ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Μία περίπτωση ομοφυλοφιλίας σ’ ένα βενετικό σκάφος τον 18^ο αιώνα – Ν. Ε. Καραπιδάκης

Το 1751 στις 23 Αυγούστου, ο καπετάνιος του βενετικού πλοίου «Άγιος Δημήτριος», Λεονάρδος Αρμένης εισάγει στον Τζιρόλαμο Μπριγκάντι, Γενικό Πρόξενο της Βενετίας στην Κύπρο που είχε την έδρα του στη Σκάλα της Λάρ­νακας, το αίτημα να διενεργηθεί ανάκριση σχετική με την κατηγορία ότι:

Ο ναύτης από την Κεφαλονιά Ιωάννης (Τζουάνε) Γκλέσης και ο ναύτης – δεν αναφέρεται η καταγωγή του -, Δημήτριος Σμαράλδης ανακατεμένοι ήδη σε υποθέσεις κλοπής, προκάλεσαν ένα μεγάλο σκάνδαλο στο υπόλοιπο πλή­ρωμα. Ο καπετάνιος ζητά από τον Πρόξενο να διενεργηθεί η προανάκριση, εξετάζοντας όλα τα μέλη του πληρώματος, ώστε να διερευνηθούν οι λεπτομέ­ρειες του σκανδάλου^[1]. Την ίδια μέρα ο Πρόξενος διατάζει τον γραμματέα του Προξενείου, Αντώνιο Κρούτα (Antonio Crutta), να εξετάσει τα μέλη του πληρώματος και να καταρτίσει τη σχετική δικογραφία. Φυσικά το ανακριτικό υλι­κό θα διαβιβαζόταν στη Βενετία και στα αρμόδια δικαστήρια.

Η Σκάλα της Λάρνακας, υδατογραφία, 1878. Ellis,Tristram James (1844-1922).

Από τις σωζόμενες ανακρίσεις, στα αρχεία του Προξένου της Βενετίας^[2], βλέπουμε ότι οι ανακρίσεις στράφηκαν εναντίον κυρίως του ναύτη Τζουάνε Γκλέση αλλά δεν γνωρίζουμε αν έγιναν χωριστές ανακρίσεις κατά του ναύτη Δημήτριου Σμαράλδη, ο οποίος την εποχή κατά την οποία διεπράχθη το «με­γάλο σκάνδαλο» υπηρετούσε ως καμαρότος. Από τα αρχεία που έχουν διασω­θεί, γνωρίζουμε επίσης, εν μέρει, τη συνέχεια της υπόθεσης για τον Τζουάνε Γκλέση αλλά όχι για τον καμαρότο.

Οι ανακρίσεις ξεκίνησαν την 27η Αυγού­στου του 1751 και κράτησαν ως την επομένη 28η Αυγούστου 1751. Ως μάρτυρες στην ανάκριση κλήθησαν να παραστούν οι Χριστόφολος Λιπέρτης, ο Τζουάνε Μποέσο και ο Νικολό Γκαλαρίνι· ο τελευταίος παρέστη μόνο στη δεύτερη πρωινή κατάθεση της 28ης Αυγούστου. Οι δύο από τους μάρτυρες, ο Μποέσο και ο Γκαλαρίνι ήσαν Βενετοί παρεπιδημούντες στη Λάρνακα^[3] και εμπορευόμενοι τόσο σ’ αυτήν όσο και στα λιμάνια της απέναντι παλαιστινια­κής ακτής. Ο Χριστόφολος Λιπέρτης, έχουμε σοβαρούς λόγους να το πιστεύ­ουμε, ότι ήταν ο γιος ή συγγενής του Χατζή Φραντσέσκο Λιπέρτη, δραγουμάνου της Βενετίας στο Προξενείο της στη Λάρνακα^[4].

Πρώτος κατέθεσε ο Σιμόν Σιμάδα^[5], ναύκληρος του πλοίου, χωρίς ν’ ανα­φέρεται η καταγωγή του αλλά μαθαίνουμε, ωστόσο, ότι είχε μπαρκάρει στο πλοίο από το λιμάνι της Λατάκειας. Τι είχε να καταθέσει για το «πανθομολογούμενο σκάνδαλο»; Πως γνώριζε τον Τζουάνε Γκλέση και ήξερε πως κα­ταγόταν από την Κεφαλονιά.

