Οι Έλληνες της Αζοφικής 18ος – Αρχές 20ού αιώνα. Νέες προσεγγίσεις στην ιστορία των Ελλήνων της νότιας Ρωσίας
Συλλογικό έργο. Έκδοση: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.) – Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Νοέμβριος 2015.
Επιμέλεια: Ευρυδίκη Σιφναίου, Τζελίνα Χαρλαύτη.
Σύνοψη του βιβλίου
Στα σύνορα Ρωσίας και Ουκρανίας σήμερα, οι πόλεις-λιμάνια της Αζοφικής στη διάρκεια της περιόδου 1774-1917 είχαν αλματώδη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Η δημιουργία πόλεων στις έρημες στέπες, αποτέλεσμα της αποικιοποίησης της περιοχής από την αυτοκρατορική Ρωσία, προσέλκυσαν πληθυσμούς από το Ιόνιο και το Αιγαίο, που εγκαταστάθηκαν εκεί και ανέλαβαν το εξωτερικό εμπόριο και τη ναυτιλία της περιοχής.
Η αλυσίδα των πόλεων, το Ταγανρόγ, το «βασίλειο των Ελλήνων» και γενέθλια πόλη του Τσέχωφ, το Ροστόβ πάνω στον «ήρεμο Ντον», στη χώρα των Κοζάκων, η Μαριούπολη, η πόλη των Ελλήνων από την Κριμαία και το Μπερντιάνσκ, αποτέλεσαν εύρωστες παροικίες Κεφαλλήνων, Ιθακήσιων, Μυκονιατών, Σαντορινιών, Ψαριανών και Χιωτών. Ακόμη και ο Γεώργιος Σουρής, στα 17 του χρόνια, τον Ιούλιο του 1870, μετέβη στην Αζοφική για να μαθητεύσει κοντά σε ένα θείο του έμπορο, Χιώτη: «Πώς σ’ ενθυμούμαι, ω Αζόφ και Τάναϊ, ακόμη! / κάθε ημέρα κίνησις και νέο πανηγύρι· / από σιτάρι κι’ άχυρο εστρώνοντο οι δρόμοι, / και έτρεχαν οι έμποροι, και έτρεχαν κι’ οι χοίροι», γράφει για το Ταγανρόγ.
Οι Έλληνες της Αζοφικής 18ος – Αρχές 20ού αιώνα
Στον πρόλογο του τόμου, γράφει ο Ομότιμος Καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης:
Οι μελέτες του παρόντος τόμου, προϊόντα πολύχρονης έρευνας βασισμένης σε πρωτογενές αναξιοποίητο υλικό των ρωσικών και των ουκρανικών αρχείων, είναι αποτέλεσμα μιας πρωτοποριακής συνεργασίας Ρώσων, Ουκρανών και Ελλήνων ιστορικών, και αναδεικνύουν την πολύτιμη συνεισφορά των Ελλήνων στην ευμάρεια των πόλεων και στη σύνδεση της περιοχής με τη Δυτική Ευρώπη και το διεθνές εμπόριο.
Ξεφυλλίζω αυτήν τη συλλογή ιστορικών μελετών και ταξιδεύω με τη φαντασία μου στα λιμάνια, στις πόλεις, τα κατάλοιπα των αρχαίων ελληνικών αποικιών, τις αχανείς εκτάσεις με τα ηλιοτρόπια και τις εκβολές των ποταμών, που συνθέτουν τον κόσμο της «Νέας Ρωσίας», έναν κόσμο συνάντησης του ελληνισμού, από τα αρχαία χρόνια ως τις μέρες μας, με τους λαούς της βόρειας ενδοχώρας της Μαύρης θάλασσας.
