ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Δεσποτόπουλος Ι. Αλέξανδρος, «Ο κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις της Ελλάδος»

 Το βιβλίο πραγματεύεται τη συμβολή του Καποδίστρια στην απελευθέρωση της Ελλάδας και υποστηρίχτηκε ως διδακτορική διατριβή το 1954. Η συνθετική αξία της μελέτης έγκειται στις πολλαπλές μαρτυρίες και στον εύστοχο κριτικό σχολιασμό τους από τον συγγραφέα. Παρά την πάροδο σαράντα και πλέον χρόνων από τη συγγραφή του, και το πλήθος των δημοσιευμάτων για την προσωπικότητα και τη δράση του Καποδίστρια που μεσολάβησαν, το έργο παραμένει έγκυρο ενώ τα πολιτικά μηνύματα δεν παύουν να είναι επίκαιρα και σήμερα.

Ιωάννης Καποδίστριας, πίνακας του Σερ Thomas Lawrence (1769-1830). Ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε στη Βιέννη, ανήκει στη Βασίλισσα της Αγγλίας Ελισάβετ Β΄ και είναι εκτεθειμένος στον Πύργο του Windsor στην αίθουσα του Βατερλώ.

Πρόκειται για επηυξημένη έκδοση της διδα­κτορικής διατριβής του καθηγητή της Παντείου Ανωτάτης Σχολής Πολιτικών Επιστημών [νυν Πάντειο Πανεπιστήμιο] Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου που κατατέθηκε, το 1954, στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Επειδή η μελέτη, που εκδόθηκε για πρώτη φορά – γραμμένη σε έντεχνη καθαρεύουσα – το 1954, είχε προ καιρού εξαντληθεί, ο διευθυντής του Μ.Ι.Ε.Τ., Ε. Κάσδαγλης προ­χώρησε με τη σύμφωνη γνώμη του Δ.Σ. στην επανέκδοδή της με τις προσθήκες που έκρινε χρήσιμες ο συγγραφέας. Η κυρίως μελέτη είναι διαρθρωμένη σε μια μικρή εισαγωγή, οκτώ κεφάλαια και σύντομο επίλογο.

Στο πρώτο κεφάλαιο, παρουσιάζεται λεπτομερώς η πολιτική σταδιοδρομία και οι αρχές που υπηρέτησε ο Επτανήσιος πολιτικός από την περίοδο της βραχύβιας υπουργίας του στην κυβέρνηση της «Επτανησιακής Δημοκρατίας» και τη μετέπειτα ανέλιξή του έως την υψηλότερη βαθμίδα της ρωσικής διπλωματίας [συνυπουργός των Εξωτερικών], μέχρι την εκλογή του στο αξίωμα του Κυβερ­νήτη της πρώτης ελεύθερης «Ελληνικής Πολι­τείας», ενώ παράλληλα επιχειρείται μία αξιολόγηση των εκάστοτε πολιτικών και διπλωμα­τικών του επιλογών.

Το δεύτερο και τρίτο κεφάλαιο, αναφέρονται στις ενέργειες του Καποδίστρια στο διάστημα που μεσολάβησε από την εκλογή του [Ψή­φισμα Στ’ /2 Απριλίου 1827 της Εθνοσυνέλευ­σης της Τροιζήνας] έως την αποβίβασή του, την 6ην Ιανουαρίου 1828 στο λιμάνι του Ναυ­πλίου. Εδώ εντοπίζονται, με βασική πηγή τις «Επιστολές» του ίδιου, η πλήρης γνώση των δυσκολιών του έργου που καλείται να αναλά­βει, η αγωνία του για «…τα όσα με προσμένουσιν άχαρα…» αλλά και η τελική του από­φαση «…να ευρεθώ τάχιον εν μέσω των πα­ντοίων στερήσεων, της τύρβης, της ακατα­στασίας, των παντοειδών κακομηχανιών και άλλων, εξ ών σύγκεινται σήμερον τα της Ελλά­δος πράγματα». Στα ίδια κεφάλαια ερμηνεύο­νται και οι προϋποθέσεις που θέλησε να εξασφαλίσει από τις τότε επικρατούσες ευρωπαϊκές δυνάμεις: πολιτική συγκατάθεση, οικονομική υποστήριξη, αποσαφήνιση των κα­θηκόντων και αρμοδιοτήτων. Οι πράξεις του Καποδίστρια αξιολογούνται από τον συγγραφέα ως ενέργειες ατόμου με υψηλό αίσθημα ευθύνης και αίσθηση αποστολής, χαρακτηριστικά που τον οδηγούν εν τέλει να επιλέξει την «ακανθώδη» θέση του Κυβερνήτη μίας ημιδιαλυμένης Πολιτείας με αβέβαιο μέλλον αντί της ασφαλούς υψηλής και ισχυρής του θέ­σης στην κορυφή του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών.

