ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ένοπλα φοιτητικά σώματα (1862-1897) – Η περίπτωση της «Πανεπιστημιακής Φάλαγγας» | Χρήστος Δ. Λάζος

Εκπλήσσεται ο ακροατής ακούγοντας για την ύπαρξη ένοπλων φοιτητικών σωμάτων στη διάρκεια της περιόδου 1862-1897, την ίδια όμως έκπληξη δέχεται και ο Ιστορικός που διερευνά το θέμα. Και θα ήταν πολύ εύκολο να διολισθήσει κάποιος προς την άποψη ότι έχουμε να κάνουμε με μία έκρηξη πολεμικού πάθους ή εθνικιστικού μένους, πράγμα που φυσικά δεν συμβαίνει.

Το κτίριο όπου στεγάστηκε το Εθνικό Πανεπιστήμιο κατά την έναρξη λειτουργίας του, το Μάιο του 1837.

Υπάρχει ένας συνειρμός σ’ όλα αυτά και το υπό μελέτη φαινόμενο, δηλαδή η ίδρυση και δράση της «Πανεπιστημιακής Φάλαγγας», δεν είναι αυθύπαρκτο και αυτοφυές, αλλά έχει ρίζες στο παρελθόν και προεκτάσεις στο μέλλον, στην πριν και μετά από αυτό χρονική περίοδο, και τυπικά ανήκει στην ιστορία του φοιτητικού κινήματος, του οποίου αποτελεί μιαν από τις λαμπρότερες σελίδες. Άρα δεν μπορούμε να το μελετήσουμε σαν ένα μεμονωμένο φαινόμενο, αλλά σαν συνέχεια και σαν κρίκο μιας διαδοχής.[1]

Διαχρονικότητα και μοναδικότητα του φαινόμενου

Μόνο μέσα από την έρευνα για την καθολική πορεία και δράση του φοιτητικού σώματος μπορεί ο ερευνητής να αντιληφθεί ότι τα ένοπλα φοιτητικά σώματα της περιόδου 1862-1897 έχουν μια διττή όψη: διαχρονική και παράλληλα μοναδική. Διαχρονική γιατί τόσο στην πριν από αυτά περίοδο, όσο και στην μετέπειτα, υπήρξαν παρόμοια σώματα, αλλά με τις επιμέρους διαφορές τους, και μοναδική γιατί οι αιτίες που τα δημιούργησαν υπήρξαν πολύ ειδικές, ιδωμένες τόσο από ελληνική σκοπιά όσο και παγκόσμια. Δε γνωρίζουμε πουθενά, στη παγκόσμια ιστορία, πανεπιστημιακό ίδρυμα να εσύστησε μάχιμο πανεπιστημιακό σώμα από καθηγητές και φοιτητές. Και το φαινόμενο παραμένει μοναδικό ακόμη και για τα ελληνικά δεδομένα.

Για την περίοδο 1821-1861, έχουμε την παρουσία και δράση του «Ιερού Λόχου» [2] και αργότερα την «Ελληνική Λεγεώνα των Εθνικοτήτων», που τα περισσότερα μέλη της ήταν φοιτητές, που μαζί με άλλους Έλληνες πήραν μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις των Γαριβαλδινών εθελοντικών σωμάτων υπέρ της Ιταλικής ενοποίησης.[3]

Για την μετά το 1897 περίοδο έχουμε στα 1909 την ίδρυση της «Πανεπιστημιακής Ενώσεως», που συγκρότησε φοιτητική φάλαγγα 62 ατόμων και αγωνίστηκε στο πλευρό της επανάστασης του Ζορμπά στο Γουδί το 1909, [4] την «Παμφοιτητική Δημοκρατική Νεολαία», η οποία σύσσωμη, με 5.500 μέλη, οπλίστηκε και υπερασπίσθηκε τη Δημοκρατία, όταν στις 21 Οκτωβρίου 1923 ξέσπασε βασιλικό πραξικόπημα, [5] και τέλος, στα 1944, έχουμε την παρουσία του «Λόρδου Μπάϋρον», μάχιμου φοιτητικού λόχου του ΕΛΑΣ, που έλαβε μέρος σε συγκρούσεις κατά των Γερμανών και διαλύθηκε μετά το Δεκέμβριο του 1944.[6]