Πρωτοσυνάντησα αυτόν τον κόσμο από τα μαθητικά μου χρόνια στις σελίδες των διηγημάτων του Αντόν Τσέχωφ και στον Ήρεμο Ντον του Μιχαήλ Σόλοχοφ, αλλά άρχισα να τον καταλαβαίνω πολύ αργότερα μέσα από τη μελέτη του Διαφωτισμού και της μεταλαμπάδευσής του σ’ αυτήν την ακραία απόληξη του ευρωπαϊκού κόσμου, στη σκιά του ασιατικού γίγαντα, χάρη στην εξάπλωση των δικτύων Ελλήνων εμπόρων και λογίων στους νέους οικισμούς που ίδρυε η αυτοκρατορική στρατηγική της Μεγάλης Αικατερίνης στην περιοχή.
Όμως όταν επισκέφθηκα αυτούς τους τόπους μετέχοντας στις δραστηριότητες του προγράμματος «Η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των πόλεων-λιμανιών της Αζοφικής και οι Έλληνες», που συνδιοργάνωσαν το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, συναισθάνθηκα ότι η επαφή με τον χώρο, η άμεση πρόσληψη του γεωγραφικού περίγυρου και της μαρτυρίας του οικιστικού περιβάλλοντος, συνιστούν αναντικατάστατους συντελεστές της ιστορικής κατανόησης, της αναγωγής στο ουσιώδες της ανθρώπινης εμπειρίας.
Για τον λόγο αυτό και η ανά χείρας έκδοση είναι πραγματικά ένας αγωγός ιστορικής γνώσης και κατανόησης: αναπαριστά την πολύπλευρη διαδρομή του ελληνισμού γύρω από τη λεκάνη της κλειστής θάλασσας της Αζοφικής, της Μαιώτιδος λίμνης των αρχαίων, σε στενή συνάφεια προς το γεωμορφολογικό περιβάλλον που αποτέλεσε το σταθερό περίγραμμα αυτής της διαδρομής.
Αν και το χρονολογικό ανάπτυγμα των μελετών είναι κυρίως οι 18ος, 19ος και ο αρχόμενος 20ός αιώνας ώς την εποχή της Ρωσικής Επανάστασης, οι αρχαιοελληνικές μνήμες της περιοχής δεν απουσιάζουν από τα περιεχόμενα του τόμου, όπως και δεν διέφευγαν της αυτοσυνειδησίας των Ελλήνων που έζησαν και δημιούργησαν σ’ εκείνες τις μακρινές ακτές.
Σ’ αυτές τις περιοχές οι νέοι Έλληνες πάροικοι συναντήθηκαν με τον μεσαιωνικό ελληνισμό της Κριμαίας και της Μαριούπολης σε μια δημιουργική ώσμωση, που προσέδωσε ιστορικό και δημογραφικό βάθος στην ελληνική παρουσία στην Αζοφική. Οι πολύμορφες οικονομικές δραστηριότητες και ο πολιτισμός που συνδέθηκε με αυτές, η κοινοτική οργάνωση και η συμμετοχή των Ελλήνων στην πολιτική ζωή του τόπου συνθέτουν το κύριο αντικείμενο των περιεχομένων του τόμου και εικονογραφούν με ακρίβεια τον χαρακτηριστικό δυναμισμό της ελληνικής διασποράς στον κόσμο της Αζοφικής με επίκεντρο το Ταγανρόγ, το «Ταϊγάνιο» των Ελλήνων, με απολήξεις το Ροστόβ- στον -Ντον και το Νοβοτσερκάσσκ ανατολικά, τη Μαριούπολη και το Μπερντιάνσκ δυτικά, και νότια το Κερτς της Κριμαίας στον Κιμμέριο Βόσπορο και το Νοβορωσίσκ, στη θέση της αρχαίας Γοργιππίας, κοντά στην Ανάπα των εκπατρισμένων Ποντίων.