Σε μια σκάλα που είχε πιάσει το πλοίο, ένα άλ­λο μέλος του πληρώματος, ο φύλακας του πλοίου, του είχε πει στον περίπατο πως ο Γκλέσης «είχε κάποιου είδους σχέση (una certa pratica) με τον καμα­ρότο του πλοίου. «Τι πρακτική;» ρώτησε ο ναύκληρος τον φύλακα, κι αυτός του απάντησε πως τους είχε βρει ένα βράδυ στην πλώρη του πλοίου «να τα λένε κρυφά» (in confabulatione secreta) και είχε μάλιστα ακούσει από άλλα μέλη του πληρώματος, όπως από τον Τζοβάνι – Μπατίστα Παντέλα, τον Τζάκομο και τον μάστρο Δομήνικο, πως είχαν δει τον Γκλέση και τον Σμαράλδη ν’ αγγίζονται άσεμνα και να φιλιούνται (in maneggi indecenti con le mani.. a bacciarli molte volte). Ο ναύκληρος Σιμόν Σιμάδα ρωτήθηκε αν ήξερε κάτι άλλο. Και στην ερώτηση απάντησε πως αργότερα, όταν το πλοίο είχε φτάσει στην Κύπρο, προέκυψε μια διαφορά για οκτώ οκάδες ταμπάκου, που ανήκαν στο ύποπτο Τζουάνε Γκλέση και σ’ έναν άλλο ναυτικό, τον Τζώρτζη, επίσης Κεφαλονίτη. Ο ναύκληρος Σιμόν Σιμάδα είχε υποψίες ότι το ταμπάκο είχε κλαπεί από τον ναύτη Σμαράλδη (καμαρότο ακόμα τότε), κι άρχισε να τον δέρνει αλλά αυτός αρνιόταν πως είχε οποιαδήποτε ανάμειξη. Καθώς τον έδερνε τον ρώτησε ιδιαιτέρως αν είναι αλήθεια αυτά που λένε οι ναύτες, πως «έχει σχέση» με τον Γκλέση, και να του πει την αλήθεια. Κι ο μικρός απά­ντησε κι ομολόγησε πως είναι αλήθεια και πως είχε «υποπέσει στο αμάρτη­μα της σοδομίας» με τον Τζουάνε Γκλέση για πέντε φορές.

«Σοδομία»^[6], σημαίνει βέβαια κατά το λεξιλόγιο του κανονικού δικαίου την αρρενοκοιτία αλλά, δυστυχώς, δεν ξέρουμε ποιές λέξεις χρησιμοποίησε ο καμαρότος Δημήτρης Σμαράλδης, για να περιγράψει την για πέντε φορές ερωτική πράξη του με την Γκλέση, ούτε ξέρουμε αν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει αυτή τη λό­για λέξη της «σοδομίας», που σημαίνει οπωσδήποτε κάθε είδους σεξουαλική ιδιαιτερότητα, εκτός από την αρρενοκοιτία. Ούτε ξέρουμε, αν άφησε απλώς τον γραμματέα του Προξενείου που διενεργούσε την ανάκριση, να χρησιμο­ποιήσει τη λέξη σοδομία για να εκφράσει αυτά που άκουγε. Όπως κι αν έχει το πράγμα, ο ναύκληρος κατέθεσε πως ήθελε ν’ αποκρύψει αυτήν την ομο­λογία για ν’ αποφύγει το σκάνδαλο και να βρει κάποια ευκαιρία να ξεφορτω­θεί τον Γκλέση, αλλά πως ο ίδιος ο καμαρότος τα είπε στο υπόλοιπο πλήρω­μα μόνος του. Αναγκάστηκε τότε ο ναύκληρος να αναφέρει το γεγονός στον καπετάνιο.

Ο δεύτερος μάρτυρας ήταν ο Αυγουστίνος Αρμένης^[7], σιτιστής του πλοίου (dispensier), και φέρει το ίδιο επίθετο με τον καπετάνιο του πλοίου. Πιθανόν να ήταν ο γιος του ή συγγενής του. Ομολογεί ότι γνώριζε κι αυτός τον Τζουάνε Γκλέση, ήξερε πως ήταν Κεφαλονίτης και ναύτης στο πλοίο του Αρμένη. Στην ερώτηση τι ήξερε για το σκάνδαλο, απάντησε πώς είχε δει μια νύχτα τους Γκλέση και Σμαράλδη στο επίστεγο (cassaro) του πλοίου, να κάνουν πράξεις άσεμνες (maneggi indecenti).

