Οι συνταγματικές διαστάσεις του Α΄ Εθνικού Διχασμού. Σπύρος Βλαχόπουλος στο: 1915 – 2015: 100 Χρόνια από τον Εθνικό Διχασμό – Οι πολιτικές, πολιτειακές, κοινωνικές διαστάσεις των γεγονότων και οι μεταγενέστερες επιδράσεις. Άργος, πρακτικά διημερίδας, 7-8 Νοεμβρίου, 2015.
Α. Μια ιστορική περίοδος δύσκολα μπορεί να κατανοηθεί χωρίς την ανάλυση των όσων προηγήθηκαν. Το ίδιο ισχύει και για τον Πρώτο Εθνικό Διχασμό (1915-1917) και τις συνταγματικές του διαστάσεις. Πραγματικά, θα ήταν ατελής οποιαδήποτε προσπάθεια προσέγγισης των συνταγματικών πτυχών της ταραγμένης εκείνης περιόδου χωρίς αναφορά στα Συντάγματα του 1864 και του 1911, στην αρχή της δεδηλωμένης και στο κίνημα στο Γουδί το 1909. [1]
Το Σύνταγμα του 1864 σηματοδότησε το πέρασμα από τη συνταγματική μοναρχία στη βασιλευόμενη δημοκρατία, στη δημοκρατική αρχή και την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Αυτό μπορεί να ακούγεται πολύ θεωρητικό, δεν είναι όμως. Έχει πολύ σημαντικές συνέπειες, με κυριότερη από τις οποίες τον κανόνα ότι το τεκμήριο της αρμοδιότητας ανήκει στον λαό και την αντιπροσωπεία του (Βουλή) και ότι τα άλλα κρατικά όργανα ασκούν μόνον όσες αρμοδιότητες τους απονέμει ρητώς το Σύνταγμα και οι σύμφωνοι με αυτό νόμοι. Στο πλαίσιο του Συντάγματος του 1864 θα πρέπει να ειδωθεί και μια άλλη πολύ σημαντική εξέλιξη, αυτή της αρχής της δεδηλωμένης, ύστερα από το άρθρο του Χαρίλαου Τρικούπη με τον τίτλο «Τις πταίει» και τον Λόγο του Θρόνου του Γεωργίου του Α΄ το 1875. Σύμφωνα με την αρχή της δεδηλωμένης που αποτελεί θεμελιώδη συνιστώσα του κοινοβουλευτικού συστήματος, προκειμένου να διατηρηθεί στην εξουσία μια Κυβέρνηση χρειάζεται τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της Βουλής. Ωστόσο, η εφαρμογή και αυτής της αρχής δεν ήταν απόλυτη στην πράξη. Όχι μόνον επειδή η εμπιστοσύνη της Βουλής δεν θεωρούνταν αναγκαία συνθήκη για τον διορισμό μιας Κυβέρνησης παρά μόνο για την διατήρησή της (άρα υπήρχε ένα χρονικό διάστημα που παρέμενε στην εξουσία μέχρι την καταψήφισή της), αλλά και επειδή η αρχή αυτή, αφενός, δεν ίσχυε όταν διαλυόταν η Βουλή και προκηρύσσονταν εκλογές και, αφετέρου, παραβιαζόταν συχνά στην πράξη από τον Βασιλιά είτε με την παύση Κυβερνήσεων είτε με τον εξαναγκασμό τους σε παραίτηση.
Σε επίπεδο συνταγματικών κειμένων σημαντική εξέλιξη αποτέλεσε αναμφισβήτητα το Σύνταγμα του 1911, το οποίο εμφανίζεται τυπικά ως αναθεώρηση του Συντάγματος του 1864, με τις πολλές του όμως και σημαντικές αλλαγές αποτέλεσε κατ’ ουσίαν νέο Σύνταγμα, έστω και εάν δεν συνοδεύτηκε από μεταβολή του πολιτεύματος σε αβασίλευτη δημοκρατία. Στο πλαίσιο αυτό, το Σύνταγμα του 1911 μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ένα «εκσυγχρονιστικό» Σύνταγμα με πολλές θετικές καινοτομίες: Βελτίωνε την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων (π.χ. προσωπική ασφάλεια, άσυλο, δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι), καθιέρωνε τη μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων και κατοχύρωνε τη δικαστική ανεξαρτησία, κυρίως μέσω του Ανώτατου Δικαστικού Συμβουλίου, ενός οργάνου που διατηρείται έως τις ημέρες μας αποφασίζοντας για την υπηρεσιακή κατάσταση των δικαστικών λειτουργών.