Όμως και μέσα στα όρια της περιόδου που εξετάζουμε, στα 1866, όταν ξέσπασε η επανάσταση στην Κρήτη, φοιτητές πολέμησαν εκεί μαζί με γαριβαλδινούς εθελοντές, συγκροτημένοι σε σώμα 130 ανδρών κάτω από τις διαταγές του ανθυπολοχαγού Λεονταρίδη.[7]

Κοινωνικές και πολιτικές παράμετροι του φαινομένου

 Αν ο «Ιερός Λόχος» υπήρξε παράγωγο της πνευματικής ανάπτυξης του Ελληνισμού στην πριν του 1821 περίοδο, άλλο τόσο και η «Πανεπιστημιακή Φάλαγγα» υπήρξε παράγωγο της πνευματικής ανόδου του ελεύθερου ελληνικού κράτους, αφού όπως ομολογήθηκε «… το Πανεπιστήμιον παρήγαγε την Επανάστασιν». Εγώ θα έλεγα ότι η Επανάσταση παρήγαγε το Πανεπιστήμιο… άρα υπάρχει ένας άρρηκτος δεσμός ανάμεσα στα δύο: γνώση και επανάσταση, τα οποία αναπαράγουν άλληλα σε μια αέναη κίνηση.

Πολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις που λαβαίνουν χώρα στο ελληνικό κράτος στη διάρκεια της οθωνικής περιόδου οδηγούν σταδιακά στην κατάλυση της Βαυαροκρατίας και της βασιλείας του Όθωνα στα 1862. Κοινό αίτημα στη διάρκεια των αντιοθωνικών αγώνων η σύσταση της Εθνοφυλακής, [8] που σύμφωνα με τις απόψεις των ελληνικών αλυτρωτικών κύκλων θα έπαιζε σημαντικό ρόλο στα απελευθερωτικά κινήματα του Ελληνισμού.

Την περίοδο αυτή η Μεγάλη ιδέα οδηγεί τους πάντες και αυτό είναι λογικό. Οι αγώνες για την εδαφική απελευθέρωση και συνένωση του Ελληνισμού πυροδοτούνται από ανάλογα κινήματα στην Ιταλία, Γαλλία ή τους Ρωσοτουρκικούς πολέμους.

Η συμμετοχή πολλών Ελλήνων στα κινήματα αυτά τονίζει το γεγονός της πιεστικότητας προς το οθωνικό καθεστώς για μια αποδοχή των απελευθερωτικών αιτημάτων της αντιπολίτευσης και όχι μόνον αυτής. Μοχλός της αντιπολιτευτικής δράσης είναι η φοιτητική νεολαία και γενικά η «Χρυσή Νεολαία» της εποχής, που δεν άργησε να γίνει ο γνησιότερος εκφραστής των μεγαλοϊδεατικών διεκδικήσεων. Η παράδοση συμβάλλει σ’ αυτό, τα παραδείγματα γύρω-γύρω συντηρούν το αναμμένο καζάνι και όταν το πλήρωμα του χρόνου φτάσει, τότε… τότε φτάνει η ώρα της «Πανεπιστημιακής Φάλαγγας».

Η σύσταση και δράση της «Πανεπιστημιακής Φάλαγγας»

Επαμεινώνδας Δεληγιώργης (1829-1879)

Μετά την πτώση του Όθωνα η επιθυμία των φοιτητών για τη σύσταση της Εθνοφυλακής θα ικανοποιηθεί με τον ιδανικότερο τρόπο. Η Προσωρινή Κυβέρνηση, διά στόματος του υπουργού Παιδείας Επαμεινώντα Δεληγεώργη, δικαιώνει τους αγώνες των φοιτητών και ομολογεί τον τεράστιο ρόλο του Πανεπιστημίου:

«[…] Η Πατρίς ευγνωμονεί προς το ιερόν τούτο τέμενος των γραμμάτων. Το Πανεπιστήμιον δεν διέδωκε μόνον τα γράμματα εις την Ανατολήν, αλλά και ανέθρεψε πολιτικώς την ελληνικήν νεολαίαν και ενέσταξεν εις τας καρδίας αυτής το αίσθημα της αντιστάσεως προς τους εχθρούς της ευνομίας. Μετά εικοσιπενταετηρίδα δε το Πανεπιστήμιον, την ανατροφήν Έθνους επιμελούμενον, παρήγαγε την Επανάστασιν».[9]

Και ο Πρύτανης Πέτρος Παπαρρηγόπουλος θα ανταπαντήσει ότι: «το Πανεπιστήμιον σεμνύνεται ότι τα μέγιστα συνετέλεσεν εις την κατάργησιν συστήματος, όπερ επί τριακονταετίαν κατέθλιβε τα στήθη του Έθνους».[10]

