Ψαρομαχαλάς – Η ψυχή του Ναυπλίου
Στην αρχαιότητα, τα βυζαντινά χρόνια και τη Φραγκοκρατία το Ναύπλιο ήταν περιορισμένο πάνω στο βράχο της Ακροναυπλίας, στα τουρκικά Ιτς Καλέ (εσωτερικό κάστρο). Είναι ένας βράχος ύψους 45 μέτρων στην άκρη της σημερινής πόλης και στην είσοδο του κόλπου, που τον περιτριγυρίζει η θάλασσα. Ο Ψαρομαχαλάς είναι μια λαϊκή γειτονιά σκαρφαλωμένη στα μισά του βράχου. Μπορούμε να φτάσουμε εκεί με δύο τρόπους: Καταρχήν αν ανεβούμε σε δύο δρομόσκαλες, η πρώτη που ξεκινάει από τη σημερινή οδό Σταϊκοπούλου και φέρει το όνομα Εθνικής Αντιστάσεως και η δεύτερη από την οδό Βύρωνος, που αρχίζει από την οδό Σπηλιάδου. Στο τέρμα της πρώτης σκάλας, δεξιά μας έχουμε πάνω στο βράχο τη γειτονιά του Ψαρομαχαλά και αριστερά μας άλλη βραχώδη γειτονιά, τα Βραχατέικα.
Αρχαία τείχη του Ιτς-Καλέ (Ακροναυπλία). Δημοσιεύεται στο: Σέμνη Καρούζου, «Το Ναύπλιο», έκδοση Εμπορικής Τρα¬πέζης της Ελλάδος, Αθήνα 1979.
Άλλη πρόσβαση, με αυτοκίνητο τώρα, υπάρχει από το τέλος της οδού Σπηλιάδου δίπλα στο ξενοδοχείο Αμφιτρύων και παράλληλα στον παραλιακό περίπατο, από την πλατεία-προμαχώνα που λέγεται Πέντε Αδέλφια. Ξεκινάει από εκεί ένας αμαξωτός δρόμος που φιδογυρίζει για να φτάσει σε μια μικρή άνω πλατεία, την πλατεία του Ψαρομαχαλά που λέγεται Λάκκα. Εκεί υπάρχει και η είσοδος στο τούνελ κάτω από το βράχο που με δύο ασανσέρ οδηγεί στην κορυφή του, στο σημερινό πολυτελές ξενοδοχείο Ναυπλία Παλάς [1].
Σπίτια στον Ψαρομαχαλά. Φωτογραφία του Χαρ. Μπούρα (1974). Αρχείο: Μουσείο
Μπενάκη.
Ο Ψαρομαχαλάς είναι η πιο παλιά γειτονιά του Ναυπλίου. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, για παράδειγμα, οι Έλληνες τ’ Αναπλιού κατοικούσαν όλοι εκεί και εκκλησιάζονταν στην εκκλησία της Αγια-Σοφιάς, που βρίσκεται στο τέρμα της οδού Κωνσταντινουπόλεως, δίπλα στο βενετσιάνικο Διοικητήριο [2]. Φαίνεται ότι η Αγια-Σοφιά είναι η αρχαιότερη βυζαντινή εκκλησία του Ναυπλίου, χτισμένη, σύμφωνα με μία μαρμάρινη πλάκα στην πρόσοψή της, τον 10ο αιώνα, αποτελεί δε βυζαντινό μνημείο. Μπορεί και να είχε χτιστεί και νωρίτερα, διότι από το 879 μ.Χ. ήδη υπήρχε ιδιαίτερος Επίσκοπος Ναυπλίου, ονόματι Ανδρέας, και ίσως η Αγια-Σοφιά, βασιλική με τρούλο, να αποτελούσε από τότε τη Μητρόπολη της πόλεως. Οι Τούρκοι επέτρεψαν τον ελεύθερο εκκλησιασμό των Ελλήνων σ’ αυτήν κατά τη δεύτερη Τουρκοκρατία και συγκεκριμένα μετά το 1780, σύμφωνα με τον π. Γιαννόπουλο. Μια μαρμάρινη στήλη με διακοσμητικό ανάγλυφο από την εκκλησία βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Ναυπλίου.
Δημόσιο κτίριο της δεύτερης Βενετοκρατίας, στο βάθος η Αγία Σοφία. Δημοσιεύεται στο: Σέμνη Καρούζου, «Το Ναύπλιο», έκδοση Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα 1979.