Σε όλα τα ανωτέρω πρέπει να προστεθεί και το κίνημα στο Γουδί το 1909. Πρόκειται για ένα κίνημα που έχει μείνει με θετικό «πρόσημο» στην ιστορία μας λόγω του αναθεωρητικού του πνεύματος, δεν παύει όμως να αποτελεί ένα στρατιωτικό κίνημα. Από τότε ο στρατός «εθίζεται» στην ανάμιξη στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδος και διεκδικεί ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις, σε τέτοια μάλιστα έκταση ώστε, ακόμη και όταν δεν επιβάλλονται στρατιωτικές δικτατορίες, οι πολιτικοί να αδυνατούν να κυβερνήσουν χωρίς την υποστήριξη του στρατού.
Τι συνέβη όμως το 1915;
Ποιες ήταν οι συνταγματικές διαστάσεις του εθνικού διχασμού;
Β. Η πρώτη σημαντική συνταγματική διάσταση του εθνικού διχασμού 1915-1917 αφορούσε το ερώτημα, ποιο πολιτειακό όργανο ήταν αρμόδιο να λάβει την απόφαση σχετικά με τη συμμετοχή ή μη της Ελλάδος στον πόλεμο, για το εάν δηλαδή η χώρα μας θα πολεμούσε με τις δυνάμεις της Εγκάρδιας Συνεννόησης ή θα τηρούσε μια (ευμενή για τη Γερμανία) ουδετερότητα. Η αρμοδιότητα αυτή ανήκε στον Βασιλιά (Κωνσταντίνο) ή τον Πρωθυπουργό (Βενιζέλο);
Στη βάση της διαμάχης αυτής υπήρχε η αντίληψη στο βασιλικό «στρατόπεδο» ότι, σε αντίθεση με τα εσωτερικά θέματα, για τα μεγάλα εθνικά ζητήματα (όπως αυτά της διαμόρφωσης της εξωτερικής πολιτικής και της συμμετοχής σε πολέμους) οι κρίσιμες αποφάσεις ανήκαν στον Βασιλιά. Η αντίληψη αυτή αντανακλούσε μια διαδεδομένη πρακτική στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Έτσι αντιλαμβανόταν, και πριν τον Κωνσταντίνο, τη λειτουργία του πολιτεύματος ο Γεώργιος Α΄ και οι περισσότερες κοινοβουλευτικές μοναρχίες της εποχής εκείνης. Ο δε Κωνσταντίνος υποστήριζε ότι για τα μεγάλα εθνικά θέματα είναι υπεύθυνος μόνον έναντι του Θεού και ότι «το Στέμμα είναι υπεράνω των κομμάτων. Ενδιαφέρεται δια την εθνικήν πολιτικήν και αυτήν εννοεί να ρυθμίζη». Ωστόσο, η αντίληψη αυτή δεν έβρισκε έρεισμα στο κείμενο και το πνεύμα του Συντάγματος και ερχόταν μάλιστα σε ευθεία αντίθεση προς τη δημοκρατική αρχή, σύμφωνα με την οποία – όπως προαναφέρθηκε – ο Βασιλιάς μπορούσε να ασκήσει μόνον όσες αρμοδιότητες του απονέμονταν ρητώς από το συνταγματικό κείμενο.
Γ. Η προβληματική των εξουσιών του κάθε πολιτειακού οργάνου στο κοινοβουλευτικό σύστημα, τέθηκε και λόγω της διπλής διάλυσης της Βουλής το 1915. Ανέκυψε ειδικότερα το ζήτημα, ποιος αποφασίζει για τη διάλυση της Βουλής σε ένα κοινοβουλευτικό πολίτευμα.
Όταν ανέκυψε η διαφωνία Βενιζέλου και Κωνσταντίνου ως προς την στάση της Ελλάδος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Κωνσταντίνος διέλυσε τη Βουλή, τις εκλογές όμως της 31ης Μαΐου 1915 κέρδισαν με ευρεία πλειοψηφία (189 έδρες έναντι 127) οι Φιλελεύθεροι του Βενιζέλου. Με αυτόν τον τρόπο, ο λαός αποφάνθηκε υπέρ της στάσης του Βενιζέλου και της συμπόρευσης της Ελλάδας στο πλευρό της Εγκάρδιας Συνεννόησης. Ο Βασιλιάς ωστόσο διέλυσε εκ νέου τη Βουλή προκειμένου να πετύχει μια σύνθεσή της που να συμπλέει με τις δικές του θέσεις περί ουδετερότητας. Και πράγματι το πέτυχε, αφού από τις εκλογές 6ης Δεκεμβρίου 1915 απείχαν οι Φιλελεύθεροι. Τέθηκε έτσι το συνταγματικό ζήτημα εάν ήταν επιτρεπτή η δεύτερη διάλυση της Βουλής για την ίδια αιτία, όταν το κυρίαρχο όργανο, ο λαός, είχε ήδη αποφανθεί στις πρώτες εκλογές υπέρ της στάσης του Βενιζέλου.
