο σχολείο μέχρι την ηλικία των δώδεκα ετών. Αγόρια και κορίτσια παρακολουθούσαν μαζί τα μαθήματα, σε μικτά δηλαδή σχολεία, που γίνονταν το πρωί. Εκεί διδάσκονταν τους κλασικούς συγγραφείς και τη μυθολογία. Μετά τα δώδεκα και μέχρι τα δεκαοχτώ, ανώτερη εκπαίδευση αποκτούσαν μόνο τα αγόρια και μάλιστα των εύπορων οικογενειών. Τότε διδάσκονταν τη ρητορική, καθώς η ευφράδεια στο βήμα έπαιζε σημαντικό ρόλο στο ρωμαϊκό κόσμο.

Στις ελληνικές επαρχίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η στοιχειώδης εκπαίδευση των παιδιών συνεχιζόταν μέχρι την ηλικία των δεκαέξι ετών και το σχολείο εξακολουθούσε να αποτελεί χώρο προετοιμασίας για τη δημόσια ζωή, με τα μαθήματα να γίνονται στην παλαίστρα και στο γυμνάσιο και την έμφαση στην άθληση του σώματος. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο χαρακτήρας της ρωμαϊκής εκπαίδευσης ήταν πολύ διαφορετικός, αφού δεν είχε στόχο τη διάπλαση του χαρακτήρα του παιδιού και την ένταξή του στην κοινωνία. Εφοδίαζε το νέο με βασικές γνώσεις, ενώ οι σπουδές στη ρητορική του προσέδιδαν γόητρο. Τα κορίτσια εγκατέλειπαν το σπίτι τους όταν παντρεύονταν, ενώ τα αγόρια, των οποίων η ηλικία γάμου ήταν γύρω στα 30, απομακρύνονταν από το πατρικό τους σπίτι είτε για να υπηρετήσουν τη θητεία τους στο στρατό είτε για να διαχειριστούν μέρος της πατρικής περιουσίας που βρισκόταν σε άλλη περιοχή.

Εργασίες και επαγγέλματα

Το επάγγελμα που ακολουθούσαν οι Ρωμαίοι καθοριζόταν κατά κανόνα από την κοινωνική τάξη στην  οποία ανήκαν. Έτσι η εργασία για βιοπορισμό ήταν ασυμβίβαστη με την κοινωνική θέση των Ρωμαίων αριστοκρατών. Η ενασχόληση με τη γεωργία, όμως, ήταν αποδεκτή ακόμη και για τους συγκλητικούς. Οι Ρωμαίοι των ανώτερων κοινωνικών στρω­μάτων έκαναν καριέρα κυρίως στο στρατό και στην κυβέρνηση, όπου κατείχαν τα α­ξιώματα του ταμία, του αγορανόμου, του δημάρχου, του πραίτορα κατ του υπάτου. Η θητεία σε αυτά ήταν ετήσια και δεν πληρωνόταν. Έτσι, ο γιος ενός συγκλητικού σε ηλικία 16 ετών εισαγόταν στην τάξη των ιππέων και στα 17 μπορούσε να αναλάβει το πρώτο του δημόσιο αξίωμα (π.χ. διοικητής του νομισματοκοπείου).

Η δικηγορία μπορούσε να αποτελέσει το πρώτο βήμα προς μια καριέρα στην πολιτική. Μολονότι οι νομικές συμβουλές έπρεπε να δίνονται δωρεάν και οι δικηγόροι απαγορευόταν να δέχονταν αμοιβές, πολύτιμα δώρα και γενναιόδωρα μερίδια από κληρονομιές λάμβαναν οι επιτυχημένοι. Η τάξη των ιππέων ασχολείται κυρίως με τις επιχειρήσεις, τα δημόσια έργα και το εμπόριο. Επίσης, στις επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας εμφανί­ζονταν ως δανειστές και ταμίες των προσόδων. Ένα επάγγελμα με μεγάλη άνθηση στη Ρώμη ή­ταν του τραπεζίτη, ο οποίος δεν περιοριζόταν στη διευκόλυνση των συναλλαγών, αλλά παράλληλα έ­παιζε το ρόλο του δανειστή και βοηθούσε τους πε­λάτες του να επενδύσουν τα χρήματά τους.