Στο επόμενο, μικρής σχετικά έκτασης, κεφάλαιο ο συγγραφέας προχωρεί σε μία ταξινό­μηση των καθηκόντων των προβλημάτων και των προτεραιοτήτων που έχει να αντιμετωπίσει ο Κυβερνήτης ενώ στο κεφάλαιο που ακλουθεί («Η διευθέτηση του Κυβερνητικού Ζητήματος»), αναλύει την πρωταρχική επιλογή του Καποδίστρια να τακτοποιήσει το κυβερνητικό ζήτημα, του οποίου τη διευθέτηση θεωρεί ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ευ­όδωση των επί μέρους επιλεχθέντων πολιτι­κών στον τομέα της οικονομίας, του στρατού και της εξωτερικής πολιτικής.

Ο κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις της Ελλάδος

Οι επιλογές του Καποδίστρια ως προς την τακτοποίηση των οικονομικών αποτελεί το αντικείμενο του έκτου κεφαλαίου. Αν και είχε αντιληφθεί εξαρχής την αδυναμία βελτίωσης της οικονομίας δίχως την υποστήριξη κεφα­λαίων του εξωτερικού (που άλλωστε αποτε­λούσε και έναν από τους όρους που είχε θέ­σει προτού αναλάβει το συγκεκριμένο αξίω­μα), γνωρίζοντας – ως έμπειρος διπλωμάτης – την πολιτική πίεση που θα μπορούσε να του ασκηθεί μέσω των δανείων, προσπάθησε – ανεπιτυχώς – παράλληλα με τον παραπάνω στόχο να οργανώσει την οικονομία εκ των ενόντων.

Η διεξαγωγή του πολέμου, από την πρώτη μέχρι την τελευταία μάχη του Αγώνα (μάχη της Πέτρας, 14 Σεπτεμβρίου 1829) που οδή­γησε στην ανακατάληψη της Στερεάς Ελλά­δας καθώς και η στρατιωτική πολιτική του Κυ­βερνήτη αποτελούν τα υπό διαπραγμάτευση θέματα του εκτενούς εβδόμου κεφαλαίου. Ο Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος, συγγράφει στο κεφάλαιο αυτό στρατιωτική ιστορία, και με τη βοήθεια των απαραίτητων πηγών δίνει με επιτυχία μια εύληπτη και λεπτομερή περιγραφή των συγκρούσεων της περιόδου και παράλληλα επιχειρεί ερμηνεία της επιλεγείσης στρατιωτικής πολιτικής που στόχευε – διά της σύστασης ημιτακτικών και τακτικών σωμάτων – στη δημιουργία ισχυρής κεντρι­κής κυβέρνησης η οποία θα μπορούσε να επι­βάλλει την πολιτική της νομιμότητα στους άτακτους ενόπλους της προκαποδιοτριακής επαναστατικής περιόδου (1821-1827).

Ο τίτλος του όγδοου κεφαλαίου («Αι διπλωμα­τικοί ενέργειαι του Κυβερνήτου») προκαθορί­ζει και το αντικείμενό του. Με την υψηλού επι­πέδου γνώση και εμπειρία του στα διπλωμα­τικά θέματα ο Καποδίστριας επέτυχε – κατά το συγγραφέα – τη διεθνή νομιμοποίηση του ελληνικού κράτους, εκμεταλλευόμενος με υποδειγματικό τρόπο τις συγκυρίες, τις περιστάσεις, τα αντικρουόμενα συμφέροντα και ανατρέποντας με επιτυχείς ελιγμούς προηγούμενες δυσμενείς αποφάσεις.

Πέραν του αρχικού κειμένου της διδακτορικής διατριβής η έκδοση συμπληρώθηκε με κεφάλαια ενός άλλου, εξαντλημένου βιβλίου του συγγραφέα («Η Ελλάδα του Καποδίστρια», Αθήνα, 1967) που άλλα εμπλουτίζουν – δίχως να αποφευχθούν επαναλήψεις – με περισσότερα στοιχεία την κρατική οργάνωση και την οικονομική πολιτική της καποδιστριακής πε­ριόδου, ενώ εκείνα που αφορούν στην οργά­νωση της δικαιοσύνης, της παιδείας και την ανάλυση των πολιτικών γεγονότων της τε­τραετίας, 1828-1831, καλύπτουν τα σχετικά κενά.

Η όλη έκδοση κλείνει με την παράθεση σχετικής «επιλεκτικής βιβλιογραφίας» που περιλαμβάνει τίτλους 56 βιβλίων και άρθρων. Πάντως η βιβλιογραφία, παρ’ όλο που δηλώνεται ως επιλεκτική, καλύπτει τη σχετική παραγωγή μέχρι το 1980, ενώ απουσιάζουν εκτός από δύο γενικά έργα (της Ελένης Κούκου, Ιωάν­νης Καποδίστριας, ο άνθρωπος, ο διπλωμά­της 1800-28, Αθήνα 1984 και του Διονυσίου Μαντζουλίνου, Ιωάννης Καποδίστριας 1776-1831, Αθήνα 1990) σοβαρές και αξιόλογες νεότερες μελέτες.

