Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η Ευρωπαϊκή Σκέψη του δεκάτου ογδόου αιώνα
Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου, «Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η Ευρωπαϊκή Σκέψη του δεκάτου ογδόου αιώνα», Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, σελ. 332, Αθήνα, 2003.
Τα τελευταία χρόνια, όλο και πιο έντονη φανερώνεται η μέριμνα των μελετητών, ιστορικών και φιλοσόφων, ν’ αποδώσουν στη νεότερη ελληνική φιλοσοφική σκέψη τις πραγματικές της διαστάσεις στο πλαίσιο της συνεχούς ροής των ελληνικών πραγμάτων· η συγκομιδή από μελέτες και βιβλία, που διερευνούν τον νεοελληνικό φιλοσοφικό στοχασμό, δεν είναι μικρή την τελευταία εικοσιπενταετία. Ωστόσο, άφθονο και ανεκμετάλλευτο παραμένει ακόμη το χειρόγραφο υλικό φιλοσοφικών έργων γραμμένων από Έλληνες λογίους της Τουρκοκρατίας και ακόμη λείπουν – είκοσι χρόνια μετά την υποστήριξη της διατριβής αυτής – εξειδικευμένες εργασίες που να παρουσιάσουν και να εκτιμήσουν την ιστορική παρουσία όσο και τη φιλοσοφική προσφορά του εξεταζομένου στοχαστή.
Αντικείμενο της διατριβής αυτής αποτελεί η προσωπικότητα και ο στοχασμός του Βενιαμίν Λεσβίου, διακεκριμένου μαθηματικού, φυσικού και φιλοσόφου. Ηγετική μορφή της ελληνικής παιδείας στην καμπή του δεκάτου ογδόου αιώνα μπορεί να θεωρηθεί το σημαντικότερο φιλοσοφικό πνεύμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού· υπήρξε φορέας μιας κυρίαρχης ευρωπαϊκής πολιτισμικής κίνησης, όπως ήταν ο Διαφωτισμός, του οποίου η διείσδυση στον ελληνικό και στον βαλκανικό χώρο βρισκόταν τότε στην κορύφωσή της. Ο σεβαστός αυτός Διδάσκαλος του Γένους βίωσε βίαιες αντιδράσεις για τις νεωτεριστικές του θέσεις και δίδαξε σε ελληνικά ακαδημαϊκά ιδρύματα τη φιλοσοφία των Γάλλων Ιδεολόγων, της οποίας ήταν οπαδός όπως και ο Αδαμάντιος Κοραής.
Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η Ευρωπαϊκή Σκέψη του δεκάτου ογδόου αιώνα
Σημαντικός λόγιος της τελευταίας περιόδου της Τουρκοκρατίας, ο Βενιαμίν Λεσβίος, με πλούσιο συγγραφικό έργο, άφησε φιλοσοφικά συγγράμματα, από τα οποία ως πρόσφατα ανέκδοτα ήσαν τα Στοιχεία Ηθικής. Η κριτική έκδοση του έργου αυτού, την οποία πραγματοποίησα, υπήρξε πολύχρονη· από την αναστροφή μου αυτή, διαπίστωσα με τρόπο άμεσο τόσο το πνευματικό και ηθικό μέγεθος της προσωπικότητας του όσο και την πολύ συχνή διάθλαση του προβληματισμού των συγχρόνων του Ευρωπαίων φιλοσόφων στη σκέψη του. Για τούς δυο αυτούς λόγους θεώρησα, ότι άξιζε να μελετηθεί συστηματικά η ζωή και το έργο του Βενιαμίν σε συνάρτηση όχι μόνο με τη συγκεκριμένη εκείνη ιστορική στιγμή του νεότερου ελληνισμού την οποία έζησε, αλλά και με τα τότε φιλοσοφικά ρεύματα που επικρατούσαν στη Δυτική Ευρώπη.
Η προσωπικότητα του Βενιαμίν Λεσβίου, που βασικό στοιχείο της ήταν ο συνδυασμός της θεωρίας με την επαναστατική πράξη, η συνέπεια διδασκαλίας και ζωής, ξεπερνά τα όρια ενός απλού διδασκάλου και λογίου. Ως άνθρωπος της δράσης προσχώρησε με ενθουσιασμό στη Φιλική Εταιρεία και έλαβε μέρος στις πρώτες Εθνοσυνελεύσεις και σε σημαντικές αποστολές της Ελληνικής Επανάστασης· εμφανίζεται ως ένας πνευματικός ηγέτης του Αγώνα, που με πλήρη συναίσθηση της ιστορικής του ευθύνης, τον προετοίμασε πνευματικά με τη φιλοσοφική υπεράσπιση της ανθρώπινης αξίας και ελευθερίας. Ο προβληματισμός του για την ελευθερία και τη δημοκρατία αναγγέλλει ακόμη τον φιλελευθερισμό του δεκάτου ενάτου αιώνα στην Ελλάδα. Τα περιστατικά της πολυκύμαντης ζωής του, σφραγισμένα από κοινωνικές, πολιτικές όσο και πολιτισμικές διαπλοκές, προσφέρουν έδαφος για τη μελέτη των επιδράσεων του Διαφωτισμού στη νεοελληνική πολιτισμική ζωή, της σύζευξης δηλ. μιας κυρίαρχης μορφής πολιτισμού με εθνικά στοιχεία, της ανανέωσης με την παράδοση.