Οι απελεύθεροι εργάζονταν ως τεχνίτες ή αν ήταν μορφωμένοι ως υπάλληλοι στις κρατικές υπηρεσίες (π.χ. γραμματείς). Την ιατρική ασκούσαν κυρίως α­πελεύθεροι και ξένοι. Φημισμένοι γιατροί στη Ρώ­μη ήταν οι Έλληνες, στους οποίους μάλιστα ο Αύ­γουστος παραχώρησε πολλά προνόμια. Οι μικροέμποροι και τεχνίτες (π.χ. ο φούρναρης, ο τσαγκάρης, ο κλειδαράς, ο χρυσοχόος, ο βυρσοδέ­ψης) είχαν τα καταστήματα ή τα εργαστήριά τους στην αγορά ή σε συγκεκριμένες συνοικίες της πόλης και πολλοί από αυτούς οργανώνονταν σε συντεχνίες. Τέλος, η άνεργη μερίδα του πληθυσμού ανακουφιζόταν με τακτικές κρατικές διανομές τροφίμων, ενώ πολλοί νέοι είχαν στραφεί και στο μισθοφορικό στρατό που σε περιόδους ειρήνης απασχολούνταν σε δημόσια έργα.

Η ενδυμασία

Ενδυμασία

Ο ενδυματολογικός κώδικας έπαιζε μεγάλο ρόλο στη ζωή των Ρωμαίων. Υπήρχαν ενδύματα για το σπίτι, καθώς και άλλα για τις δημόσιες εμφανίσεις. Το κατεξοχήν ένδυμα των Ρωμαίων πολιτών ήταν η τόγκα, που φοριόταν σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Η τόγκα ήταν ένα ημικυκλικού σχήματος μάλλινο ύφασμα, διαμέτρου6 μ. περίπου την εποχή του Αυγούστου και κάλυπτε το σώμα από τους ώμους μέχρι τα πόδια, αφήνοντας ελεύθερο μόνο το δεξί χέρι. Απαιτούσε μεγάλη επιδεξιότητα και πολύ χρόνο για να φορεθεί λόγω της ιδιαίτερης επιτήδευσης των πτυχώσεών της. Οι χρωματικές της διαβαθμίσεις ήταν ενδεικτικές για την κοινωνική θέση του πολίτη. Η τόγκα των ανώτερων αξιωμα­τούχων είχε κατά μήκος της άκρης της μια πλατιά πορφυρή ταινία, σύμβολο εξουσίας και πλούτου, ε­νώ τόγκα του μέσου ενήλικου πολίτη είχε το φυσικό χρώμα του μάλλινου υφάσματος.

Οι πιο συντηρητικοί αριστοκράτες έριχναν πάνω από την τόγκα την τήβεννο, κατά το παράδειγμα του Αυγούστου, ως ένδειξη της πίστης τους στα παλιά ήθη. Τέλος, ο ελληνικού τύπου χιτώνας, δύο κομ­μάτια μάλλινου ή λινού υφάσματος ραμμένα μαζί, ήταν ένα πολύ συνηθισμένο ένδυμα για τους Ρωμαίους και φοριόταν τόσο από άντρες όσο και από γυναίκες. Πίσω έπεφτε ακανόνιστα μέχρι τα γόνα­τα, ενώ μπροστά κατέβαινε πιο χαμηλά και είχε κο­ντά μανίκια.

Ο χιτώνας των γυναικών ήταν μακρύτερος και έφθανε συχνά μέχρι τη φτέρνα. Συχνά δενόταν με μια ζώνη πάνω από τη μέση. Μέσα από το χιτώνα, την τήβεννο και την τόγκα φοριόταν ένα λινό κομμάτι ύφασμα που δενόταν γύρω από τη μέση και αποτελούσε το εσώρουχο. Τέλος, ένα άλλο ένδυμα το οποίο φοριόταν κάτω από την τόγκα, αλλά και μέσα στο σπίτι ήταν το χιτώνιο. Τα υποδήματα των Ρωμαίων ήταν ο σολέες, ένα είδος δηλαδή σανδαλιών των οποίων η σόλα δενό­ταν με κορδόνια στο πάνω μέρος του ποδιού ή πέδι­λα με σχοινένια ή δερμάτινη σόλα που συγκρατείτο με διασταυρούμενους ιμάντες, καθώς και τα χοντρά, ξύλινα παπούτσια, οι κόθορνοι.