Έχουμε κι εδώ, σ’ αυτήν τη διατύπωση, το πρό­βλημα που είχαμε και με τη λέξη σοδομία. Υποψιαζόμαστε πως ακόμα μια φο­ρά πρόκειται για λέξεις που χρησιμοποιεί ο γραμματέας για να καταγράψει ό,τι καταλάβαινε, ή ό,τι τον ενδιέφερε να καταλάβει. Πήγε πάντως ο μάρτυρας και μίλησε για το γεγονός, φθάνοντας στο λιμάνι της Λάρνακας, σ’ έναν βενετό έμπορο και συνεργάτη του, τον Τζιοβάνι-Μπατίστα Λοντζίνι^[8], ο οποίος όμως τον προέτρεψε να μην πει τίποτα στον καπετάνιό του και να μην ασχολείται μ’ αυτά (il quale li rispose non voler dir niente al capitano, ne imbaraz- zarsi in tal cosa). Το ανέφερε, επίσης, στον γραμματικό του πλοίου αλλά κι αυ­τός του απάντησε με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή να μη το κουβεντιάζει άλλο. Ο μάρτυρας Αρμένης είχε, ωστόσο, να πει κι άλλες λεπτομέρειες κατά την προα­νάκριση, ότι δηλαδή είχε δει μια μέρα τον Γκλέση να έχει τον Σμαράλδη στο αμπάρι του πλοίου και να του κάνει μπάνιο σε νερό ανακατεμένο με φλούδες λε­μονιού και πορτοκαλιού (porto il putto sudetto in stiva a lavarlo nudo per nudo con di scorzi di limoni, e naranzi). Κατά τη γνώμη του μάρτυρα αυτή ήταν η πρώτη φορά που διαπράχθηκε το αμάρτημα της σοδομίας. Προσθέτει, μάλιστα, πως ο καμαρότος είχε ομολογήσει ότι ο Γκλέσης τον είχε υποχρεώσει στην πράξη, κρατώντας τον και πνίγοντάς τον από τον λαιμό. Αναφέρει κι άλλες φήμες, ότι ο φύλακας του πλοίου, τους είχε δει μαζί μια νύχτα στην πλώρη όπου είχε πάει για τη σωματική του ανάγκη, και πως μόλις τον είδαν, ο Γκλέσης έτρεξε να κρυφτεί κάτω από το μπαστούνι στην πλώρη και παραλίγο μάλιστα να πέσει στη θάλασσα. Ο μάρτυρας επαναλαμβάνει εδώ, ελαφρώς παραλλαγ­μένο, αυτό που είπε πει και στην προηγούμενη κατάθεση ο ναύκληρος. Επιβε­βαιώνει όμως και τον ξυλοδαρμό του καμαρότου από τον ναύκληρο, προσθέτο­ντας επιπλέον πως μόλις άκουσε ο κατηγορούμενος Τζουάνε Γκλέσης ότι ο καμαρότος είχε ομολογήσει το για πέντε φορές διαπραχθέν αμάρτημα, τον άρ­παξε, ιδιαιτέρως, και του είπε «σκύλε με πρόδωσες, που τα είπες όλα». Κι ο νε­αρός καμαρότος του απάντησε «σκύλε με σκότωσες, ενώ στα ’χα πει, πως όλοι το ’ξεραν, και πως έπρεπε να τ’ αφήσουμε αλλά εσύ ήθελες να συνεχίσουμε». Και μετά απ’ αυτά, ο Γκλέσης έβαλε τα κλάμματα. Αυτή την έντονη συζήτη­ση, λέει ο μάρτυρας, πως την άκουσε με τα ίδια του τ’ αυτιά.

Τρίτος μάρτυρας ήταν ο Ζαφείρης Περιστιάνος^[9] φύλακας του πλοίου (guardano), Κεφαλονίτης. Επιβεβαιώνει ότι είχε δει μια νύχτα στην Λατάκεια, πηγαίνοντας στην πλώρη του πλοίου, τον Γκλέση και τον καμαρότο, αλ­λά στην κατάθεσή του αντιθέτως απ’ αυτά που είχαν πει οι δυο προηγούμενοι μάρτυρες, ισχυρίζεται ότι τους είδε μεν να είναι μαζί «αλλά δεν ήξερα τι έκα­ναν, επειδή δεν είδα τίποτα» (non sa quello facessero non avendo niente visto).

Ερωτηθείς αν είχε κάτι άλλο να προσθέσει, είπε πως ο καμαρότος είχε μετα­φέρει στον σιτιστή του πλοίου, σχόλια που είχε κάνει ο ίδιος ο Ζαφείρης Περιστιάνος για την ποιότητα του κρασιού (certe parole… toccante alia bevanda), και τότε ο σιτιστής θύμωσε και πήγε και χαστούκισε τον καμαρότο (li diede una schiaffa). Με το χαστούκι που έδωσε ο σιτιστής στον καμαρότο, αναπήδη­σε ο Τζουάνε Γκλέσης και πήγε προς το μέρος του Περιστιάνη να του ζητήσει τον λόγο, λέγοντάς του «γιατί δέρνεις το παιδί χωρίς λόγο;» Ακολούθησε μια λογομαχία και παρ’ ολίγο να πιαστούν στα χέρια, αλλά παρενέβησαν και τους χώρισαν ο ναύκληρος και άλλοι ναύτες. Προσέθεσε κι αυτός ο μάρτυρας, τη σκηνή του ξυλοδαρμού του καμαρότου και πως είχε ακούσει για την ομο­λογία ενοχής του, αλλά πως ο ίδιος δεν τον είχε ακούσει να ομολογεί με τα ίδια του τ’ αυτιά.

Θα σχολιάζαμε ότι ενώ οι πληροφορίες του Περιστιάνη χρη­σιμοποιήθηκαν από τους προηγούμενους μάρτυρες σαν μαρτυρίες, οι ίδιος δεν τις επιβεβαίωσε, όπως δεν επιβεβαίωσε και την ομολογία του Σμαράλδη. Το μόνο δηλαδή επιβαρυντικό στοιχείο, αν είναι επιβαρυντικό, που ανέφερε, ήταν ο διαπληκτισμός του με τον φερόμενο ως αρρενοκοίτη Γκλέση, και το ενδιαφέ­ρον του τελευταίου για τον Σμαράλδη. Επομένως, οι μόνοι επιβαρυντικοί μάρ­τυρες παραμένουν ο ναύκληρος και ο σιτιστής, που μεταφέρουν την ομολογία του καμαρότου.

Βενετική φρεγάτα γύρω στο 1784 – (Fregata Grossa Veneziana «FAMA» 1784).