Δεν μπορώ ν’ αντισταθώ στον πειρασμό να παραθέσω εδώ τρεις στίχους από τον Προμηθέα δεσμώτη του Αισχύλου, που ανακαλούν τη σαγήνη που ασκούσε η μυθική γεωγραφία αυτής της άκρης του κόσμου στη φαντασία των Ελλήνων από τα πανάρχαια χρόνια:
ἰσθμὸν δ᾽ ἐπ᾽ αὐταῖς στενοπόροις λίμνης πύλαις
Κιμμερικὸν ἥξεις, ὃν θρασυσπλάγχνως σε χρὴ
λιποῦσαν αὐλῶν᾽ ἐκπερᾶν Μαιωτικόν·
Με αυτά τα λόγια προλέγει το τραγικό δρομολόγιο της κατατρεγμένης Ιούς ο δεσμώτης ευεργέτης των ανθρώπων, αναγγέλλοντας κατά κάποιον τρόπο και τα μελλοντικά δρομολόγια των Ελλήνων σ’ αυτόν τον χώρο.
Μια αποκαλυπτική πραγματικά πτυχή του υλικού που παρουσιάζει η συλλογή, είναι τα τεκμήρια για την αρχιτεκτονική κληρονομιά που συνδέθηκε με την ακμή του ελληνισμού της Αζοφικής, ιδίως στο Ταϊγάνιο. Τα σχετικά φωτογραφικά τεκμήρια που κοσμούν τις σελίδες που ακολουθούν, αποτελούν τους αδιάψευστους μάρτυρες της μεγαλουργίας πραγματικά των Ελλήνων της Αζοφικής αλλά και της αυτοσυνειδησίας τους.
Δεν χρειάζεται να πω περισσότερα για να υπογραμμίσω τη σημασία αυτής της έκδοσης που αποτελεί τον πρώτο ώριμο καρπό του προγράμματος. Έχοντας πλήρη επίγνωση της σημασίας του ερευνητικού αντικειμένου αλλά και της επιστημονικής αξιοπιστίας του προγράμματος, ως διευθυντής του Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών το στήριξα με κάθε τρόπο…
Περιεχόμενα
- Πρόλογος, Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης
Προλεγόμενα, Γενάντι Μάτισοβ
Βραχυγραφίες, Μέτρα και σταθμά
Χρονολόγιο: «Εμείς εις Ρωσίαν», Ευρυδίκη Σιφναίου – Τζελίνα Χαρλαύτη
Φωτογραφίες της ερευνητικής αποστολής
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΤΟ ΤΑΪΓΑΝΙΟ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
- Κεφάλαιο 1: Το Ταϊγάνιο των Ελλήνων: Ελληνική επιχειρηματικότητα στην παραμεθόριο του διεθνούς εμπορίου, Ευρυδίκη Σιφναίου – Τζελίνα Χαρλαύτη
Κεφάλαιο 2: Η αρχιτεκτονική δημιουργία των Ελλήνων στις πόλεις της Αζοφικής κατά τον 19ο αιώνα: Η περίπτωση του Ταϊγανίου, Βασίλης Κολώνας
Κεφάλαιο 3: Οι Έλληνες επικεφαλής της Δημοτικής Δούμας του Ταγανρόγ, Άλα Α. Τσιμπάλ
Κεφάλαιο 4: Η Ελλάδα και οι Έλληνες στο έργο του Αντόν Παύλοβιτς Τσέχωφ, Μαρίνα Τ. Λαριόνοβα
Κεφάλαιο 5: Γεωργίου Σουρή, «Εγώ – εις Ρωσσίαν», Κατερίνα Παπακωνσταντίνου
Κεφάλαιο 6: Αρχαίοι ελληνικοί οικισμοί στις ακτές του Κόλπου του Ταγανρόγ και του κάτω ρου του Ντον στην Αζοφική θάλασσα, Ιρίνα Β. Τολότσκο
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΛΙΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ
- Κεφάλαιο 7: Έλληνες επιχειρηματίες και ναυτικοί στις βόρειες ακτές της Μαύρης και Αζοφικής θάλασσας την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας και των ρωσικών κατακτήσεων, 15ος-18ος αιώνας, Ολεξάντρ Χαλένκο
Κεφάλαιο 8: Οι ξένοι έμποροι και το εξωτερικό εμπόριο στα λιμάνια της Μαύρης και Αζοφικής θάλασσας τον 18ο αιώνα, Βίκτωρ Ν. Ζαχάροβ
Κεφάλαιο 9: Αναζητώντας νέες ευκαιρίες: Οι Έλληνες στο εμπόριο της Μαύρης θάλασσας στα τέλη 18ου αιώνα, Κατερίνα Παπακωνσταντίνου
Κεφάλαιο 10: Το δια θαλάσσης εμπόριο από την Καζακία και τη Ρωσία, 1696-1774, Γιάννης Καρράς
Κεφάλαιο 11: Οι Έλληνες της Νίζνας και το θαλάσσιο εμπόριο: Μια πρώτη προσέγγιση, Ευγένιος Τσερνούχιν
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ
- Κεφάλαιο 12: Οι Έλληνες του Ροστόβ-στον-Ντον στα τέλη του 19ου-αρχές 20ού αιώνα, Τατιάνα Κονέβσκαγια
Κεφάλαιο 13: Η Μαριούπολη στα τέλη του 18ου και τον 19ο αιώνα, Ιρίνα Πονομαριόβα
Κεφάλαιο 14: Η οικονομική ανάπτυξη της Μαριούπολης τον 19ο αιώνα, Σβετλάνα Νοβικοβά
Κεφάλαιο 15: Η ανάπτυξη του εμπορίου της βόρειας Αζοφικής και το Μπερντιάσκ στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, Γιούλια Ρούντα
Κεφάλαιο 16: Η συμβολή της ελληνικής κοινότητας στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής Κερτς – Γενί-Καλέ, 18ος-20ός αιώνας, Ναταλία Β. Μπικόβσκαγια
ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΕΜΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΕΣ, 19ος – ΑΡΧΕΣ 20ού ΑΙΩΝΑ
- Κεφάλαιο 17: Οι δραστηριότητες της Εμπορικής Τράπεζας Αζόφ-Ντον στον νότο της Ρωσίας στα τέλη του 19ου αιώνα, Βλαντιμίρ Β. Μοροζάν
Κεφάλαιο 18: Η οικογένεια των καπνοβιομηχάνων Μεσαξούδη στο Κερτς της Κριμαίας, 19ος-20ός αιώνας, Γιώργος Παγωνιτάκης
Κεφάλαιο 19: Λουί Ντρέυφους κ’ Σία. Μια διεθνής, μεγάλη εμπορική επιχείρηση και η παρουσία της στη δημόσια ζωή της Ρωσίας, Βόλφγκανγκ Σάρτορ
ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ: ΤΑ ΑΡΧΕΙΑ
- Κεφάλαιο 20: Οργάνωση και διαχείριση αρχειακού υλικού για τους Έλληνες στην Αζοφική: Η «Ταναΐδα», Κατερίνα Παπακωνσταντίνου
Κεφάλαιο 21: Έγγραφα για την ελληνική διασπορά του Ντον και της Αζοφικής στο Κρατικό Αρχείο της Περιφέρειας του Ροστόβ-στον-Ντον, Ζόγία Α. Τσουμακόβα
Κεφάλαιο 22: Ο κρατικός σύμβουλος και επίτιμος πολίτης του Ροστόβ – στον – Ντον Κωνσταντίνος Διαμαντίδης, Λουντμίλα Σ. Γκαπόνοβα
Ευρετήριο προσώπων και τόπων
Βιογραφικά σημειώματα συγγραφέων
Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.) – Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών
Σχήμα: 17Χ24
Σελίδες: 608
ISBN: 9789609538367
Νοέμβριος 2015
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 
Σχολιάστε