Η περιποίηση του σώματος

Από την εποχή του Αυγούστου γενικεύτηκε η καθημερινή φροντίδα του σώματος με το λουτρό πριν από το δείπνο, που σηματοδοτούσε τη μετάβαση από την ένταση της ημέρας στη χαλάρωση, καθώς και με την περιποίηση των μαλλιών και το τακτικό ξύρισμα των αντρών. Η περιποίηση του σώματος αποτελούσε ένα βασικό στοιχείο της καθημερινής ζωής της πόλης – οι Ρωμαίοι που ζούσαν στην επαρχία έδιναν σε αυτή λιγότερη σημασία – και χαρακτήριζε τον άνθρωπο, όπως και το ένδυμα. Οι Ρωμαίοι έκαναν το ημερήσιο μπάνιο τους είτε στα δημόσια λουτρά, χωριστά για άντρες και γυναίκες, είτε σε ιδιωτικά, εάν ήταν αρκετά εύποροι και διέθεταν λουτρά στο σπίτι τους. Τα δημόσια λουτρά ήταν προσιτά ακόμη και στους πιο φτωχούς, καθώς η είσοδος στοίχιζε πολύ λίγο. Διέθεταν επίσης χώρους για αθλοπαιδιές και ηλιοθεραπεία, πισίνες, αποδυτήρια και δωμάτια για μασάζ.

Η διαδικασία σε ένα οργανωμένο λουτρό περιλάμβανε δύο φάσεις: στην πρώτη με τη θερμότητα και τον ατμό το σώμα ζεσταινόταν και κατά συνέπεια χαλάρωνε και το νερό στη συνέχεια το καθάριζε και το αναζωογονούσε. Για την επίτευξη του πρώτου στόχου εφαρμόζονταν η παραμονή σε δωμάτιο ατμού (σάουνα), το παιχνίδι της μπάλας ή η ηλιοθεραπεία. Έπειτα ακολουθούσε το ζεστό, το χλιαρό και το κρύο μπάνιο σε διαφορετικούς χώρους. Το τακτικό ξύρισμα των αντρών ήταν ένα επίσης χαρακτηριστικό που σηματοδότησε την εποχή του Αυγούστου. Μόνο βέβαια οι πιο κομψοί ξυρίζονταν καθημερινά. Όσοι πολίτες δεν ήταν σε θέση να ε­πωμιστούν το έξοδο του ιδιωτικού κουρέα συνωστίζονταν στα κουρεία της Ρώμης και των άλλων ρω­μαϊκών πόλεων, τα οποία σταδιακά απέκτησαν το χαρακτήρα ενός χώρου κοινωνικής συναναστροφής.

Οι κουρείς ξύριζαν, κούρευαν, κατσάρωναν και έβαφαν τα μαλλιά των πελατών τους. Αρκετοί Ρω­μαίοι για να αποφύγουν τα ατυχήματα του ξυραφιού κατέφευγαν σε πιο ριζικές μεθόδους, όπως η χρήση αποτριχωτικών αλοιφών (από ρητίνη και πίσσα) ή ακόμη και στις λαβίδες της τσιμπίδας. Η πρώτη φροντίδα της Ρωμαίας το πρωί ήταν το χτένισμα των μαλλιών της, το οποίο την εποχή του Αυγούστου δεν διαρκούσε πολύ ώρα, καθώς η κόμμωση δεν ήταν περίτεχνη. Συχνό ήταν το χτένισμα σε κοτσίδες που τις τύλιγαν σε σχήμα στεφάνης πάνω από το μέτωπο. Οι γυναίκες κατέφευγαν στις κομμώτριες για τα πολύπλοκα χτενίσματα, αλλά και για αποτρίχωση, βάψιμο μαλλιών και προσώπου.