Σε λίγο έρχεται και η έμπρακτη απόδειξη της ευγνωμοσύνης της Πολιτείας προς το Πανεπιστήμιο και τους φοιτητές· στις 21 Σεπτεμβρίου 1862 δημοσιεύεται το ακόλουθο ψήφισμα της Προσωρινής Κυβερνήσεως:

«Θέλοντες να θεραπεύσωμεν την μεγίστην βλάβην της σπουδαζούσης νεολαίας, ην κατεδίκασε το παρελθόν να διάγη βίον αντίθετον προς τον προορισμόν του ελευθέρου πολίτου και επιβλαβή εις τας σπουδάς του μαθητού, επί τη προτάσει του Υπουργού της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως ακούσαντες και την γνώμην των υπουργών της Επικρατείας

Ψηφίζομεν

Άρθρον 1ον. Προς άσκησιν των εν τοις δημοσίοις εκπαιδευτηρίοις φοιτώντων εισάγεται εις μεν το Εθνικόν Πανεπιστήμιον η οπλασκία εις δε τα κατώτερα εκπαιδευτήρια η γυμναστική.

Άρθρον 2ον. Οι φοιτηταί του Πανεπιστημίου θέλουσι γυμνάζεσθαι την οπλασκίαν εις τεταγμένας ημέρας και ώρας, αίτινες ορίζονται εν τω Ακαδημαϊκώ προγράμματι, αποτελούσι δε μετά των καθηγητών και υφηγητών την Φάλαγγα του Ελληνικού Πανεπιστημίου.

Άρθρον 3ον. Ο οργανισμός της φάλαγγος ψηφίζεται υπό της Συγκλήτου, αλλ’ οι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί αυτής εκλέγονται κατ’ έτος υπό της φάλαγγος, οι μεν λοχαγοί εκ των καθηγητών και υφηγητών οι δε λοιποί εκ των φοιτητών.

Άρθρον 4ον. Η φάλαγξ του Πανεπιστημίου δεν υποχρεούται να εκτελή την υπηρεσίαν της Εθνοφυλακής ή άλλο οιονδήποτε καθήκον δημοσίας δυνάμεως· οι δε αποτελούντες αυτήν άνδρες απαλλάσσονται παντός είδους στρατολογίας και της υποχρεώσεως του υπηρετείν ως εθνοφύλακες. Οφείλει όμως να συμπράττη εις τας νενομισμένας γενικάς ασκήσεις και παρατάξεις της εθνοφυλακής των δήμων Αθηνών και Πειραιώς προσκαλουμένη παρά του υπουργείου της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, αιτήσει του υπουργού των Εσωτερικών […]

Άρθρον 6ον […] β) Η φάλαγξ θέλει διοικείσθαι υπό αξιωματικού του τακτικού στρατού, διοριζομένου, τη προτάσει των υπουργών των Στρατιωτικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, παρά της Κυβερνήσεως και θέλει υπάγεσθαι εις την ανωτέρω διοίκησιν του αρχηγού της Εθνοφυλακής […]».[11]

Ο Ι. Πανταζίδης δίνει μια άλλη διάσταση στην ανάγκη για τη δημιουργία της φάλαγγας – γράφει:

«Αι ολίγαι ανά τας οδούς κατά τας πρώτας ημέρας αταξίαι των στρατιωτών ή άλλων φαύλων στοιχείων της κοινωνίας ενέπνευσαν φόβους χειροτέρων εγκλημάτων εις πάντας τους εντίμους και φιλησύχους πολίτας. Τότε λοιπόν η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου, ορθώς σκεπτομένη, απεφάσισε να μεταχειρισθή την εις αυτό φοιτώσαν νεολαίαν ήτις ομολογουμένως είχε και σωματικήν και ηθικήν ρώμην, εις το αναγκαιότατον έργον της φρουρήσεως της πόλεως».[12]

Πάνος Κορωναίος

Γενικά, όλος ο τύπος της εποχής δέχτηκε με ενθουσιώδη και εγκωμιαστικά σχόλια το γεγονός και την παρουσία του σώματος στους αθηναϊκούς δρόμους, ενώ ο κόσμος αισθανόταν ιδιαίτερη ευχαρίστηση στην εμφάνισή του, που διοικούμενο με σωφροσύνη από τον Π. Κορωναίο πέτυχε να επιβάλει όχι μόνο την τάξη μέσα στην πόλη αλλά και να σταματήσει τις εχθροπραξίες ανάμεσα στις αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις – Πεδινούς και Ορεινούς – και να επιβάλει μεταξύ τους εκεχειρία.

