Η συμβολή της Βασιλικής Μπόμπου-Σταμάτη στη μελέτη του Bικεντίου Δαμοδού – Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου
Στα έργα της για τον Βικέντιο Δαμόδο (Χαβριάτα Κεφαλονιάς 1700-1754) η Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη (Καλαμάτα 1932-Αθήνα 2020) επικεντρώνεται στη ζωή και στους δρόμους που ακολούθησε, τα χρόνια που πέρασε στη Βενετία, σπουδάζοντας φιλοσοφία και νομικά καθώς και στη φιλοσοφική και θεολογική Σχολή που ίδρυσε στα Χαβριάτα.
Στόχος της ήταν επίσης να μελετήσει και να ταξινομήσει τα χειρόγραφα των έργων και των διδακτικών του βιβλίων, τα περισσότερα αδημοσίευτα. Προσπαθώντας να εκτιμήσει τη θέση του στην ιστορία της νεοελληνικής σκέψης, θεώρησε ότι ο Δαμόδος ήταν ένας σημαντικός πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού που διακρίθηκε για την υπεράσπιση της καρτεσιανής φιλοσοφίας και φυσικής αντί του αριστοτελισμού και για το ενδιαφέρον του για τη χρήση της απλοελληνικής γλώσσας.
Τα ερευνητικά ενδιαφέροντα της Βασιλικής Μπόμπου-Σταμάτη υπήρξαν ποικίλα και όπως έγραψε η ίδια η έρευνα συνιστούσε για εκείνη μια γοητευτική περιπέτεια[1]. Ασχολήθηκε με την ποιήτρια Μαρία Πολυδούρη, με τους Έλληνες φοιτητές στην Πάδοβα, με γνωστούς λογίους της βενετικής και οθωμανικής κυριαρχίας στην Ελλάδα, με τη βιβλιοθήκη του λόρδου Γκίλφορδ αποτυπώνοντας έτσι το μοναδικό της στίγμα και την ευαισθησία της.
Τον τελευταίο καιρό, εντρυφούσε με μεγάλη ευχαρίστηση στην περιπετειώδη ζωή του Άγγλου περιηγητή και λογίου John Τweddell (1769-1799) που νεότατος άφησε την τελευταία του πνοή στην Αθήνα. Το συγγραφικό κύκνειο άσμα της υπήρξε ο πρόλογος στην επανέκδοση του βιβλίου της Μελπομένης Κ. Αυγερινού, Μακεδονικά απομνημονεύματα: Γραφέντα επί τη βάσει λεπτομερούς μελέτης και προσωπικής πείρας των μακεδονικών πραγμάτων από 1898-1912 (Αθήνα 1914) που κυκλοφόρησε τον Μάιο του 2020 στη Θεσσαλονίκη[2]. Πρόκειται για θέματα που, μαζί με τόσα άλλα που ανακύπτουν από την καθημερινότητα, αποτέλεσαν το περιεχόμενο μιας μακράς και αδιάλειπτης φιλίας που με συνέδεσε με την Κική για ένα διάστημα πενήντα και πλέον ετών.
Η προσήλωσή της στην προσωπικότητα του Βικέντιου Δαμοδού (Χαβριάτα Παλικής Κεφαλληνίας 1700-1754) οφείλεται κυρίως στην προσπάθειά της να τον αποκαταστήσει στην προσωπογραφία της νεοελληνικής παιδείας προσφέροντας άφθονο και άγνωστο υλικό[3]. Στη διατριβή της με τίτλο Ο Βικέντιος Δαμοδός. Βιογραφία-Εργογραφία 1700-1752[4], καρπό πολυετούς και ενδελεχούς έρευνας την οποία υποστήριξε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αναθεωρώντας σε πολλά σημεία την αδρή ως τότε εικόνα του φωτίζοντας άγνωστες πτυχές της ζωής του και του έργου του καθώς και τη χρονολογία του θανάτου το 1754 αντί του 1752[5].