Επόμενος μάρτυρας ήταν ο ναύτης του πλοίου Τζάκομο Ντέο [10]. Κατέθεσε κι αυτός πως ο Γκλέσης σηκωνόταν να πάρει το μέρος του καμαρότου, όταν συνέβαινε οι άλλοι ναύτες να τον δέρνουν. Ο μάρτυρας ανέφερε επίσης τη σκη­νή του ξυλοδαρμού δίνοντας περισσότερες λεπτομέρειες, αλλά και προσθέτο­ντας ένα επιβαρυντικό στοιχείο, ότι δηλαδή είχε ακούσει με τα ίδια του τ’ αυ­τιά τον Σμαράλδη να ομολογεί την αμαρτία του. Μόνο που σύμφωνα με την κατάθεσή του, το αμάρτημα είχε διαπραχτεί τέσσερεις φορές, τη μια μάλιστα τις μέρες των Χριστουγέννων του 1750, στη Λατάκεια.

Επόμενος μάρτυρας ήταν ο ναύτης Τζοβάνι-Μπατίστα Παντέλα [11], αυτός που είχε πει στον ναύκληρο κατά τη διάρκεια τού περιπάτου τους, πως είχε δει τον Γκλέση και τον Σμαράλδη ν’ αγγίζονται άσεμνα και να φιλιούνται. Η κα­τάθεσή του επιβεβαιώνει τις πληροφορίες της στενής σχέσης μεταξύ των δύο τελευταίων, και το γεγονός πως ο Γλέσης έπαιρνε το μέρος του καμαρότου, όταν τον έδερναν οι άλλοι ναύτες (si qualched’uno delli marineri voleva batter il putto… il predetto mariner saltava sempre contra tutti in diffesa del medemo putto). Το βαρύτερο όμως για τους κατηγορουμένους είναι ότι ο μάρτυς κα­ταθέτει πως ένα βράδυ τους είχε δει στον κοιτώνα, ν’ αγγίζονται άσεμνα, και πως είχε πει στον Γκλέση «πως δεν είναι σωστά πράγματα αυτά», κι ο Γκλέ­σης του απάντησε «πως δεν τρέχει τίποτα και να μην κάνει κουβέντα αλλιώς θα του δώσει να καταλάβει» (perche altrimente li dara). Και πράγματι ο Πα­ντέλα δεν είπε τίποτα. Αλλά μετά μεσολάβησε το επεισόδιο του ξυλοδαρμού του καμαρότου από τον ναύκληρο, και ο Παντέλα επιβεβαιώνει ότι ο καμαρό­τος ομολόγησε την πράξη. Με τι διαφορά ότι αυτός είπε πως ο καμαρότος ομολόγησε πως η πράξη είχε γίνει τρεις φορές και όχι πέντε ή τέσσερεις, όπως είχαν πει οι προηγούμενοι μάρτυρες. Άκουσε όμως τον καμαρότο να ομολογεί, πως εκτός από τις τρεις φορές, είχαν αμαρτήσει κι άλλες αλλά μόνο με άσε­μνες χειρονομίες.

Ο τιμονιέρης Τζώρτζης Βαλσαμάκης [12], Κεφαλονίτης, κατέθεσε ότι κάτι έτρεχε μεταξύ του Γκλέση και του Σμαράλδη, αλλά δεν είχε παρατηρήσει κάτι επιλήψιμο. Μόνο πως ο νεαρός Σμαράλδης προκαλούσε όλους τους ναύτες αγγίζοντάς τους στα απόκρυφα (il putto andava insolentando tutti i marineri, e chiapandoli per le parti vergognose) και πως ο Γκλέσης ήταν γενικά ανακατοσούρης (imbraccone) αλλά δεν είχε να προσθέσει άλλα. Το ταμπάκο που είχε κλαπεί ήταν δικό του, πως αυτός έδειρε πρώτος τον Σμαράλδη, πριν επέμβει ο ναύκληρος και αποσπάσει την ομολογία για το παράπτωμα της αρρενοκοιτίας. Αλλά ο ίδιος ο μάρτυρας, λέει, δεν είχε ακούσει την ομολογία της σοδομίας.