Είναι πολύ εύκολο να διαπιστώσει κάποιος την κοινή αποδοχή του πνευματικού αυτού ένοπλου σώματος, που έφερε τη σφραγίδα του ανώτερου εκπαιδευτικού ιδρύματος της χώρας. [13] Και αυτό συνέβη γιατί γενική ήταν και η αποδοχή του ιδρύματος σαν φορέα πνευματικής ανάτασης, ηθικής ακεραιότητας και πολιτικής ανιδιοτέλειας: ήταν το Πανεπιστήμιο της Ελλάδας, το μοναδικό πνευματικό κέντρο σε μια μείζονα περιοχή, που περιλάμβανε όλα τα σημερινά Βαλκάνια, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και φυσικά όλο τον υπόδουλο ελληνικό χώρο. Και κάτω από το πρίσμα αυτό αντιλαμβανόμαστε το τραγικό λάθος του Ιωάννη Καποδίστρια που υπήρξε σαφέστατα αντίθετος προς την ίδρυσή του, άσχετα αν σήμερα αποκαλείται τιμητικά «Καποδιστριακό».

Με πολύ ενθουσιασμό Σύγκλητος, καθηγητές και φοιτητές του Πανεπιστημίου επιμελήθηκαν του τόσο ωραίου έργου της δημιουργίας της «Πανεπιστημιακής Φάλαγγας». Στην αρχή απαρτίσθηκε από 600 φοιτητές που αποτέλεσαν πέντε λόχους και το δεύτερο χρόνο από 840 φοιτητές που αποτέλεσαν έξη λόχους των 120-150 ανδρών. Τα στοιχεία που διαθέτουμε μάς παρέχουν πλήρη κατάλογο, τόσο των αξιωματικών της Φάλαγγας, που απαρτίσθηκε από το σώμα των καθηγητών-υφηγητών του Πανεπιστημίου, όσο και των βαθμοφόρων του στρατού που υπηρέτησαν σ’ αυτή.

Ο λοχαγός Ιωάννης Ζουμπούλης ορίστηκε και παρέμεινε διοικητής της Φάλαγγας μέχρι τις 28 Φεβρουαρίου 1863, όταν το υπουργείο Δημοσίας Εκπαιδεύσεως διόρισε στη θέση του τον Αλ. Πραΐδη. Ο Ιωάννης Ζουμπούλης υπήρξε ένας από τους καλύτερους αξιωματικούς του στρατού, γεμάτος ζήλο για την πατρίδα του, συνετός, χρηστός και ακάματος. Διοίκησε τη Φάλαγγα για έξη περίπου μήνες και την εκπαίδευσε τόσο άριστα ώστε έφτασε να εκτελεί μέχρι και γυμνάσια τάγματος. [14] Ο λοχαγός I. Ζουμπούλης, εκτός του επαίνου που δέχθηκε από τον Πρύτανη Π. Παπαρρηγόπουλο, επαινέθηκε και από τη Σύγκλητο του Πανεπιστημίου [15] για τη σύνεση με την οποία εδιοίκησε τη Φάλαγγα. Εκτός αυτού, σ’ ένδειξη ευγνωμοσύνης η Σύγκλητος του χάρισε ένα ξίφος, που πάνω στη λεπίδα του υπήρχε γραμμένη με χρυσά γράμματα η επιγραφή: «Εθνικόν Πανεπιστήμιον Ιωάννη Ζουμπούλη συνετώς διοικήσαντι την Φάλαγγα τιμής μαρτύριον».[16]

Μετά την αντικατάσταση του διοικητή της Φάλαγγας, συνεχίστηκε από τον Αλ. Πραΐδη το ωραίο έργο του Ι. Ζουμπούλη. Ο Αλ. Πραΐδης ήταν ένας από τους άριστους νεαρούς αξιωματικούς του Πυροβολικού που εκτέλεσε τα διοικητικά του καθήκοντα με ευσυνειδησία, ανελλιπώς μέχρι το τέλος του σπουδαστικού έτους, οπότε όλοι οι άνδρες της Φάλαγγας πήγαν στα σπίτια τους και το σώμα διαλύθηκε για να ανασυνταχθεί τον επόμενο χρόνο.