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν μπορούσε παρά να είναι αρνητική: Παρά το γεγονός ότι το Σύνταγμα του 1911 δεν περιείχε κάποιο ρητό περιορισμό στην αρμοδιότητα του Βασιλιά για διάλυση της Βουλής, σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα η Βουλή διαλύεται προκειμένου να εκφρασθεί ο λαός και όχι προκειμένου να ακυρωθεί η πρόσφατη ετυμηγορία του. Με άλλες λέξεις, ο Ανώτατος Άρχων δεν μπορούσε να διαλύει συνεχώς τη Βουλή, έως ότου πετύχει την επιθυμητή κοινοβουλευτική σύνθεση που θα συμπορευόταν με τις δικές του απόψεις. Οι συνέπειες της διπλής διάλυσης της Βουλής το 1915 δεν περιορίζονται χρονικά μέχρι το 1917, όταν την εξουσία καταλαμβάνουν οι βενιζελικοί και καταργούν τη δεύτερη χρονικά Βουλή (που προήλθε από τις εκλογές του Δεκεμβρίου του 1915) για να επαναφέρουν τη Βουλή που προήλθε από τις εκλογές του Μαΐου του 1915 (την επονομαζόμενη και «Βουλή των Λαζάρων»). Τα γεγονότα του 1915 με τη διπλή διάλυση της Βουλής επηρέασαν τη διαμόρφωση και του ισχύοντος συνταγματικού δικαίου: Σύμφωνα με το άρθρο 41 παρ. 2 του Συντάγματός μας ναι μεν η Βουλή μπορεί να διαλυθεί προώρως «για ανανέωση της λαϊκής εντολής προκειμένου να αντιμετωπιστεί εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας», πλην όμως αποκλείεται η διάλυση της νέας Βουλής «για το ίδιο θέμα». Εξάλλου, η παράγραφος 4 του ίδιου άρθρου ορίζει ότι, πλην εξαιρετικών περιπτώσεων (μη δυνατότητα σχηματισμού Κυβέρνησης που να απολαμβάνει την εμπιστοσύνη της Βουλής και έλλειψη κυβερνητικής σταθερότητας), η «Βουλή που εκλέχτηκε μετά τη διάλυση της προηγούμενης δεν μπορεί να διαλυθεί πριν περάσει ένα έτος αφότου άρχισε τις εργασίες». Πρόκειται για συνταγματικές ρυθμίσεις, οι ρίζες των οποίων ανάγονται στα γεγονότα του 1915.
Δ. Αναφέρθηκε προηγουμένως το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί το 1909, το οποίο «εγκαινίασε» την ανάμιξη του στρατού στην πολιτική ζωή της Χώρας. Η επέμβαση γίνεται ακόμη εντονότερη την περίοδο του Πρώτου Εθνικού Διχασμού: Τον Αύγουστο του 1916 εκδηλώνεται το κίνημα της Εθνικής Άμυνας με την υποστήριξη των αγγλικών και γαλλικών στρατευμάτων. Σχηματίζεται η «Τριανδρία» με τη συμμετοχή του Βενιζέλου και δύο ανώτατων στρατιωτικών, του στρατηγού Δαγκλή και του ναύαρχου Κουντουριώτη, συγκροτείται δε με τη βοήθεια στρατιωτικών δυνάμεων το δεύτερο ελληνικό Κράτος της Θεσσαλονίκης. Έκτοτε εκδηλώθηκαν αλλεπάλληλα στρατιωτικά κινήματα: Η επανάσταση του στρατού το 1922 μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, το κίνημα των Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου το 1923, η δικτατορία του Πάγκαλου το 1925-1926, το κίνημα του Πλαστήρα το 1933, το βενιζελικό κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935, η ανατροπή του Παναγή Τσαλδάρη από τον στρατηγό και Αντιπρόεδρό του Κονδύλη τον Οκτώβριο του 1935 και η δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967.