Από διάσπαρτες αρχειακές πηγές, όπως τα Αρχεία της Ελληνικής Κοινότητας Βενετίας και το κρατικό αρχείο της Βενετίας, το αρχείο των Rifirmatori dello studio di Padova, το τοπικό ιστορικό αρχείο της Κεφαλονιάς καθώς και τον κώδικα της Εκκλησίας της Θεοτόκου στα Χαβριάτα, μαθαίνουμε για τις καταβολές της οικογενείας Damodon-Δαμοδού από τη Μεθώνη, για τον πατέρα του Φραγκίσκο, την μητέρα του Φιλανδρία Μοσχοπούλου, τη σύζυγό του Καλομοίρα Φουκά, τα αδέλφια του, τον θείο του Βενέδικτο, εφημέριο του Αγίου Γεωργίου στη Βενετία καθώς και για άλλα στενά συγγενικά του πρόσωπα. Επίσης μαθαίνουμε για τη μαθητεία του κοντά στον Αντώνιο Κατήφορο στο Φλαγγινιανό Φροντιστήριο στη Βενετία, για τις περαιτέρω σπουδές του στα νομικά, τη φιλοσοφία και τη θεολογία, για τη λειτουργία της φημισμένης του Σχολής στα Χαβριάτα που ίδρυσε λίγο μετά το 1721 καθώς και για τους μαθητές τους.
Ο Β. Δαμοδός συνιστά ιδιάζουσα περίπτωση της νεοελληνικής λογιοσύνης εξ αιτίας της πολυμορφίας του έργου του και του μεγάλου αριθμού των χειρογράφων με έργα του που διασώζονται, άλλα χρονολογημένα και άλλα αχρονολόγητα, σε βιβλιοθήκες, τις περισσότερες φορές όχι προσιτές, όχι μόνο του ελλαδικού χώρου αλλά και του εξωτερικού (Αγία Πετρούπολη, Ιεροσόλυμα, Βουδαπέστη, Βουκουρέστι, κ.α.).
Έτσι η Β. Σταμάτη δούλεψε σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο, όπως είδαμε, εξετάζει γεγονότα του βίου του, ενώ στο δεύτερο, η προσοχή της εστιάζεται στην χειρόγραφη παράδοση των έργων που έως τότε ήταν συγκεχυμένη. Ταξινόμησε το άγνωστο και αταύτιστο χειρόγραφο υλικό που ανέκυψε από τις έρευνές της ακολουθώντας στην περιγραφή του τον Οδηγό καταλόγου χειρογράφων του Λ. Πολίτη. Μελετά κυρίως τις παραλλαγές των πραγματειών του που αποκαλύπτουν την εξέλικτική πορεία της διδασκαλίας και των ιδεών του συγγραφέα τους. Χρειάσθηκε γνώση, επιμονή και υπομονή για να καταγράψει, όχι μόνο 12 άγνωστα έργα του Κεφαλλήνα φιλοσόφου, τα περισσότερα από αυτοψία, αλλά να αυξήσει κατά 140 τον αριθμό των 20 έως τότε γνωστών κωδίκων που μαρτυρούν την ευρύτατη υποδοχή τους και τη διαρκέστερη παρουσία τους στη νεοελληνική γραμματεία. Η συγκομιδή της, αξιοθαύμαστη για τον πλούτο της, δεν πέρασε απαρατήρητη, όπως π.χ. σε πρόσφατη μελέτη του Ισπανού καθηγητή στο πανεπιστήμιο του Burgos, του Guillermo Marin Casal[6].
Κατά την περιγραφή των κωδίκων, με τις παρατηρήσεις έδωσε λύσεις σε ερμηνευτικά προβλήματα συχνά προσφέροντας, τη δική της άποψη ως πρόταση για περαιτέρω έρευνα. Άλλωστε, είχε πλήρη επίγνωση ότι η προσέγγιση του πολυσχιδούς έργο του Β. Δαμοδού δεν εξαντλείται με μία μόνο διατριβή. Ταυτόχρονα αναδείχθηκαν οι επιστημονικές της αρετές, όπως είναι η προσπάθεια συστηματικής εξοικείωσης με πρωτογενείς πηγές, η ακρίβεια της πληροφόρησης βασισμένης σε εμπεριστατωμένες παραπομπές, στοιχεία που καθιστούν τον λόγο της καθαρό και εύληπτο κερδίζοντας το ενδιαφέρον και την περιέργεια του αναγνώστη.