Στολές αξιωματικών της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας και της Εθνοφυλακής. Σκίτσο του ενδυματολόγου και σκηνογράφου Πάνου Αραβαντινού.

Η εκ νέου ανασύσταση της «Πανεπιστημιακής Φάλαγγας» ήταν πολύ καλύτερη της πρώτης. Συστήθηκαν έξη λόχοι, αντί των πρώτων πέντε, με 18 αξιωματικούς, 72 υπαξιωματικούς και 720 στρατιώτες, σύνολο 816 ανδρών, που ισοδυναμούσε με σώμα ίσο προς τάγμα πεζικού. Η πολιτική όσο και στρατιωτική εμφάνισή του ήταν τέλεια· η δραστηριότητα που έδειξε η Πρυτανεία είχε αμειφθεί με τους καλύτερους καρπούς. Όπως ανακοίνωσε ο Πρύτανης Κωνσταντίνος Φρεαρίτης, το σύνολο σχεδόν των φοιτητών, 840 στους 1070, είχε ενσωματωθεί στη Φάλαγγα.

Όμως η διοργάνωση και κατάρτιση των φοιτητών σε στρατιωτικό σώμα τέλεια ή σχεδόν τέλεια οπλισμένο και με ομοιόμορφη στολή απαίτησε πολλούς κόπους και προσπάθειες που καταβλήθηκαν από κοινού τόσο από τους καθηγητές – φοιτητές όσο και από τη φιλότιμη συμπαράσταση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Αλλά κυρίως στους δύο πρυτάνεις, Π. Παπαρρηγόπουλο (1862-1863) και Κωνσταντίνο Φρεαρίτη (1863-1864) οφείλονται πολλά για την υλοποίηση αυτής της ιδέας.

Πέτρος Παπαρρηγόπουλος (1817-1891). Ημερολόγιο Σκόκου 1892.

Ο Κ. Φρεαρίτης ήταν ο πρώτος που, στη διάρκεια της οθωνικής περιόδου, έριξε την ιδέα της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας, σαν ενός σώματος ενταγμένου στη δύναμη της Εθνοφυλακής αλλά όμως ανεξάρτητου από αυτή. Η πρόταση του είχε σχολιαστεί άσχημα τότε από πολλούς και μερικοί δε δίστασαν να τον χαρακτηρίσουν σαν «ταραξία». Όταν δε τα πολιτικά πράγματα στο θέμα της δυναστείας εξελίσσονταν δυναμικά και οι οιωνοί έδειχναν ότι πλησίαζε η επανάσταση, ο Κ. Φρεαρίτης με τον τότε Γραμματέα του Πανεπιστημίου μελετούσαν σχέδια για τη δημιουργία του σώματος, ώστε να είναι έτοιμα όταν θα έφτανε η στιγμή. Η πρόβλεψη του Κ. Φρεαρίτη βγήκε πέρα για πέρα αληθινή και αυτοί που είχαν ολιγωρήσει στο θέμα της Φάλαγγας ξεπεράστηκαν από τα γεγονότα.[17]

Με το νέο σπουδαστικό έτος παρατηρήθηκε μια μεγάλη συρροή φοιτητών προς το Πανεπιστήμιο που ήταν μεγαλύτερη κατά 18% της προηγούμενης χρονιάς, η οποία σε σχέση με την προηγούμενη από αυτή είχε μια  αυξημένη συρροή κατά 98%. Συγκεκριμένα, το ακαδημαϊκό έτος 1861-62 γράφτηκαν 158 νέοι φοιτητές. Το 1862-63 γράφτηκαν 300 νέοι φοιτητές και το 1863-64 γράφτηκαν 355 φοιτητές, αριθμός μεγάλος που θα υπερκεραστεί δέκα χρόνια αργότερα, δηλαδή το ακαδημαϊκό έτος 1873-74, και μάλιστα με μικρό αριθμό διαφορά.

Αυτό συνέβη λόγω της μεγάλης φήμης που είχε αποκτήσει τόσο το Πανεπιστήμιο, όσο και η Φάλαγγα, κυρίως αυτή. Έτσι οι φοιτητές του Πανεπιστημίου έφτασαν τους 1070, γεγονός που επέτρεψε τη δημιουργία των έξη λόχων της Φάλαγγας.