Μάρτυρας έβδομος, Τζιρόλαμο Ερίλι, μαραγκός [13]. Επιβεβαιώνει ότι υπήρχε μια σχέση μεταξύ του Γκλέση και του καμαρότου, σχέση που σκαν­δάλιζε το πλήρωμα. Δηλαδή κάθε φορά που έβγαινε από την καμπίνα ο νε­αρός με τα πιάτα του, θυμίζουμε ότι είχε καθήκοντα καμαρότου, ο Γκλέσης του ’δινε φιλιά, πράγμα που σκανδάλιζε τον μάρτυρα, που τους είχε μάλιστα πει, «τι ’ναι αυτά τα φιλιά, δεν ντρέπεστε; Πιτσουνάκια είσαστε να φιλιέστε τόσο;» (Cosa sono questi bacci, non vi vergognate? Siete colombini che vi baccaite tanto?). Είπε μάλιστα στον ναυτόπαιδα, «πρόσεχε για θα το μάθει ο θείος σας, και θα σας δείρει.». Ποιος να ήταν άραγε αυτός ο θείος; Μήπως ο ίδιος ο καπετάνιος του πλοίου, κάποιος άλλος ναυτικός; Δεν ξέρουμε. Επι­βεβαιώνει πάντως ο Τζιρόλαμο Ερίλι πως τους είχε δει στον κοιτώνα, ο Γκλέσης στην αιώρα του και ο νεαρός να ’χει το χέρι κάτω από την κουβέρ­τα του πρώτου. Ο μάρτυρας είπε τότε στον καμαρότο «τι κάνετε με τα χέ­ρια; Κοιτάτε μήπως έκανε η κότα το αυγό;» (Cosa fatte con la mano, guar- date se la gallina ha fatto l’uovo?). Επιβεβαιώνει επίσης, πως ο καμαρότος είπε μπροστά σε όλους πως είχε αμαρτήσει πολλές φορές με τον Γκλέση, ξεκινώντας για πρώτη φορά τα περασμένα Χριστούγεννα στην Λατάκεια, δυο φορές μάλιστα, και με το παλιό και με το νέο ημερολόγιο, πράγμα που σημαίνει και τα Χριστούγεννα των ορθοδόξων και τα Χριστούγεννα των καθολικών. Καταθέτει επιπλέον ο μάρτυρας ότι ο καμαρότος είχε ομολογή­σει πως ο Τζουάνε Γκλέσης του είχε πει πως αν αποκάλυπτε τη σχέση τους (pratica) θα κατέβαινε στ’ αμπάρι, θ’ άνοιγε τους πίρους και θα βούλιαζε όλο το καράβι.

Μάρτυρας όγδοος, Φραγκίσος Πούποβιτς [14], λεμβάρχης (mistro di caichio). Επιβεβαιώνει πως υπήρχε σχέση ανάμεσα στους δύο, τον Γκλέση και τον καμαρότο, με το επιχείρημα ότι κάθε φορά που κάποιος ναύτης έδερνε τον δεύτερο, ο Γκλέσης έπαιρνε το μέρος του. Τα υπόλοιπα τα είχε ακούσει από τους άλλους, αλλά δεν είχε δει τίποτα ο ίδιος. Είχε όμως ακούσει τον Σμαράλδη να ομολογεί μπροστά σε όλους, στην κουβέρτα του πλοίου, για τις αμαρτίες τους τα Χριστούγεννα, παλαιό και νέο ημερολόγιο, και τις συνερεύσεις τους στο αμπάρι, όπου είχε κατεβάσει τον ναυτόπαιδα ο Γκλέσης για να του κάνει μπάνιο. Καταθέτει επίσης ότι την ομολογία των πράξεων του ο Σμαράλδης την έκανε και στον αξιωματικό ενός άλλου πλοίου, τον Φραγκίσκο Λάντι από το πλοίο «Νέα Καισάρεια», ο οποίος του είπε σε μια συνάντησή τους, «πες μου την αλήθεια και θα ζητήσω να σε συγχωρήσει ο θείος σου». Πάλι ο «μυστη­ριώδης» θείος, ο οποίος αναφέρεται κι εδώ.

Η τελευταία, σωζόμενη τουλάχιστον κατάθεση, είναι αυτή του ίδιου του καμαρότου Σμαράλδη [15], και μέλους του κατηγορούμενου ζεύγους. Η δική του εκδοχή των γεγονότων είναι πως μια Κυριακή στη Λατάκεια, όταν στο πλοίο είχαν μείνει μόνο αυτός, ο ναύκληρος κι ο Τζουάνε Γκλέσης, κι ενώ είχε πέσει για ύπνο, ο Γκλέσης ήρθε και τον κάλεσε, του ’δωσε να πιει γλυκό κρα­σί που του γύρισε το κεφάλι, έπεσε κοιμισμένος σ’ ένα κιβώτιο, και ο Γκλέσης τότε του έβγαλε τα παντελόνια. Αυτός αντιστάθηκε αλλά ο Γκλέσης επέμενε. Τότε εμφανίστηκε ο ναύκληρος κι ο Γκλέσης έντυσε τον ναυτόπαιδα κι εξα­φανίστηκε· ο ναύκληρος δεν αντιλήφθηκε τίποτα.

Την παραμονή των Χριστουγέννων, με το νέο ημερολόγιο, ήθελε ο ναυτόπαις να βάλει μπουγάδα πάνω στην κουβέρτα του πλοίου, προσφέρθηκε να του την κάνει ο Γκλέσης κι εμφανίστηκε ο φύλακας του πλοίου να τους πει, «πη­γαίνετε να την κάνετε κάτω στ’ αμπάρι και στύψτε τη καλά» (No, menatelo in stiva abasso, lavatelo, e fregatelo bene cosi). Κι εκεί έγινε το μοιραίο, ο Γκλέσης να σφίγγει τον Σμαράλδη απ’ τον λαιμό, για να μην μπορέσει να φω­νάξει βοήθεια. Υπέκυψε τότε αναγκαστικά.