Τα φαγητά

Τα φημισμένα ρωμαϊκά συμπόσια με τα «εξωτικά» φαγητά (π.χ. παγόνια και στρουθοκαμήλους) δημιουργούν μια εσφαλμένη εικόνα για τις διατροφικές συνήθειες των μεσαίων και των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Το σιτάρι ήταν ο βασικό συστατικό της τροφής της ρωμαϊκής οικογένειας στα χρόνια του Αυγούστου. Με αυτό μαγείρευαν έναν πολτό για το δείπνο (ce­na) – το κύριο γεύμα της μέρας γύρω στις 17.00 – 18.00 το χειμώνα και μια ώρα νωρίτερα το καλοκαίρι, με το τέλος της δουλειάς – του οποίου η γευστική μονο­τονία έσπαγε με τη χρήση καρυκευμάτων.

Η ποικιλία στο βραδινό τραπέζι εξασφαλιζόταν με τα λαχανικά και τις ελιές, ενώ μόνο σε εορταστικές ημέρες έτρωγαν ελάχιστο κρέας, ψάρια και πουλερικά. Το ψωμί αλειφόταν με ένα μίγμα τυριού, λαδιού, σκόρδου και αλατιού. Πολλοί Ρωμαίοι ξεκινούσαν τη μέρα τους χωρίς πρωινό (jentaculum), ενώ άλλοι έτρωγαν πολύ ελαφρά, όπως ψωμί με αλάτι ή μέλι, χουρμάδες ή ε­λιές. Το πρόγευμα ήταν συνήθως ένα κομμάτι τυρί και ψωμί, ενώ το μεσημεριανό (prandium), που μπορούσε και αυτό να περιοριστεί σε ένα κομμάτι ψωμί, εμπλουτιζόταν συχνά με λαχανικά, φρούτα και λίγο κρασί.

Οι εύποροι Ρωμαίοι, αντίθετα, έτρωγαν καθημερινά πλουσιοπάροχα και συχνά οργάνωναν συμπόσια, δηλαδή επίσημα γεύματα για συγγενείς, φίλους και πελάτες. Το γεύμα ξεκινούσε με πολλά ορεκτικά, όπως σαλάτες, ραπανάκια, μανιτάρια, αυγά, στρείδια, σαρδέλες, τα οποία συνοδεύονταν από κρασί με μέ­λι. Στη συνέχεια ακολουθούσαν τα κύρια πιάτα με ψάρια (τόνος, μπαρμπούνια, χέλια, γαρίδες), πουλε­ρικά (κοτόπουλο, πάπια, χήνα, στρουθοκάμηλος, πέρδικα, φασιανός, περιστέρι, παγόνι) και κρέας (ε­λάφι, αγριογούρουνο, αγριοκάτσικο, χοιρινό, αρνί, λαγός). Τα κρέατα σερβίρονταν ψητά, βραστά ή γεμιστά με φρούτα και καρυκεύματα. Σε όλη τη διάρκεια του φαγητού, δούλοι πρόσφεραν κρασί, το οποίο συνήθως έπιναν, όπως και οι Έλληνες, αναμεμιγμένο με νερό σε αναλογία 1 προς 2. Τέλος, προσφέρονταν τα επιδόρπια, φρούτα και αρτοπαρασκευάσματα με μέλι. Το φαγητό συχνά σερβιρόταν σε πολυτελή ασημένια σκεύη. Οι συνδαιτυμόνες εί­χαν στη διάθεσή τους μαχαίρια, οδοντογλυφίδες και κουτάλια. Οι Ρωμαίοι έτρωγαν με τα δάχτυλα.

Διασκεδάσεις – παιχνίδια

Ο Αύγουστος της Πρίμα Πόρτα, μια από τις διασημότερες απεικονίσεις του πρώτου Αυτοκράτορα της Ρώμης. Μουσείο Βατικανού.