Το τέλος της φάλαγγας και η διάλυσή της

Φαίνεται όμως ότι κατά του σώματος αυτού υπήρχαν κακές προθέσεις, αφού μετά από λίγο διάστημα τόσο η Κυβέρνηση όσο και η αντιπολίτευση προσπάθησαν να προσεταιρισθούν τον αρχηγό της Φάλαγγας και να τον κάνουν υποχείριό τους. Οι προσπάθειες της Πρυτανείας, από την άλλη μεριά, είχαν στόχο τους την παραμονή της διοίκησης του σώματος στη Σύγκλητο του Πανεπιστημίου. Αν επιτυγχανόταν κάτι τέτοιο, η διάσπαση της Φάλαγγας θα ήταν αδύνατη, ενώ αν ο διοικητής της ήταν κάποιος τοποθετημένος πολιτικά υπέρ της μιας ή της άλλης ομάδας τα πάθη θα οξύνονταν μεταξύ των φοιτητών και μοιραία θα οδηγούσαν στη διάλυση.

Κωνσταντίνος Φρεαρίτης (1819-1902), καθηγητής νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Φαίνεται ότι οι πιέσεις ήταν πολύ μεγάλες· ο Πρύτανης Φρεαρίτης αναφέρει ότι η Φάλαγγα ήταν «πανταχόθεν υποβλεπομένη», αλλά παρόλες τις αντιξοότητες οι προσπάθειες που κατέβαλε καρποφόρησαν για ένα διάστημα. Παράλληλα ο Κ. Φρεαρίτης, προβλέποντας ότι η μελλοντική εκλογή του διοικητή της Φάλαγγας θα γινόταν αφορμή επεισοδίων, προσπάθησε με κατάλληλες ενέργειες να τ’ αποφύγει. Στα πλαίσια των ενεργειών του αυτών έστειλε, στον τότε υπουργό Παιδείας Αθ. Πετσάλη, επιστολή με ημερομηνία 14 Ιανουαρίου 1864, όπου του ανέφερε όλα όσα σκεφτόταν και φοβόταν ότι θα συμβούν. Όμως, ο υπουργός Παιδείας δεν έλαβε καθόλου υπόψη του την αναφορά του Πρύτανη, αλλά την κράτησε κλειδωμένη στο συρτάρι του γραφείου του.

Και αυτά που φοβόταν ο Πρύτανης έγιναν· οι πολιτικές ίντριγκες οδήγησαν την κατάσταση σ’ αδιέξοδο με αποτέλεσμα το τόσο ωραίο αυτό φοιτητικό σώμα να φτάσει στη διάλυση. Πολλοί γι’ αυτό κατηγόρησαν τον Πρύτανη Φρεαρίτη, ίσως γιατί έβλεπαν ότι οι σωστές του απόψεις για την ανεξαρτησία της Φάλαγγας δεν εξυπηρετούσαν τις πολιτικές βλέψεις τους. Το αποτέλεσμα ήταν ότι στις 18 Ιουνίου που έγινε η εκλογή του διοικητή του σώματος ήταν τόση η ασυνεννοησία, η κομματική αλλοφροσύνη και η παθιασμένη ατμόσφαιρα ώστε το πράγμα εκτραχηλίστηκε. Ο κομματισμός επικράτησε της ιδέας, γεγονός που άφησε να επιπλεύσουν τα πάθη και όχι το γενικότερο συμφέρον.

Ο Πρύτανης Φρεαρίτης αντιστεκόταν με θάρρος: «Επιμένω δε κύριοι, λέγων και σήμερον μετά πεποιθήσεως, ότι την Φάλαγγα του Πανεπιστημίου διωργανισμένην ως δει, ισταμένην υπό την άμεσον ηθικήν και πολιτικήν διοίκησιν του Πρυτάνεως και της ακαδημαϊκής συγκλήτου, έχουσαν δε προγυμναστήν αξιωματικόν τινα πεπαιδευμένον οιονδήποτε του στρατού, ου το έργον εστίν αποκλειστικώς η στρατιωτική των νέων διδασκαλία, κατά μόνας τας Κυριακάς και εορτάς, έσται ου μόνον πολυειδώς τη νεολαία ωφέλιμος, αλλά και πολιτικώς αναγκαία ως το αειθαλές και ακμαίον φοιτώριον των μελλόντων καθηγεμόνων των προμάχων της όλης πατρίδος».[18]