Πάντα καλοπροαίρετη και προσηνής, στεκόταν μακρυά από τον βόμβο και τον θόρυβο και ήξερε να προσφέρει τις γνώσεις της με γενναιοδωρία. Η αμεσότητα που χαρακτήριζε τις σχέσεις της με τούς άλλους κατοπτρίζεται στα λόγια της Ισαβέλλας Σταματιάδου στον πρόλογο της διδακτορικής της διατριβής με τίτλο La Métaphysique de Vikentios Damodos. Édition critique du texte précédée d’une introduction. Γράφει χαρακτηριστικά η Ι. Σταματιάδου: «Je serai toujours infiniment reconnaissante à Mme Vasiliki Bobou-Stamati, historienne et spécialiste par excellence sur Vikentios Damodos, pour sa gentillesse, sa générosité, sa disponibilité, son temps et ses conseils précieux sur notre connaissance commune, V. Damodos, qui monopolisait nos discussions interminables à Athènes et à Strasbourg. Mme Bobou-Stamati avec ses recherches a donné à plusieurs chercheurs, moi y compris, la possibilité de plonger dans l’univers de l’érudit Céphaloniote et de continuer humblement ses recherches sur lui et son œuvre »[7].
Ως ερευνητική μέθοδο η Β. Σταμάτη πρόκρινε τη βιογραφική προσέγγιση όπου η αναπαράσταση των αξιών και των γεγονότων μιας σημαντικής προσωπικότητας μπορεί να οδηγήσει στην εικονογράφηση ολόκληρης εποχής με τις εγγενείς της ζυμώσεις και συζητήσεις[8]. Πρόκειται για μια επιλογή η οποία εκφράζει την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τη βιογραφία στον χώρο της ιστορίας των ιδεών, καθότι η μέθοδος αυτή είχε, εκείνη την περίοδο, απαξιωθεί από κύκλους της νεοελληνικής ιστοριογραφίας οι οποίοι απέφευγαν τις μοναδικότητες και τις κορυφώσεις στην κοινωνική ζωή έχοντας αποδεχθεί την αντίληψη για τους ρυθμούς της μακράς διάρκειας και της κανονικότητας της συλλογικής ύπαρξης.
Η πολυετής έρευνά της ξεκίνησε στα 1968, κατά το διάστημα των μεταπτυχιακών της σπουδών στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μετά από παρότρυνση του καθηγητή Λίνου Πολίτη ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της επιστημονικής της προσωπικότητας και του οποίου τη μορφή ανακαλούσε με ξεχωριστή αγάπη και εκτίμηση. Άλλωστε, με αφορμή τον Δαμοδό έγινε η πρώτη μας γνωριμία στο τότε Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Βασιλικού Ιδρύματος Ερευνών στην Αθήνα, στους κόλπους του οποίου είχα μόλις ενταχθεί. Είχε έρθει από τη Θεσσαλονίκη, όπου διέμενε με τον αγαπημένο σύζυγό της, τον αξέχαστο Κωνσταντίνο Σταμάτη με την τόσο λαμπρή ακαδημαϊκή και δικαστική σταδιοδρομία. Πρόκειτο να συναντήσει τον Κ. Θ. Δημαρά, τον Διευθυντή του Κέντρου και δάσκαλό μας, προκειμένου να τον συμβουλευθεί σχετικά με την ορθή ημερομηνία του έτους γεννήσεως του Νεοέλληνα στοχαστή, την οποία, ο Δημαράς σε ανακοίνωσή του στο Γ´ Πανιόνιο Συνέδριο, είχε τοποθετήσει στα 1700 αντί του 1678 ή 1679 με στοιχεία από το Αρχείο των Αναμορφωτών του Πανεπιστημίου της Πάδοβας[9].
Η παρουσία του Β. Δαμοδού, ως φορέα της νεωτερικόητητας και ως εισηγητή του καρτεσιανισμού στο χώρο της νεοελληνικής παιδείας, σηματοδοτεί τη δύσκολη μετάβαση από τη σχολαστική σκέψη και τον ζυγό του κορυδαλισμού, που επίσημα επικρατούσε έως τότε, στη νεότερη. Συνειδητοποιώντας το ερμηνευτικό αδιέξοδο της παραδοσιακής αριστοτελικής φιλοσοφίας, παρακολουθεί από κοντά την πνευματική κίνηση στη δυτική Ευρώπη συμμετέχοντας στη φιλοσοφική και επιστημονική συζήτηση του καιρού του. Καθώς παρατηρεί ο Κ. Θ. Δημαράς, η ηθική του στάση υπήρξε θαρραλέα και προοδευτική και διακρίνει στη σκέψη του ένα πνεύμα δημοκρατικό θεωρώντας τον, ωστόσο, τοπικό ανακαινιστή[10]. Την προοδευτική του αυτή διάθεση την φανερώνει ο Δαμοδός, όταν έρχεται να στηρίξει τη φιλοσοφική σκέψη σε νέο και σταθερό έδαφος ανοίγοντας τον δρόμο προς τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό[11] και πιο συγκεκριμένα προς τον επτανησιακό του κλάδο[12].