Ο Αύγουστος εξασφάλισε για το λαό της Ρώμης «άρτο και θεάματα», δηλαδή ανέλαβε τον επισιτισμό των απόρων υπηκόων με τακτικά συσσίτια και επίσης φρόντισε για τη διασκέδαση τους, οργανώνοντας θεάματα και εκδηλώσεις στο χώρο της αγοράς (forum) στα στάδια, στον ιππόδρομο, στα αμφιθέατρα, στα θέατρα. Ο ίδιος κι η οικογένειά του παρακολουθούσαν τα θεάματα αυτά ανελλιπώς. Αυτό ήταν το μεγάλο έργο της εσωτερικής του πολιτικής με στόχο τη διαρκή απασχόληση των υπηκόων, μειώνοντας έτσι τον κίνδυνο στάσεων και άλλων εκδηλώσεων δυσαρέσκειας. Οι Ρωμαίοι είχαν πολλές αργίες, σχετιζόμενες κατά κανόνα με τις θρησκευτικές γιορτές, κατά τη διάρκεια των οποίων διοργανώνονταν ποικίλες εκδηλώσεις και αγώνες. Ο Αύγουστος καθιέρωσε από το 11 π.Χ. τακτικούς αγώνες την ημέρα των γενεθλίων του και αναδιοργάνωσε τους αγώνες για τον εορτασμό της αλλαγής εκατονταετηρίδας (17 π.Χ.).

Ιππόδρομος: Εκεί πραγματοποιούνταν οι ιπποδρομίες και οι αρματοδρομίες, η συχνότητα των οποίων, την εποχή του Αυγούστου, έφθανε τις 12 την ημέρα. Αποτελούσαν σημαντική διέξοδο για ο λαό της Ρώμης και την πρώτη θέση στις προτιμήσεις του. Στον ιππόδρομο, πέρα από τους αγώνες, το πρόγραμμα περιλάμβανε συχνά και ακροβατικά. Οι έφιπποι οδηγούσαν δύο άλογα και πηδούσαν από το ένα στο άλλο ή ιππεύοντας συμμετείχαν σε χει­ρισμούς όπλων. Ο λαός πήγαινε στον ιππόδρομο ντυμένος επίσημα, φορώντας δηλαδή την εορταστι­κή του τήβεννο, όπως είχε καθορίσει σχετικό διά­ταγμα του Αυγούστου. Συχνότατο φαινόμενο αποτε­λούσαν τα στοιχήματα σχετικά με την απόδοση συ­γκεκριμένων αλόγων και ιππέων.

θέατρο: Παίζονταν ακόμη τα έργα των κλασικών Ελλήνων δημιουργών, αλλά η θεατρική παραγωγή αυτού του τύπου είχε αρχίσει να φθίνει. Τα θεατρικά είδη που επικράτησαν ήταν ο μίμος και η παντομίμα. Ο μίμος συνίστατο σε κωμικές σκηνές που παρουσίαζαν με φαιδρότητα γεγονότα από την καθημερινή ζωή σχολιάζοντας πρόσωπα και καταστάσεις. Η πολιτική σάτιρα ήταν επίσης μέρος της θε­ματολογίας του. Στο μίμο συμμετείχαν και γυναίκες ηθοποιοί. Διάσημος μιμογάφος κατά την εποχή του Αυγούστου ήταν ο Φιλιστίων από τη Μ. Ασία. Στην παντομίμα όλη η ερμηνεία περιορίστηκε σε έναν μόνο ηθοποιό, ο οποίος με τις ρυθμικές κινήσεις και τις χειρονομίες ενσάρκωνε όλα τα πρόσωπα και τη δράση. Πολύ φημισμένος παντομίμος της εποχής ήταν ο Πυλάδης.

Αμφιθέατρο: Εκεί πραγματοποιούνταν οι μονομαχίες  που αποτελούσαν μια από τις πιο αγαπημένες διασκεδάσεις του ρωμαϊκού λαού. Μπορούσαν να τις παρακολουθούν πέρα από τους Ρωμαίους πολίτες, γυναίκες, ξένοι και δούλοι. Οι παραστάσεις διαρκούσαν από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου. Οι μονομάχοι (gladiatores) ήταν δούλοι, αλλά και ελεύθεροι που προέρχονταν από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα και δελεάζονταν από τις μεγάλες ανταμοιβές των νικητών μονομάχων. Ανάμεσα τους βρίσκονταν ακόμη αιχμάλωτοι πολέμου και κακοποιοί. Στην αρένα καλούνταν να αναμετρηθούν με άγρια ζώα (venationes) ή να συμπλακούν μεταξύ τους σε αιματηρές μονομαχίες. Πέρα από τις μονομαχίες υπήρχαν και παραστάσεις εξημερωμένων και γυμνασμένων ζώων, αλλά και αιματηρές συ­μπλοκές ζώων. Ο μικρός αριθμός των αμφιθεάτρων που βρέθηκαν στις ανατολικές επαρχίες της Ρώμης αποτελεί ένδειξη ότι τα αιματηρά θεάματα άργησαν να εδραιωθούν σε περιοχές με ελληνικούς πληθυσμούς. Η αρχαιολογική έρευνα, όμως, έχει δείξει ό­τι για τις μονομαχίες και την πάλη ζώων χρησιμοποιούνταν στις περιοχές αυτές κατάλληλα διαμορφωμένα θέατρα.