Δεν ανέφερε τίποτα στον καπετάνιο ωστόσο. Τον είχε φοβίσει ο Γκλέσης πως θα ’ταν χειρότερα για τον ίδιο αν ομολογούσε, και του ’κανε δωράκια όπως φρούτα κι άλλα μικροπράγματα. Του είπε, επίσης, πως θα βρει μια μά­γισσα ή ένα μάγο στη Λατάκεια να ρίξει μάγια σ’ όλο το πλήρωμα και να μην καταλάβουν τίποτα. Του είπε ότι την είχε ήδη βρει κι είχε κάνει τα μάγιά της και πως το θέμα τελείωσε.

Η σχέση συνέχισε. Μια νύχτα σκοτεινή και βροχερή (che una serra di notte oscura, e pioggia), που όλο το πλήρωμα έτρωγε στην τραπεζαρία στο πίσω μέ­ρος του πλοίου, ο Τζουάνε Γκλέσης τον πήγε στην πλώρη κι ’κει ξαναμάρτησαν. Μια άλλη φορά που ξαναδοκίμασαν στο ίδιο μέρος, τους έπιασε ο φύλακας του πλοίου κι αναγκάστηκε ο Γκλέσης να κρυφτεί κάτω από το μπαστούνι. Ο Γκλέσης του ζήτησε να ξαναβρεθούν, αλλά αρνήθηκε. Καταθέτει επίσης πως δεν είχε καμιά ανάμειξη στην κλοπή του ταμπάκου και το μόνο που ήξερε ήταν πως ο Γκλέσης είχε κλέψει καπνό και ρύζι από Τούρκους στη Δαμιέτα, και πούλησε το ταμπάκο στην Κύπρο, ενώ δώρισε το ρύζι. Και πως ο Γκλέσης του ζητούσε επίμονα να του αποκαλύψει, ως καμαρότος, που φύλαγε ο καπετά­νιος τα κλειδιά του ταμείου για να κλέψει τα χρήματα. Τον απείλησε μάλιστα πως αν πει κάτι, «θα του κάρφωνε την καρδιά μ’ ένα στιλέτο». Κι από φόβο αυτός δεν είπε τίποτα. Δυστυχώς δεν σώθηκε η κατάθεση του ίδιου του Γκλέση, κι έτσι μας μένει, προς το παρόν, τι είπαν οι όσοι κατέθεσαν για την υπό­θεση.

Από το παραπάνω συμβάν καθημερινής ζωής μπορούμε ν’ ανασυνθέσουμε τις συνήθειες και τις συμπεριφορές των ναυτικών και μάλιστα των ναυτικών των κατωτέρων πληρωμάτων. Το ανακριτικό υλικό μας αποκαλύπτει τα λι­μάνια που πιάνουν τα πλοία (Λατάκεια, Λάρνακα), εδώ μάλιστα έχουμε να κάνουμε μ’ ένα πλοίο που δεν ταξιδεύει μ’ επίσημη κρατική συνοδεία αλλά επιδίδεται σ’ αυτό που ονομαζόταν «καραβανάτζιο» [16]. Πρακτική συνήθης για πολλά από τα επτανησιακά πλοία εκείνης της εποχής.

Αξία παραδείγματος έχει, επίσης, η σύνθεση του πληρώματος, αφού βλέπουμε Ελληνοβενετό κα­πετάνιο, κατά πάσα πιθανότητα Κεφαλονίτη, κεφαλονίτη γραμματικό, κεφαλονίτη σιτιστή και ναύτες, αλλά και ναύτες δαλματούς. Καθημερινά στοιχεία της ζωής του πληρώματος αποκτούν τον χρωματισμό τους, όπως είναι μια βόλτα στην παραλία κατά τη διάρκεια ενός σταθμού, όπου μάλιστα μεταφέρο­νται τα κουτσομπολιά του πληρώματος. Βλέπουμε για τις γνωριμίες που δια­τηρούν τα μέλη του πληρώματος με άλλους ομοεθνείς που κατοικούν στις σκάλες που πιάνει το καράβι, και στους οποίους μάλιστα μεταφέρονται οι διά­φορες φήμες που ακούγονται για τα μέλη του πληρώματος. Μαθαίνουμε για τις γνωριμίες, αν όχι για τις συγγενικές σχέσεις που συνδέουν μεταξύ τους τα μέλη του πληρώματος, όταν βλέπουμε να απευθύνεται στον άτυχο καμαρότο η απειλητική φράση «θα το πω στο θείο σου και θα σε δείρει».

Κεφαλονιά, Vincenzo Coronelli, 1688.

Ανάγλυφες γί­νονται, επίσης, οι καθημερινές συνήθειες και οι δυσαρέσκειες μεταξύ των με­λών του πληρώματος, που κάποτε μπορούν να φτάσουν σε ανοικτούς καυγά­δες, γύρω από θέματα σιτισμού και ποιότητας της διατροφής. Επίσης οι συνή­θειες των ναυτικών να προσπορίζονται μικρές ποσότητες πραμάτειας, όπως καπνό και ρύζι, που μεταπωλούν ή δωρίζουν στη συνέχεια. Μαθαίνουμε για τις μικροκλοπές ανάμεσα στα μέλη του πληρώματος. Μαθαίνουμε για τις συνθήκες ιεραρχίας και ηλικίας ανάμεσα στα μέλη του πληρώματος, καθώς βλέπουμε τον ναύκληρο να μπορεί να δέρνει τον νεαρό, για να τον ανακρίνει, αλλά βλέπουμε κι όλους τους ναύτες να ξεσπούν, δέρνοντάς τον, επίσης, μόλις θεωρούσαν πως κάτι δεν έκανε καλά. Μαρτυρία σημαντική για την αντιμετώ­πιση των κατωτέρων μελών του πληρώματος και μάλιστα των ανήλικων με­λών του. Μαρτυρίες ενδιαφέρουσες και έμμεσες για την παιδική εργασία.