Η αξιολόγηση ενός βιβλίου, που εκδόθηκε για πρώτη φορά πριν 43 χρόνια, συνεπάγεται περισσότερες δυσκολίες από εκείνες που ήδη ενυπάρχουν σε οποιαδήποτε απόπειρα βιβλιοκριτικής. Το βιβλίο θα πρέπει, απαραίτητα, να κριθεί πάντοτε σε σχέση με το χρόνο που εκδόθηκε και τις συναφείς μελέτες της ίδιας περιόδου.

Όταν ο Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος εξέδωσε, το 1954 την παρούσα μελέτη, στην ελληνική βιβλιογραφία του 19ου και περισσότερου του 20ού τα βιβλία ή άρθρα που αφορούσαν στο συγκεκριμένο πρόσωπο ή την εποχή, μετά βίας ξεπερνούσαν τον αριθμό των 50. Αλλά και από αυτά τα πε­ρισσότερα είναι βιογραφικά, αφηγηματικά ή πανηγυρικού χαρακτήρα ενώ οι λίγες αξιόλογες μελέτες καλύπτουν ειδικές θεματικές δί­χως δυνατότητες απόδοσης μίας συνολικής εικόνας και ερμηνείας.

Έτσι, το βιβλίο, από την άποψη αυτή, καθί­σταται σημαντικό εφόσον ο Δεσποτόπουλος είναι ο πρώτος ο οποίος επιχειρεί να αναλύ­σει – σε μια διδακτορική διατριβή – μια «άγνω­στη» πολιτική προσωπικότητα που σε όλη την προηγούμενη περίοδο αποτελούσε «αίνιγμα» ή ασήμαντη παρένθεση για τους ιστορικούς. Το δεύτερο ερώτημα που θα μπορούσε να τε­θεί είναι κατά πόσο αυτό το σημαντικό για την εποχή που πρωτοεκδόθηκε βιβλίο δικαιούται μίας επανέκδοσης. Με όλες τις ενστάσεις που μπορεί κάποιος να έχει ως προς το είδος της γραφής με τα πολλά επίθετα και προσδιορισμούς, την εξαρχής έντονα θετική θέση του συγγραφέα απέναντι στον πρωταγωνιστή του βιβλίου του, ή κάποιες διαφωνίες ως προς τη μεθοδολογική προσέγγιση του θέματος (που άλλωστε αποτελεί ελεύθερη επιλο­γή και δικαίωμα του κάθε μελετητή), ο Αλέ­ξανδρος Δεσποτόπουλος τελικά επέτυχε να καταλήξει σε συμπεράσματα τα οποία παρα­μένουν μέχρι τις ημέρες μας έγκυρα, γεγο­νός που καθιστά το έργο, «βιβλίο αναφοράς» για τον μελετητή της περιόδου.

Στέφανος Π. Παπαγεωργίου

Σύγχρονα θέματα: Τριμηνιαία έκδοση επιστημονικού προβληματισμού και παιδείας. (2002)  

Ο κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις της Ελλάδος
Δεσποτόπουλος, Αλέξανδρος Ι.
Εκδόσεις: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Ιούλιος 1996. Φωτογραφική ανατύπωση, Απρίλιος 2008.
Σελίδες: 291
ISBN: 978-960-250-125-2

Δεσποτόπουλος Ι. Αλέξανδρος (1913-2004)

Αλέξανδρος Ι. Δεσποτόπουλος

Ο ιστορικός Αλέξανδρος Ι. Δεσποτόπουλος γεννήθηκε στη Σμύρνη και ήρθε στην Ελλάδα μαζί με την οικογένειά του μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Υπηρέτησε ως έφεδρος ανθυπολοχαγός στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση και υπήρξε πολίτης με μεγάλη κοινωνική συνείδηση. Δίδαξε ως καθηγητής πολιτική ιστορία της νεότερης Ελλάδας στην Πάντειο Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών (σήμερα:Πάντειο Πανεπιστήμιο). Κλασικό είναι το έργο του «Ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις της Ελλάδος» (α’ έκδοση: 1954, β’ έκδοση: ΜΙΕΤ, 1996), που αποτελεί θησαυρό ιστορικών γνώσεων και πολιτικής διορατικότητας.

Πολύ σημαντικά είναι όμως και τα έργα του «H απόφασις περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» (1965), «H συμβολή της Ελλάδος στην έκβαση των δύο παγκοσμίων πολέμων» (Εκδοτική Αθηνών, 1992), «H πολεμική προπαρασκευή της Ελλάδος, 1923-1940» (Ακαδημία Αθηνών, 1998), κ.ά. Πολύτιμη υπήρξε η συνεργασία του για τη συγκρότηση της πολύτομης «Ιστορίας του Ελληνικού Εθνους» της Εκδοτικής Αθηνών. Ήταν δίδυμος αδελφός του προέδρου της Ακαδημίας ΑΘηνών, καθηγητή φιλοσοφίας Κωνσταντίνου Ι. Δεσποτόπουλου.