Ο Αύγουστος, πέρα από τις αιματηρές μονομαχίες, έκανε προσπάθεια να ανασυστήσει τους ελληνικούς αθλητικούς αγώνες, οι οποίοι ανέπτυσσαν άλλα ιδεώδη στο λαό και ενίσχυαν το πνεύμα μέσω της άσκησης του σώματος. Μάλιστα μετά τη νίκη του κατά του Αντωνίου στη ναυμαχία στο Άκτιο, οργάνωσε τα Άκτια, αθλητικούς αγώνες που τελού­νταν στη Ρώμη, αλλά και στις επαρχίες κάθε τέσσερα χρόνια. Στάδια, όπως της Ολυμπίας, των Δελ­φών και της Επιδαύρου στέγαζαν αγώνες κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Τις ημέρες που δεν υπήρχαν θεάματα, οι Ρωμαί­οι περνούσαν το απόγευμα τους κάνοντας περιπά­τους στους δρόμους, στις πλατείες, στις στοές και στους κήπους με παιχνίδια, αθλητικές ασκήσεις και λουτρά, μένοντας έτσι απασχολημένοι μέχρι την ώρα του δείπνου.

Το μεγάλο πάθος των Ρωμαίων ή­ταν τα τυχερά παιχνίδια, τα οποία μάλιστα ελέγχονταν από τον Αύγουστο και απαγορεύονταν εκτός από την περίοδο των Σατουρναλίων. Δημοφιλή ήταν τα ζάρια, τα κότσια και το τάβλι, καθώς και ένα παιχνίδι με καρύδια που διασκέδαζε μικρούς και με­γάλους. Συναγωνίζονταν να ανοίξουν τα καρύδια χωρίς να τα σπάσουν ή άλλοτε με βολή ακριβείας να στήσουν το καρύδι τους σε ένα σωρό από αυτά χωρίς να τα διαλύσουν ή, τέλος, να χτυπήσουν με έ­να καρύδι εκείνα των αντιπάλων τους.

Θρησκεία

Η ρωμαϊκή θρησκεία ήταν ένα κράμα θεοτήτων των ντόπιων ιταλικών φυλών και των ελληνικού πανθέου. Οι Ρωμαίοι δεν δίστασαν να υιοθετήσουν και νέους θεούς από τους κατακτημένους λαούς, ό­πως τις μυστηριακές λατρείες της Ανατολής προς τι­μή της Μεγάλης Μητέρας θεάς, της φρυγικής Κυ­βέλης, της αιγυπτιακής Ίσιδας. Τηρούσαν επίσης με μεγάλη τυπικότητα το τελετουργικό των θρησκευτι­κών τους εορτών, σημαντικότερες από τις οποίες ήταν τα Paternalia, κατά την οποία τιμούσαν τους προγό­νους, τα Cerialia, αφιερωμένα στη γεωργία και τα Campitalia προς τιμήν των θεοτήτων των οδών.