Έχουμε μια σπάνια μαρτυρία για τις συνθήκες σεξουαλικής ζωής και μάλι­στα της μη αποδεκτής, όπως μια ομοφυλική σχέση ενός μεγαλύτερου με έναν μικρότερο σε ηλικία· την τρυφερότητα που δείχνει ο μεγαλύτερος προς τον μι­κρότερο, όταν σπεύδει να τον προστατεύσει από τη βία των άλλων· τρυφερότη­τα που μετατρέπεται με τη σειρά της σε βία, όταν ο μεγαλύτερος εκμεταλλεύ­εται τη θέση του για να υποχρεώσει τον μικρότερο σε συνεύρεση. Την αμφίθυμη σχέση με την ομοφυλοφιλία που έχει ο νεαρός, αφού πολλοί μαρτύρησαν πως ήταν «παιχνιδιάρης» με τα άλλα μέλη του πληρώματος, αλλά αν πιστέ­ψουμε την δική του μαρτυρία, δεν ξέρουμε σε ποιο βαθμό ήταν πραγματικά συμμετέχων στο ερωτικό παιχνίδι. Μαθαίνουμε για τους τρόπους του φλερτ, που μεταφράζονται σε γλυκό κρασί και μικρά δωράκια, όπως είναι τα φρούτα και άλλα μικροπράγματα αλλά και το μπάνιο μέσα σε νερό αρωματισμένο με φλούδες λεμονιού και πορτοκαλιού. Μαθαίνουμε για τη στάση που κρατούν απέναντι στην ομοφυλοφιλία, πολλά πρόσωπα αφού, παρά το αναμενόμενο, δεν φαίνονται να σκανδαλίζονται υπερβολικά· προτιμούν μάλιστα όσο είναι δυ­νατόν να κρατούν κρυφές αυτές τις συμπεριφορές, για να αποφεύγουν την έκταση ενός επεισοδίου ή ακόμα και για να προστατεύσουν τους εμπλεκόμε­νους. Οι σχέσεις των άλλων προς την ομοφυλοφιλία είναι, άρα, προσεκτικές· σκανδαλίζει μεν όταν γίνεται γνωστή, ειδικά μετά από την καταγγελία της στις αρχές, αλλά και αποκρύπτεται όσο είναι δυνατόν και δεν αποτελεί κάτι περισσότερο από αντικείμενο συζήτησης και σχολίων, όσο τουλάχιστον δεν παίρνει διαστάσεις. Άλλωστε ο καμαρότος της ιστορίας μας, προτίμησε να ομολογήσει τη σχέση του με τον συνάδελφό του, παρά να δεχτεί πως ήταν ανακατεμένος σε μια υπόθεση κλοπής μερικών οκάδων καπνού.

Μένουν βέβαια αναπάντητα πολύ ουσιαστικά ερωτήματα, τα οποία μόνο με υποθέσεις μπορούμε ν’ απαντήσουμε. Και το κυριότερο ερώτημα είναι ποια ήταν η πραγματική σχέση του Γκλέση με τον Σμαράλδη. Υπήρξε βιασμός ή συναίνεση; Κι αν μπορούσε να γίνει αποδεκτή η συναίνεση εκ μέρους των αρ­χών, όταν η διαφορά ηλικίας ήταν μεγάλη ανάμεσά τους; Γιατί δεν διασώθηκε στα αρχεία του Προξενείου, αν υπήρξε, και μια δικογραφία με τις καταγγελίες κατά του Σμαράλδη; Γιατί δεν σώθηκε η κατάθεση του Τζουάνε Γκλέση; Τι δεν ειπώθηκε στην ανάκριση, λόγω ντροπής ή για να προστατευθούν οι κατη­γορούμενοι; Γιατί ο καπετάνιος του πλοίου δεν ανέφερε νωρίτερα το γεγονός; Ερωτήματα στα οποία, ακόμα κι αν δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι, θα προ­σπαθήσουμε να τους δώσουμε μια απάντηση.