Κατά τη διάρκεια της εκλογής εκείνης, που τελικά δεν τελείωσε, έλαβαν χώρα μικροεπεισόδια, που όξυναν ακόμη περισσότερο την ήδη τεταμένη κατάσταση. Την παράλογη, και ίσως σκόπιμα δημιουργημένη αυτή ανωμαλία, βλέποντας ο Πρύτανης θεώρησε αναγκαίο να διαλύσει τη Φάλαγγα παρά να τοποθετηθεί σ’ αυτήν αρχηγός οποιοσδήποτε στρατιωτικός που θα τον καθοδηγούσε κάποια παράταξη. Σύγχυση, αντεγκλήσεις, μικροεπεισόδια, φωνές, απειλές δημιουργήθηκαν αλλά τελικά οι φοιτητές κατέθεσαν τα όπλα, διατηρώντας τα εμβλήματα και τη σημαία του πανεπιστημιακού σώματος.

Η απόφαση του Πρύτανη ήταν πέρα για πέρα σωστή γιατί απέβλεπε στην ανεξαρτησία του Πανεπιστημίου, σαν αυτοτελούς και αυθύπαρκτου συνόλου, στην ελευθερία των κινήσεών του και των πράξεών του, που θα γίνονταν κάτω από το σκεπτικό της πανεπιστημιακής ιδέας. Με λίγα λόγια, προπαγάνδιζε την πανεπιστημιακή ασυλία, τόσο στον πνευματικό χώρο όσο και στον γενικότερο κοινωνικό-πολιτικό.

Διαλύθηκε φυσικά η Φάλαγγα αλλά η ιδέα έμεινε και ρίζωσε. Στις περιπέτειες των ετών 1873-74, το αίτημα για την επανασύσταση της αναθερμαίνεται και στους απελευθερωτικούς αγώνες 1877-78 για την προσάρτηση της Θεσσαλίας, η ιδέα της οδηγεί τους φοιτητές στο πεδίο της μάχης όπου αφήνουν πολλούς νεκρούς.[19]

Ιουλίος Γαλβάνης

Στη διάρκεια των επεισοδίων που έμειναν γνωστά σαν «Γαλβανικά», εξαιτίας του καθηγητή Ιουλίου Γαλβάνη, οπότε έχουμε και την πρώτη στην ιστορία του Πανεπιστημίου κατάληψή του, οι έγκλειστοι φοιτητές, βρίσκοντας στα υπόγεια του ιδρύματος τις σημαίες και τις στολές της Φάλαγγας, την ξανασυστήνουν, και με τη λήξη του «Γαλβανικών» το ένοπλο αυτό φοιτητικό σώμα κατεβαίνει εθελοντικά να πολεμήσει στην Κρητική επανάσταση που είχε ξεσπάσει. Εκεί και αποδεκατίσθηκε αφού το ένα τρίτο των φοιτητών έπεσαν «…τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι».[20]

Τι να πρωτοθαυμάσουμε; τους φοιτητές που «κατέθεσαν» την πνευματική και σωματική τους υπόσταση για την ελευθερία της πατρίδας ή το ίδρυμα του Πανεπιστημίου που εμφορούσε στο φοιτητικό σώμα παρόμοιες αρχές; Μεγάλο το δίλημμα και μεγάλη η προσφορά και των δύο. Όμως επειδή η ελευθερία αποτελεί ώριμο φρούτο του πνεύματος, επειδή το πνεύμα χρειάζεται κάποιο λίκνο για να τραφεί και ν’ αποδώσει καρπούς και επειδή την περίοδο εκείνη τέτοιο λίκνο ήταν μόνο το Πανεπιστήμιο, στέργουμε, μικροί εμείς, ν’ αποτίσουμε φόρο τιμής στο Πνεύμα και στο γνωστό «Θέλει αρετή και τόλμη η Ελευθερία» να προσθέσουμε: θέλει και γνώση για να παραμείνει η ελευθερία σ’ έναν τόπο. Και η γνώση πηγάζει από το Πανεπιστήμιο.

Υποσημειώσεις

[1] Βλέπε γενικά για το θέμα Χρήστος Δ. Λάζος, Ελληνικό Φοιτητικό Κίνημα 1821-1973, Αθήνα 1987.

[2] Βλ. Κωνσταντίνος Κ. Ράδος, ο Ιερός Λόχος και η εν Δραγατσανίω μάχη, Αθήνα 1917· I. Φιλήμων, Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας, Ναύπλιο 1833· Γ. Λάϊος, Ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα του 1821. Ιστορικά δοκουμέντα από τα αυστριακά αρχεία, Αθήνα 1958.