Κατεξοχήν γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης η Επτάνησος διαγράφει έναν χώρο πολιτισμικών προσμίξεων, που εκφράσθηκαν όχι μόνο στις τέχνες και στις λογοτεχνικές παραδόσεις αλλά και στον φιλοσοφικό και επιστημονικό λόγο[13], όπως π.χ. στις περιπτώσεις των Αντωνίου Κατήφορου, Ευγενίου Βούλγαρη, Νικηφόρου Θεοτόκη, του Ιωάννη Λίτινου και αργότερα με τους Πέτρο Βράιλα-Αρμένη, Ιωάννη Μενάγια, εισηγητή της εγελιανής φιλοσοφίας στην Ελλάδα και του μαθητή του Θεόδωρο Καρούσο ο οποίος πρότεινε μιαν ενδιαφέρουσα εγελιανή ερμηνεία του ιστορικού σχήματος των Ι. Παπαρρηγόπουλου και Σπ. Ζαμπέλιου[14].
Απογοητευμένος από τον νομικό κλάδο, τον οποίο είχε αρχικά ακολουθήσει, ο Δαμοδός αποφάσισε να επιστρέψει στο γενέθλιο χωριό του, τα Χαβριάτα προκειμένου να ιδρύσει σχολή φιλοσοφίας και θεολογίας. Διατηρούσε εκεί τον έλεγχο των σπουδών ανενόχλητος και μακρυά από κάθε κέντρο εξουσίας[15]. Με τη φήμη του ως ονομαστού δασκάλου, προσελκύει μαθητές από τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο και ανάμεσά τους, καθώς πιστεύεται, συγκαταλέγεται ο Ευγένιος Βούλγαρης, χωρίς οι βιογράφοι του να το τεκμηριώνουν. Εντούτοις, όπως, διευκρινίζει η Β. Σταμάτη, αποκλείεται να τον αγνοεί, δεδομένου ότι ζούσαν σε γειτονικά νησιά και η φήμη του Κεφαλλήνα δασκάλου είναι αρκετά διαδεδομένη εκείνη την εποχή[16]. Μία ένδειξη που συνηγορεί σε αυτή την κατεύθυνση είναι ότι ο Βούλγαρης είναι ο μόνος λόγιος του 18ου αιώνα που υιοθετεί την προτίμηση του Δαμοδού για το τυχώνειο αστρονομικό σύστημα.
Τον Δαμοδό κέρδισε ο καρτεσιανός ορθολογισμός με τη μεθοδολογία του. Ο Ε. Π. Παπανούτσος τον κρίνει ως οπαδό της φιλοσοφίας του Καρτεσίου[17], ενώ όπως υπογραμμίζει ο G. P. Henderson, μέσα από τα συγγράμματά του αναδεικνύεται, ως υπέρτατη ηθική αυθεντία, ο ορθός λόγος μαζί με τον θείο νόμο και την ατομική συνείδηση[18]. Με τη σειρά του, ο Ν. Ψημμένος τον τοποθετεί στη μετακορυδαλική περίοδο της νεοελληνικής φιλοσοφίας[19], πιστεύοντας ότι, ως βαθύ γνώστη της παραδοσιακής όσο και της νεωτερικής φιλοσοφίας, προσπάθησε να τις συγκεράσει κατά τρόπο που «διασφάλιζε την απρόσκοπτη έξοδο της ελληνικής διανόησης από τα αδιέξοδα του αριστοτελισμού κορυδαλικής μορφής»[20].