Πα­ράλληλα, οι υπήκοοι των επαρχιών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν ελεύθεροι να ακολουθούν τη δι­κή τους θρησκεία και να τελούν τις δικές τους γιορ­τές σύμφωνα με το ημερολογιακό τους έτος. Ο Αύγουστος, γοητευμένος από τις μυστηριακές λατρείες, στάθηκε ιδιαίτερα ευνοϊκός απέναντί τους και μάλιστα ταξίδεψε ο ίδιος στην Αθήνα για να μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια. Ανέλαβε επίσης την αναδιοργάνωση παλαιότερων λατρειών, κυρίως των θεοτήτων των οδών και την ανοικοδόμηση να­ών. Από την εποχή του και σε όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορικής περιόδου, παρουσιάστηκε έξαρση της λατρείας των αφηρημένων εννοιών, όπως της Ειρήνης (Pax), της Τύχης (Fortuna), της Ομόνοιας (Concordia), της Αφθονίας (Ops). Η λατρεία τους εξυπηρετούσε κυρίως την πολιτική προπαγάνδα και είχε μεγάλη απήχηση σε όλη την αυτοκρατο­ρία, καθώς οι υπήκοοι είχαν πειστεί ότι μόνο κάτω από μια ισχυρή Ρώμη, όπως αυτή εμφανιζόταν την εποχή του Αυγούστου, θα μπορούσαν οι ιδέες αυτές να πραγματωθούν.

Η συστηματοποίηση της λατρείας του αυτοκράτορα ως θεού, μετά το θάνατό του, πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη από τον Αύγουστο και βρήκε μεγάλη απήχηση στις επαρχίες, κυρίως τις ανατολικές όπου ανάλογες τιμές αποδίδονταν στους ηγεμόνες ήδη α­πό την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου. Έτσι, τιμούσαν τους Ρωμαίους αυτοκράτορες με αγώνες, λατρευτικά αγάλματα, ναούς και θυσίες προς τιμήν τους, πράξεις κυρίως πολιτικού – διπλωματικού και λιγότερο θρησκευτικού χαρακτήρα. Τέλος, ο Αύγουστος συγκέντρωσε στο πρόσωπό του όλα τα ανώτατα ιερατικά αξιώματα, συνδέοντας έτσι τη ρωμαϊκή θρησκεία με το πρόσωπό του. Επωμίστηκε μάλιστα όλες τις δαπάνες για την ανοικοδόμηση και επισκευή ναών, ανυψώνοντας τον εαυτό του σε μέγιστο προστάτη της θρησκείας και αναδεικνύοντας τη μοναδική του σχέση με το θεό.

Ελένη Ζυμή

Δρ Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Οξφόρδης

Βιβλιογραφία

• ALPOELDI, G., Ιστορία της Ρωμαϊκής Κοινωνίας. Μτφ. Α. Χανιώτης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Α8ήνα 1988.
• BALDSON, J.P.VD., Ρωμαίες γυναίκες και τα έθιμά τους. Μτφ. Ν. Πετρόχειλος, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1984.
• BRADLEY, KR., Slavery and Society in the Roman Empire,CambridgeUniversityPress,Cambridge1994.
• COWELL, F.R., Everyday Life in ancientRome, B.T. Batsford,London1961.
• DIXON, S., The Roman family, John Hopkins University Press, Baltimore 1992.
• DUPONT, F., Daily Life in ancientRome, TransL CH. WcodalL, BlackwelL,Oxford1992.
• GALINSKY, K, Augustan Culture. An Interpretive Introduction. Princeton University Press, Princeton, N. Jersey 1996.
• ΚΑΡΚΩΠΙΝΟ, Ζ., Η καθημερινή ζωή στη Ρώμη στο απόγειο της Αυτοκρατορίας. Μτφ. Κ. Παναγιώτου, Εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1990.
• POTTER, D.S., MATTINGLY, D.J., Life, Death and Entertainment in the Roman Empire, TheUniversityofMichiganPress,Ann Arbor1999.
• PRICE, S.R.F., «The place of religion:Romein the Early Empire», στο The Cambridge Ancient History. Vol. X The Augustan Empire, 43 BC-AD 69, Cambrigde University Press, Cambridge 1996.
• ROBERT, L., Les gladiateurs dans Γ Orient Grec, A.M. Hakkert,Amsterdam1971.
• VEYNE, P., (éd.), A History of Private Life. I. From PaganRometoByzantium,HarvardUniversityPress,Cambrigde,Massachusetts/London,England1996.
• WIEDEMAN, T., Adults and children in theRoman empire, Yale University Press, N. Heaven/London 1989.

Πηγή

• Ελευθεροτυπία, Περιοδικό Ιστορικά, « Έτος 1 μ.Χ.», τεύχος 11, 30 Δεκεμβρίου 1999.

Διαβάστε ακόμη:

• Έτος 1 μ.Χ.