[3] Για το όλο θέμα της ελληνοϊταλικής συνεργασίας στα χρόνια αυτά βλ. την αξιόλογη μελέτη του Αντώνη Λιάκου, η Ιταλική ενοποίηση και η Μεγάλη ιδέα, Αθήνα 1985, όπου υπάρχουν εκτεταμένες αναφορές. Βλ. επίσης Χρήστος Δ. Λάζος, Έλληνες στα Λαϊκά Απελευθερωτικά Κινήματα, Αθήνα 1983, σ. 121-147· του ίδιου, «Έλληνες Γαριβαλδινοί», π. Ιστορία εικονογραφημένη, τχ. 180, Ιούνιος 1983, σ. 102-107.

[4] Βλ. γενικά Παν. Κ. Τσιτσίλιας, η Επανάστασις του 1909 και η «Πανεπιστημιακή Ένωσις», Αθήνα 196Ι

[5] Βλ. Γρηγόρης Δάφνης, η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, τ. Λ’, σ. 110-160 γενικά.

[6] Βλ. Φοίβος Τσέκερης, «ο ΕΛΑΣ της σπουδάζουσας», π. Εθνική Αντίσταση, συλλογή 35η, Μάης 1983, σ. 28.

[7] Βλ. Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, «οι Γαριβαλδινοί στην Κρητική επανάσταση του 1866», τα Ιστορικά, τχ. 5, Ιούνιος 1986, σ. 121-138.

[8] Βλ. Ε. Κυριακίδης, Ιστορία του Νεωτέρου Ελληνισμού, τ. Β’, σ. 98-110, οπού παρατίθεται όλο το υπόμνημα που υποβάλλει ο Κ. Κανάρης προς τον Όθωνα, όταν ο τελευταίος τον κάλεσε στις 12 Ιαν. 1861 και του ανέθεσε την πρωθυπουργία. Εκεί αναφέρεται εκτεταμένα το θέμα της Εθνοφυλακής.

[9] Βλ. Επ. Δεληγεώργης, Τοις Φοιτηταίς του Εθνικού Πανεπιστημίου, Αθήνα 1863, σ. 3, όπου υπάρχει επιστολή του υπουργού Παιδείας Ε.Δ. προς τον Πρύτανη του Πανεπιστημίου.

[10] Βλ. Εφημερίς των Φιλομαθών, 21 Νοεμ. 1862, όπου παρατίθεται η απάντηση του Πρύτανη Π. Παπαρρηγόπουλου προς τον υπουργό Παιδείας.

[11] Επ. Δεληγεώργης, ό.π., σ. 7.

[12] Βλ. I. Πανταζίδης, Χρονικόν της Πεντηκονταετηρίδος του Πανεπιστημίου Αθηνών, σ. 154.

[13] Ε. Κυριακίδης, ό.π., σ. 227.

[14] Πρυτανικός λόγος Π. Παπαρρηγόπουλου, 1862-63, σ. 5.

[15] Πρακτικά της Συγκλήτου, 20 Φεβρ. 1863.

[16] Βλ. εφ. Παλιγγενεσία, 9 Δεκ. 1863.

[17] Πρυτανικός λόγος Κωνσταντίνου Φρεαρίτη, 18133-1864, σ. 40-41.

[18] ό.π., σ. 43-45.

[19] Βλ. Π.Γ. Πολίτης, Απομνημονεύματα περί της τελευταίας εν Θεσσαλία επαναστάσεως, σ. 11-12.

[20] Βλ. Διονύσιος Π. Μαρκόπουλος, η εξέγερσις των Φοιτητών εν Αθήναις και η δράσις της Φοιτητικής Φάλαγγας εν Κρήτη κατά το 1897, Καλαμάτα 1903.

† Xρήστος Δ. Λάζος (1946-2015)

Εκδότης, συγγραφέας, ιστορικός, χαράκτης.

Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Πανεπιστήμιο: «Ιδεολογία και Παιδεία – Ιστορική Διάσταση και Προοπτικές», Αθήνα 21-25 Σεπτεμβρίου 1987. Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας – Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα, 1989.

* Το κείμενο αποδόθηκε στο μονοτονικό σύστημα.

* Οι  επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που παρατίθενται στο κείμενο, οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.

Διαβάστε ακόμη:

• Ιουνιανά του 1863
• H Πανεπιστημιακή Φάλαγγα των ετών 1863-1864
• Η Ναυπλιακή Επανάσταση του 1862: Μια νέα γενιά δημοκρατικών Ελλήνων