Στον Ψαρομαχαλά μένουν φτωχοί, λαϊκοί άνθρωποι. Φυσικά με την πάροδο των αιώνων αλλά κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η όψη της γειτονιάς έχει αλλάξει πολύ. Για παράδειγμα η Λάκκα όπου άλλοτε υπήρχε το πρώτο νοσοκομείο του Ναυπλίου (Νοσοκομείον των Πτωχών), του 14ου αιώνα, δωρεά του NerioAcciajoli, σήμερα έχει μετατραπεί σε πάρκινγκ αυτοκινήτων.
Ας πούμε δυο λόγια για την ίδρυση αυτού του νοσοκομείου. Προς το τέλος της Φραγκοκρατίας ο φλωρεντινός Άρχων του Δουκάτου των Αθηνών και επικυρίαρχος Ναυπλίου και Άργους, NerioAcciajoli, σύμμαχος των Ενετών, άφησε με διαθήκη του μετά το θάνατό του στην Κόρινθο το 1394 όλη την περιουσία του, για να ιδρυθεί νοσοκομείο των πτωχών στο Ναύπλιο, το οποίο είναι πιθανόν εκείνο της Λάκκας. Αναφέρει σχετικά ο Μιχαήλ Λαμπρυνίδης στο μνημειώδες έργο του Η Ναυπλία (1898) τα εξής:
«Το νυν σωζόμενον Δημοτικόν Νοσοκομείον παρά τους βορειδυτικούς πρόποδες της Ακροναυπλίας και εγγύς του προμαχώνος των Πέντε Αδελφών, όπερ ανεκαίνισε ο πρώτος της Ελλάδος Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας, είναι πιθανώς αυτό τούτο το αναλώμασιν του Νερίου Ακκιαγιόλη ιδρυθέν, όπερ διετήρησαν οι Ενετοί εν λειτουργία κατά τας δύο περιόδους της υπ’ αυτών κατοχής του Ναυπλίου, ιδρύσανε μάλιστα εντός του περιβόλου του Νοσοκομείου και τον σωζόμενον ναΐσκον. Το Νοσοκομείον τούτο είναι άδηλον εάν ελειτούργη κι επί της τελευταίας Τουρκοκρατίας, οπωσδήποτε όμως φαίνεται ότι είχεν ερειπωθεί κατά τα τελευταία αυτής έτη, και εδέησε και τούτο να ανακαίνιση η του Καποδιστρίου δημιουργός χειρ.»[3]
Σύμφωνα με τον π. Ιωάννη Γιαννόπουλο το ναΰδριο αυτό φαίνεται να λειτουργεί το 1848 με μισθό ιερέως 58 δραχμές και μισθό νεωκόρου, που ανήκαν στο νοσοκομείο και που πλήρωνε ο Δήμος. Το κτίριο του νοσοκομείου παρέμεινε μέχρι τη δεκαετία του 1940 περίπου.
Ο Ψαρομαχαλάς ακολούθησε την εξέλιξη της πόλης, όταν γύρω στο 1500, κατά την πρώτη Ενετοκρατία (1389-1540) οι Ενετοί άρχισαν να χτίζουν με προσχώσεις την κάτω πόλη, το σημερινό κυρίως Ναύπλιο. Για το όνομά του υπάρχουν δύο εκδοχές:
α) Ήταν η γειτονιά των ψαράδων οι οποίοι κατέβαιναν το λοφάκι και μέσα από μια πύλη των τειχών στα Πέντε Αδέλφια, την Πόρτα Μαρίνα, έβγαιναν στη θάλασσα, σε μια ταπεινή προβλήτα όπου έδεναν τις βάρκες τους.
β) Μετά την καταστροφή της Χίου, το 1822, και αργότερα των Ψαρών, από το 1824 οι καταδιωγμένοι πρόσφυγες που έφτασαν στο Ναύπλιο εγκαταστάθηκαν στη γειτονιά αυτή, η οποία πήρε το όνομά της από τα Ψαρά. Πιθανότερη μου φαίνεται η πρώτη εκδοχή που μάλλον είναι και η παλαιότερη.
Το ύφος των σπιτιών της γειτονιάς είναι το λεγόμενο λαϊκό, είχε δηλαδή, κυρίως στο παρελθόν πολλά ξύλινα σπίτια στο τούρκικο στυλ, λίγα από τα οποία παραμένουν και σήμερα. Γενικά είναι εύθραυστες ξύλινες κατασκευές, συνήθως ασπρισμένες με ασβέστη, χωρίς περίτεχνα μπαλκόνια και πόρτες όπως έχει η κάτω πόλη. Σύμφωνα με τη Σέμνη Καρούζου, αυτό που χαρακτηρίζει το λαϊκό στυλ είναι η ασύμμετρη διάταξη των σπιτιών του, ενώ τα κλασικιστικά αστικά σπίτια του Ναυπλίου έχουν πάντα μια συγκεντρωμένη, συμμετρική διάταξη στις προσόψεις τους [4].