Ο ναύτης Τζουάνε Γκλέσης αισθανόταν μια ερωτική έλξη για τον Δημήτριο Σμαράλδη. Ο νεαρός Σμαράλδης, ήταν διστακτικός, κυρίως από φόβο ή από απειρία σε παρόμοιες σχέσεις· έδειξε να αντιστέκεται (ή είπε ότι αντιστά­θηκε) αλλά τελικά υπέκυψε. Στην κατάθεσή του (αλλά τι θα μπορούσε να ομολογήσει στην κατάθεσή του;) ισχυρίζεται ότι υποχώρησε στις πιέσεις του Τζουάνε υπό το καθεστώς βίας. Θα μπορούσε να έχει αναφέρει το γεγονός αμέσως. Ο φόβος του, όμως, μπροστά στην αποκάλυψη του συμβάντος τον συγκράτησε. Ήθελε να διακόψει τη σχέση τους εξαιτίας αυτού του φόβου. Ο Τζουάνε Γκλέσης προσπάθησε να καθησυχάσει τους φόβους του νεαρού συ­ντρόφου του αλλά δεν το πέτυχε· προσπάθησε επίσης, προστατεύοντάς τον από τη βία των άλλων, να του δώσει να καταλάβει ότι μπορούσε γενικώς να τον προστατεύει. Αλλά ούτε αυτό το κατάφερε. Προσπάθησε να τον καθησυχάσει, υποσχόμενος τις υπηρεσίες ενός μάγου ή μιας μάγισσας που θα «τύφλωνε» όλο το υπόλοιπο πλήρωμα και δεν θα έβλεπε τίποτα.

Ενδιαφέρον στοιχείο αυτό για τον φαντασιακό κόσμο αυτών των ανθρώπων και την εμπιστοσύνη τους σε υπερφυσικές δυνάμεις. Οι ευθύνες της πράξης έπεσαν κυρίως πάνω στον Γκλέση – κρίνοντας τουλάχιστον από το υλικό που διαθέτουμε – εξαιτίας της ηλικίας του που τον έφερνε σε μια θέση ευθύνης μεγαλύτερου σε ηλικία προς τον νεότερο. Άλλωστε στην κατάθεσή του ο ίδιος ο εραστής του, ο Δημήτριος Σμαράλδης τον ενοχοποιεί ή τον προδίδει, αφήνοντας να εννοηθεί ότι ήταν πιο δυνατός σωματικά και τον ανάγκαζε με τη βία να συναινεί στις ερωτικές απαιτήσεις του, επιπλέον και το χειρότερο, είπε στην κατάθεσή του ότι ο Τζουάνε Γκλέσης τον ρώτησε που κρύβει ο καπετάνιος τα κλειδιά του χρηματοκι­βωτίου. Τον βάραιναν και υποψίες ότι είχε κλέψει. Ήταν συνεπώς ο ιδανικός ένοχος.

Υποσημειώσεις

[1] Le Consulat de Venise à Chypre. Documents inédits. T. II (1750-1751), Nicolas E. Karapidakis (εκδ.), Λευκωσία, Centre de recherche scientifique, sources et etudes de l ’histoire de Chypre, LXXVII, σ. 350, αριθ. 172a. (στο εξής CVC). Όπου και η σχετική βιβλιογραφία για την ιστορία του Προξενείου, τους Επτανησίους στην Κύπρο, τους εμπόρους, τους πλοιάρ­χους και τα πληρώματα.

[2] C.V.C., σ. 350-364, αρ. 172a-172j.

[3] C.V.C., passim.

[4] C.V.C. passim.

[5] C.V.C., σ. 351, αριθ. 172b. Είχε προηγουμένως υπηρετήσει στο πλοίο Santa Anna, του καπετάνιου Agustin Gilifussi, βλ. στο ίδιο, σ. 207, αριθ. 106b και passim.

[6] Sodomia, η λέξη προέρχεται από τα λατινικά της χριστιανικής γραμματείας. Το λεξι­λόγιο του εκκλησιαστικού δικαίου την αποδίδει ως σοδομία, αρρενοκοιτία, βλ. Ε. ΡΟΥΣΣΟΣ, Λεξιλόγιο Εκκλησιαστικού Δικαίου, ΙΙ. Λατινικόν Δίκαιον, Αθήνα, 1949, αλλά η λέξη μπορεί να έχει και τη σημασία της σεξουαλικής ιδιαιτερότητας γενικώς.

[7] C.V.C., σ. 351-352, αριθ. 172β.

[8] C.V.C., σσ. 426, 428.

[9] C.V.C., σ. 354-355, αριθ. 172d.

[10]  C.V.C., σ. 356-357, αριθ. 172e.

[11] C.V.C., σ. 357-358, αριθ. 172f.

[12] C.V. C, σ. 358-359, αριθ. 172g.

[13] C.V.C., σ. 35 -360, αριθ. 172h.

[14] C.V.C., σ. 361-362, αριθ. 172i.

[15] C.V.C., σ. 362-364, αριθ. 172j.

[16] D. Sabatier, «La caravane française en Égypte dans la deuxième moitié du XVIIIe siècle.», Αφιέρωμα στον Νίκο Σβορώνο, Βασιλ. Κρεμμυδάς, Χρύσα Μαλτέζου, Νίκος Παναγιωτάκης (επιμ.), Ρέθυμνο, 1986, σσ. 180-201.

Ν. Ε. Καραπιδάκης

Καθηγητής του Ιονίου Πανεπιστημίου, Πρόεδρος

του Εφορευτικού Συμβουλίου των Γενικών Αρχείων του Κράτους.

Πρακτικά ΙΑ΄ Πανιονίου Συνεδρίου, «Επτανησιακός βιος και πολιτισμός». Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι, 2019.

*Οι  επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που παρατίθενται στο κείμενο, οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.