Για τον λόγο αυτόν, η αποτίμηση του στοχασμού του Βενιαμίν θα παρέμενε ελλιπής χωρίς τη διερεύνηση των σχέσεων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και της ευρωπαϊκής σκέψης του δεκάτου ογδόου αιώνα. Η διερεύνηση αυτή αποτελεί το πρώτο μέρος της εργασίας μας και, χωρίς να είναι εξαντλητική, έχει έναν κατατοπιστικό χαρακτήρα, με σκοπό να χαραχθεί το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκε η σκέψη του. Αν η βιβλιογραφία γύρω από τη ζωή και το έργο του Βενιαμίν είναι αρκετά σημαντική, μια επανεξέταση της δεν θεωρήθηκε περιττή· αρκετά γεγονότα της ζωής του δεν είχαν ακόμη διασαφηνισθεί και επιβαλλόταν νέα θεώρηση ολόκληρου του σχετικού υλικού για να αξιοποιηθούν και συσχετισθούν στοιχεία τα οποία πρόσφατα ήρθαν στο φως της δημοσιότητας και δεν είχαν συγκρατήσει την προσοχή προγενεστέρων μελετητών. Έτσι, στο δεύτερο μέρος της εργασίας μας γίνεται κυρίως προσπάθεια ν ‘αποσαφηνισθούν και να ερμηνευθούν γεγονότα της ζωής και της δράσης του Λεσβίου λογίου στις Κυδωνιές, στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες καθώς και στην περίοδο της Αρμοστείας του στο Αιγαίο στους πρώτους επαναστατικούς χρόνους.
Στο τρίτο μέρος της εργασίας μας, όπου εφαρμόζουμε διεπιστημονικές συγκριτικές μεθόδους έρευνας γίνεται ανάλυση της σκέψης του Βενιαμίν, κυρίως με την ανίχνευση των πηγών του και τον συσχετισμό ανάμεσα στις ιδέες του με εκείνες άλλων φιλοσόφων της εποχής του. Καινοτόμος στις φιλοσοφικές και επιστημολογικές του αντιλήψεις, ο Βενιαμίν, ερευνητικός όσο και δημιουργικός, άφησε ένα έργο, το οποίο, αν και προοριζόταν για σχολική χρήση, είναι καθαυτό σημαντικό για την απόρριψη του δογματισμού και τη χειραφέτηση της ανθρώπινης νόησης. Το έργο αυτό αγκαλιάζει όλον το χώρο του επιστητού, σύμφωνα με το εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου φιλοσοφία την εποχή του Διαφωτισμού. Όταν αναφερόμαστε στη σκέψη του Βενιαμίν Λεσβίου, εννοούμε τους εξής κλάδους του επιστητού: μεταφυσική, γνωσιολογία, γλωσσολογία, κοσμολογία, φυσική θεολογία, ηθική και πολιτική σκέψη, παιδαγωγικές ιδέες. Η θεματική αυτή κατανομή του περιεχομένου του φιλοσοφικού του λόγου υπαγορεύεται μέσα από τα ίδια του τα έργα, άλλα εκδεδομένα και άλλα ανέκδοτα.
Στο επίμετρο της εργασίας μελετούνται περισσότερα από ενενήντα χειρόγραφα, σκορπισμένα τα περισσότερα σε διάφορες βιβλιοθήκες της Ελλάδας και του εξωτερικού υπογραμμίζοντας, όσο αυτό υπήρξε δυνατό, τις ιδιοτυπίες του κάθε χειρογράφου. Η εργογραφία του Βενιαμίν και η χειρόγραφη παράδοσή της δεν έχουν ακόμη γίνει αντικείμενο μελέτης, απαραίτητης ωστόσο, για την προσέγγιση του έργου του. Επίσης αναδημοσιεύονται κείμενα του Βενιαμίν από τον Λόγιο Ερμή· το πρώτο ανάγεται στο 1813 και αφορά στη συζήτηση γύρω από το ζήτημα του θερμογόνου, το δεύτερο αποτελεί τον εναρκτήριο λόγο του περί παιδείας στην Ακαδημία του Βουκουρεστίου το 1818- το τρίτο είναι ο πρόλογος των Στοιχείων της Μεταφυσικής (Βιέννη 1820).
Το αρχικό κείμενο της μελέτης αυτής υποστηρίχθηκε ως διδακτορική διατριβή στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τον Φεβρουάριο του 1983· στην τωρινή του μορφή το κείμενο αυτό έχει διασκευασθεί, έχει εμπλουτισθεί από τις προσκτήσεις της έρευνας στα χρόνια που έχουν μεσολαβήσει από την πρώτη συγγραφή και έχει ενημερωθεί βιβλιογραφικά όπου θεωρήθηκε αναγκαίο […]
Διαβάστε ακόμη:
Σχολιάστε