Ναύπλιο. Η Λάκκα τη δεκαετία του ’30 σε φωτογραφία Ν. Μαζαράκη.
Η έκταση του Ψαρομαχαλά είναι πολύ περιορισμένη: Στην πραγματικότητα πρόκειται για δύο – τρεις δρόμους, με κύριο την οδό Ζυγομαλά, και μια – δυο ανώμαλες πλατείες, γιατί πιο βόρεια βρίσκουμε το βράχο. Τα ταπεινά σπιτάκια της γειτονιάς υπέστησαν ριζική αλλαγή κατά τη δεκαετία του ’80 και ύστερα όταν με δάνεια του τουρισμού μετετράπησαν τα περισσότερα σε ξενώνες ή πανσιόν, αρκετά καλόγουστους. Άλλα σπιτάκια αγοράστηκαν από ξένους, κυρίως Γερμανούς ή Ολλανδούς, οι οποίοι τα επισκεύασαν για να περνούν εκεί μερικούς μήνες του καλοκαιριού. Υπάρχουν όμως και κάποιες οικογένειες αλλοδαπών, συνταξιούχων κυρίως, που μένουν εκεί όλο το χρόνο.
Ναύπλιο. Σπίτι στον Ψαρομαχαλά.
Όταν όμως λέμε ότι ο Ψαρομαχαλάς είναι η ψυχή του Ναυπλίου, ενώ η καρδιά του είναι φυσικά η πλατεία Συντάγματος και η διαδρομή του Μεγάλου Δρόμου (σημερινή οδός Βασ. Κωνσταντίνου) όπως έχουμε γράψει και αλλού [5] εννοούμε ότι υπήρξε στο παρελθόν, δηλαδή στις δεκαετίες του 40, ’50, ’60 και ’70 μια ιδιαίτερη λαϊκή κουλτούρα των κατοίκων. Συνήθειες, διασκεδάσεις, ταβέρνες, κανταδόροι, καρναβάλια και η χαρακτηριστική εύθυμη, γλεντζέδικη διάθεση ανθρώπων που είχαν και που ζούσαν με λίγα και τους έφταναν.
Για παράδειγμα, τα παλιότερα χρόνια μεγάλη διάδοση είχε μεταξύ των παιδιών στο Ναύπλιο, όπως και σε άλλες μικρές πόλεις της Ελλάδος, ο πετροπόλεμος. Ήταν πραγματικές οργανωμένες εκστρατείες με στρατηγική και τακτική που διεξήγοντο συνήθως μεταξύ ενοριών ή μεταξύ Προνοίας και Ναυπλίου.Στους τελευταίους αυτούς πολέμους σημαντικό βάρος είχαν τα παιδιά του Ψαρομαχαλά όπως αναφέρει και ο ποιητής της πόλης και ναυπλιογράφος Θεόδωρος Κωστούρος (1936-1986) [6]. Γράφει χαρακτηριστικά για έναν τέτοιο πετροπόλεμο τη δεκαετία του 50:
Και κει, πάνω σε κείνο το κρίσιμο σημείο του αγώνα, την ώρα πια που φαινόταν πως η νίκη έγερνε αποφασιστικά προς το μέρος της Πρόνοιας, παρουσιάστηκε, λυτρωτής, ο Ψαρομαχαλάς.
Τα παλληκάρια του μαχαλά των ψαράδων και της ντάπιας των «πέντε αδελφιών», τα ψημένα με την αλμύρα της θάλασσας τ’ αργολικού, έφεραν το καινούργιο αίμα που χρειαζόταν η λιπόθυμη πόλη.
Οι Ψαρακαίοι, οι Βασιλείου, οι Μπουσμπουραίοι, οι Μελιδόνηδες, οι Μεντζελαίοι, οι Κοντσαΐτηδες, αποτέλεσαν τον καινούργιο στρατό του άλλαξε τις βουλές της Μοίρας.
Αρχηγός τους – που αμέσως πήρε με το σπαθί του τη γενική αρχηγία των Αναπλιωτών, ήταν ο Βαγγέλης ο Σέττας που τον παρανόμοζαν Κανάρη.