Συμπερασματικά, την περίοδο του Πρώτου Εθνικού Διχασμού εδραιώθηκε η αντίληψη ότι ο στρατός δεν περιορίζεται στην υπεράσπιση της εθνικής άμυνας της χώρας, αλλά διεκδικεί σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής και συνταγματικής πραγματικότητας. Η αντίληψη αυτή διήρκεσε έως το 1974 και «σημάδεψε» τον συνταγματικό βίο της Χώρας.
Ε. Σημασία για μια έννομη τάξη δεν έχει μόνο το συνταγματικό κείμενο αλλά και η συνταγματική πραγματικότητα, κατά πόσο δηλαδή το Σύνταγμα τηρείται στην πράξη. Στο πλαίσιο αυτό, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα διάστασης μεταξύ συνταγματικού κειμένου και συνταγματικής πραγματικότητας αποτελεί η περίοδος του Πρώτου Εθνικού Διχασμού, ιδίως στο πεδίο των ατομικών δικαιωμάτων.
Έτσι λοιπόν και ενώ το κείμενο του Συντάγματος του 1911 παρέχει ένα υψηλό επίπεδο προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων, η περίοδος της κυριαρχίας των αντιβενιζελικών (1916-1917) χαρακτηρίζεται από τις διώξεις των πολιτικών αντιπάλων με φυλακίσεις, εκτοπίσεις και εκτεταμένες εκκαθαρίσεις στον κρατικό μηχανισμό (στρατό, δικαιοσύνη, διοίκηση). Τα ίδια όμως μέσα χρησιμοποιούν και οι βενιζελικοί εναντίον των αντιπάλων τους όταν αναλαμβάνουν τα ηνία της εξουσίας (1917-1920). Έτσι την εν λόγω τριετία απολύθηκαν περίπου 6.500 πολιτικοί δημόσιοι υπάλληλοι, 2.600 αξιωματικοί του στρατού και του ναυτικού και 3.000 από το προσωπικό της χωροφυλακής. Περιττό βέβαια να αναφερθεί ότι όταν οι αντιβενιζελικοί αναλαμβάνουν και πάλι την εξουσία τον Νοέμβριο του 1920, επιδίδονται σε νέες διώξεις των πολιτικών τους αντιπάλων, επιβεβαιώνοντας ότι η βία αποτελεί έναν «φαύλο κύκλο».
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο «κυνικός» τρόπος, με τον οποίο παραβιάζονται τα ατομικά δικαιώματα την περίοδο του Πρώτου Εθνικού Διχασμού. Το κείμενο του Συντάγματος παραμένει άθικτο και οι συνταγματικές διατάξεις περί προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων δεν καταργούνται. Μόνο που εκδίδονται από την εκτελεστική εξουσία συντακτικές πράξεις, με τις οποίες αναστέλλεται για ορισμένο χρονικό διάστημα η ισχύς ορισμένων ατομικών δικαιωμάτων! Έτσι λ.χ. με τη συντακτική πράξη της 14/11/1917 αναστέλλονται για ένα έτος η ισοβιότητα και μονιμότητα των δημοσίων λειτουργών και υπαλλήλων και απολύονται όσοι από αυτούς πρόσκεινται στους πολιτικούς αντιπάλους. Αφού ολοκληρώνεται η «εκκαθάριση» του κρατικού μηχανισμού, επανακάμπτει η ισοβιότητα και μονιμότητα με βάση συνταγματικές διατάξεις που ποτέ δεν αφαιρέθηκαν από το συνταγματικό κείμενο!
ΣΤ. Το πρώτο συμπέρασμα που συνάγεται από τα ανωτέρω, έγκειται στο ότι οι μεγάλες ιστορικές και θεσμικές μεταβολές, συμπεριλαμβανομένων των συνταγματικών, σχεδόν ποτέ δεν συντελούνται στιγμιαία και αυτόματα. Αντιθέτως, για να εμπεδωθούν χρειάζονται μεγάλο χρονικό διάστημα κατά τη διάρκεια του οποίου παρατηρούνται παλινδρομήσεις, ειδικά δε όσον αφορά τις συνταγματικές μεταβολές παρατηρούνται φάσεις έντονης διάστασης μεταξύ συνταγματικού κειμένου και συνταγματικής πραγματικότητας. Η περίοδος του Πρώτου Εθνικού Διχασμού και τα όσα προηγήθηκαν, επιβεβαιώνουν το συμπέρασμα ότι η πορεία προς τις μεγάλες θεσμικές μεταβολές δεν είναι σχεδόν ποτέ ευθύγραμμη: Μπορεί η δημοκρατική αρχή και η αρχή της δεδηλωμένης να είχαν κατοχυρωθεί από το 1864 και το 1875 αντίστοιχα και το Σύνταγμα του 1911 να κατοχύρωνε όχι μόνο μια σειρά από ατομικά δικαιώματα αλλά και το κυριότερο μέσο προστασίας τους (την προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία των δικαστικών λειτουργών), ωστόσο η Βουλή διαλυόταν επανειλημμένως προκειμένου να παρακαμφθεί η λαϊκή ετυμηγορία, ο Βασιλιάς υπερέβαινε τις αρμοδιότητές του παραβιάζοντας την αρχή της δεδηλωμένης και διεκδικώντας τον πρώτο λόγο σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και, τέλος, πολλά ατομικά δικαιώματα παραβιάζονταν συστηματικά παρά τη ρητή τους κατοχύρωση στο συνταγματικό κείμενο.