Ετούτος ο Ψαρομαχαλιώτης τσίφτης δεν είχε τίποτα στην ειδή του από κείνα τα σουσούμια που ταιριάζουν στον αρχηγό. Απεναντίας, ήταν κοντός και λιγνός σα σαμιαμίδι, μιας σπιθαμής άνθρωπος εκεί δα που δεν τον υπολόγιζες. Όμως η ματιά του α! εκείνη η ματιά του που σπίθιζε, καθρέπτιζε την άτρομη ψυχή του τη λιονταρίσια. Και το μυαλό του, καθαρό μυαλό και ξάστερο, έκοβε τα χίλια δυο τερτίπια, τα χρειαζούμενα του πολέμου.
Μόλις το λοιπόν ο Βαγγέλης ο Σέττας, ο Κανάρης, πήρε στα σιδερένια χέρια του τα γκέμια τ’ Αναπλιώτικου στρατού τα πράγματα άλλαξαν. Η πειθαρχία βασίλεψε παντού, τα πάντα οργανώθηκαν και το σπουδαιότερο, τη θέση της ηττοπάθειας, πήρε τώρα η πίστη για τη νίκη, μια πίστη που, τα χείλια του αρχηγού και τα φερσίματά του, τη σκόρπιζαν, μαγικά, σ’ όλες τις πριν κιοτεμένες ψυχές.
Πρώτα-πρώτα επέβαλλε στους «πλουτοκράτες» στρατιώτες του, έρανο υποχρεωτικό για την οικονομική ενίσχυσι τον στρατού. Κάθε παιδί ανάλογα με την οικονομική τον ευμάρεια, έπρεπε να φέρνει στον κοινό κορβανά, το βδομαδιάτικο χαράτσι. Μ’ αυτά τα χρήματα ο Σέττας, αγόρασε καινούργιες σφεντόνες και βάλθηκε, ώρες κι ώρες, πάνω στον προμαχώνα των «πέντε αδελφιών» να εκπαιδεύει τους πιτσιρίκους, τόσο που τους έκανε άσσους στο σημάδι. Ύστερα, σε λίγες μέρες, επί κεφαλής του στρατού του, έκανε μία «επίδειξι δυνάμεως» φτάνοντας μέρα μεσημέρι, ώσαμε την «Αγιατριάδα», την καρδιά της Πρόνοιας. Τούτη η παρέλασι έφερε το αποτέλεσμα που ο Σέττας προσδοκούσε. Οι Προνοιώτες έννοιωσαν πως τ’ Ανάπλι ξαναγεννιόταν. Είχαν κι άλας τις πληροφορίες τους για τον καινούργιο αρχηγό και κατάλαβαν πώς από τώρα και μπρος, τα πράγματα άλλαξαν.
Και άλλαξαν πραγματικά. Η εφευρετικότητα και ο δυναμισμός αυτών των παιδιών έφτασε τότε μέχρι τη δημιουργία στόλου από τις βάρκες των γονιών τους με τον οποίον έκαναν απόβαση στον Βάλτο και κατατρόπωσαν τα Προνοιοτάκια.
Υποσημειώσεις
[1] Μία πρώτη περιγραφή της γειτονιάς και ορισμένων κατοίκων της έχω κάνει στο βιβλίο μου «Ναύπλιον, Σπηλιάδου 1», εκδ. Ναύδετο, Ναύπλιο 2008, σελ. 18-19 και 25-26.
[2] Βλ. π. Ιωάννη Γιαννόπουλου, «Οι Ιεροί Ναοί, Ναΰδρια και Εφημέριοι αυτών της πόλεως Ναυπλίου», Ναύπλιον, 2008, σελ. 171-73.
[3] Μιχαήλ Γ. Λαμπρυνίδου, «Η Ναυπλία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς». Ιστορική μελέτη, 1898, Β’ έκδοσις 1950, Γ’ έκδοσις, Ναύπλιον 1975, σελ. 58.
[4] Σέμνη Καρούζου, «Το Ναύπλιο», έκδοση Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα 1979.
[5] Για το Μεγάλο Δρόμο βλέπε το βιβλίο μου «Οι πέτρες και οι άνθρωποι. Μικροϊστορία του Ναυπλίου», εκδ. Ναύδετο, 2009, σελ. 96-107.
[6] Βλ. τη χαρακτηριστική συλλογή εύθυμων ιστοριών για το Ναύπλιο με τίτλο: «Αυτά να μένουν μεταξύ μας, αναμνήσεις και στοχασμοί», Ανάπλι 1956, σελ. 101-108.
Δρ. Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Paris-X.- Καθηγητής- Συγγραφέας
Γιώργος Ρούβαλης, «Ψαρομαχαλάς – Η ψυχή του Ναυπλίου», Εκδόσεις: Ο Κήπος με τις Λέξεις, Αθήνα, 2012.
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 
Σχολιάστε