Εξίσου όμως σημαντικό είναι και ένα δεύτερο συμπέρασμα, το οποίο αναδεικνύουν τα τραγικά γεγονότα του Εθνικού Διχασμού: Η κατανόηση και ερμηνεία του ισχύοντος συνταγματικού κειμένου είναι αδύνατη, χωρίς γνώση της συνταγματικής μας ιστορίας. Γιατί πολύ απλά εάν δεν γνωρίζεις τι συνέβη το 1915 με την διπλή διάλυση της Βουλής προκειμένου ο Κωνσταντίνος να επιβάλει τη θέλησή του ως προς τη στάση της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν μπορείς να κατανοήσεις την ιστορική καταγωγή και τον λόγο ύπαρξης συνταγματικών διατάξεων, όπως αυτών του άρθρου 41, παρ. 2, εδ. β΄ και παρ. 4 του ισχύοντος Συντάγματος περί απαγόρευσης εκ νέου πρόωρης διάλυσης της Βουλής για το ίδιο εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας και περί του περιορισμού στην εκ νέου πρόωρη διάλυσή της πριν από την πάροδο έτους. Από την άποψη αυτή, οι επιστήμες του συνταγματικού δικαίου και της ιστορίας αποκτούν σημασία η μια για την άλλη, επιβεβαιώνοντας για μια ακόμη φορά την αναγκαιότητα της διεπιστημονικής προσέγγισης.
Υποσημείωση
[1] Ενδεικτική βιβλιογραφία: Αλιβιζάτος, Ν. (2011), Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία 1800-2010. Αθήνα: εκδόσεις Πόλις. Μαυρογορδάτος, Γ. Θ. (2015), 1915. Ο Εθνικός διχασμός. Αθήνα: Πατάκης. Παντελής, Α. (2007), Εγχειρίδιο συνταγματικού δικαίου, 2η έκδοση. Αθήνα: εκδόσεις Λιβάνη.
Σπύρος Βλαχόπουλος
Καθηγητής Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών
Διαβάστε ακόμη:
- Η περιπέτεια του Εθνικού Διχασμού και η στάση του πνευματικού κόσμου της εποχής.
- Από την παράδοση του οχυρού Ρούπελ στην κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης. Μια περιπτωσιολογική ανάλυση των αιτίων του Εθνικού Διχασμού
- Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και ένας εμφύλιος που ονομάστηκε «Διχασμός».
- 1915 – 2015: 100 Χρόνια από τον Εθνικό Διχασμό – Οι πολιτικές, πολιτειακές, κοινωνικές διαστάσεις των γεγονότων και οι μεταγενέστερες επιδράσεις. Πρακτικά διημερίδας 7-8 Νοεμβρίου, Άργος, 2015.
- Στοιχεία για δύο εκδηλώσεις του Εθνικού Διχασμού στο Άργος: το «ανάθεμα» και η εξορία του Δ. Βαρδουνιώτη.
- Εθνικός Διχασμός 1915-1917 – Η «προσχώρηση» των Κυκλάδων. Εντάσεις και διευθετήσεις.
- Η Ήπειρος κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο – Η ιταλική κατοχή, 1917.
- Οι «ελάσσονες» πολιτικές ηγεσίες στο κράσπεδο της εμφύλιας διαμάχης. Η περίπτωση του Αλέξανδρου Θρ. Ζαΐμη.
- Οι επιπτώσεις του Εθνικού Διχασμού στον Μεσοπόλεμο.
- Διασπάσεις και μεταλλάξεις του βενιζελικού χώρου τη δεκαετία του ’40. Η περίπτωση της Μακεδονίας.
Σχολιάστε