Διαφωνώντας ριζικά με τις τοποθετήσεις αυτές, ο Π. Κονδύλης υποστηρίζει με απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς την ολοκληρωτική προσκόλληση του Δαμοδού στα παραδοσιακά αριστοτελικά σχήματα[21]. Ακόμη και η θετική αποτίμηση των παθών από τον Δαμόδο συνιστά, κατά τον Κονδύλη, εμβάθυνση αριστοτελικών αντιλήψεων[22]. Προχωρώντας ακόμη περισσότερο, θεωρεί ότι, παραφράζοντας τον Αριστοτέλη, ο Δαμοδός δεν ανήκει στο κίνημα ιδεών που οδηγεί προς τον Διαφωτισμό «παρά τα κάποια καρικεύματα από την καρτεσιανή και μετακαρτεσιανή δυτικοευρωπαϊκή σκέψη»[23]. Εντούτοις, αναφερόμενος στην κριτική έκδοση της Συντόμου ιδέας της λογικής κατά την μέθοδον των νεωτέρων από την Β. Σταμάτη δεν παραλείπει να σημειώσει: «Την παρουσία καρτεσιανών ιδεών (και προπαντός της Λογικής του Port-Royal) στη Λογική του Δαμοδού έδειξε πολύ καλά η Β. Μπόμπου-Σταμάτη»[24].
Η Σύντομος ιδέα της λογικής που συγκαταλέγεται στα άγνωστα και αταύτιστα έργα του Κεφαλλήνα φιλοσόφου, εκδόθηκε το 1978 από την Β. Σταμάτη με εμπεριστατομένο κριτικό υπόμνημα πάνω σε δύο κώδικες προερχόμενους από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Κοζάνης και τη Δημοσία Βιβλιοθήκη του Leningrad[25]. Αποδεικνύει ότι ο Δαμοδός επικεντρώνει την προσοχή του στα βασικότερα έργα του Descartes: τον Λόγο περί μεθόδου, τους Φιλοσοφικούς Στοχασμούς, τους Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύματος. Οι αναφορές του, όχι μόνο στη Λογική του Port-Royal, αλλά και στους Ν. Μalebranche, J.-B. du Hamel, και Pierre Gassendi φανερώνουν την εκπληκτική του ενημέρωση για τα φιλοσοφικά θέματα της εποχής του, όπως, άλλωστε, το αναγνωρίζει και η ίδια. Καθώς γράφει, ο προσανατολισμός του Δαμοδού, χωρίς να απομακρύνεται από τα αριστοτελικά σχήματα, συνιστά έναν συγκερασμό της χριστιανικής θεολογικής γραμματείας και της καρτεσιανής φιλοσοφίας[26]. Πιστεύει ακόμη ότι η στροφή του προς την παιδεία της Δύσης και προς τις φυσικές επιστήμες, η χρήση της απλοελληνικής γλώσσας στη διδασκαλία και στα διδακτικά του εγχειρίδια αποτελούν χαρακτηριστικά που τον καθιστούν πρόδρομο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και η θέση του βρίσκεται ανάμεσα σ᾽εκείνους που τον προετοίμασαν[27].
Διαθέτοντας πληρέστερη εικόνα του θέματος, η Β. Σταμάτη θεωρούσε, ότι όσοι μέχρι τότε επιχείρησαν να ασχοληθούν με τον Δαμοδό, στηρίζουν τις κρίσεις του σε ένα μόνο σύγγραμμά του με αριστοτελικό προσανατολισμό, όπως η Σύνοψις της Ηθικής Φιλοσοφίας[28], που δεν ανήκει στα πιο αντιπροσωπευτικά και αξιόλογα έργα του και συνεπώς δεν μπορούν να ρίξουν παρά ένα αμυδρό φως στον στοχασμό του. Με την προϋπόθεση ότι θα έχει μελετηθεί το σύνολο του ανέκδοτου έργου του και κυρίως η Φυσιολογία αιτιολογική (1739) θα γίνει εφικτή η αναθεώρηση απόψεων που ως τότε είχαν διατυπωθεί[29].
Πράγματι, την τελευταία εικοσιπενταετία, συστηματικές μελέτες πανεπιστημιακών, του Κωνσταντίνου Θ. Πέτσιου[30] και ακολούθως του Ιωάννη A. Δημητρακόπουλου[31] εντόπισαν τη διασύνδεση του Δαμοδού με την καρτεσιανή φιλοσοφία μέσω των ομόθεμων κειμένων του Εdmundus Purchotius ή Edme Pourchot (1651–1734), τον οποίο ο Δαμοδός, όπως αποδείχθηκε, ακολουθεί ως βασική πηγή του σε συνθέσεις του, όπως Η Σύνοψις Ηθικής Φιλοσοφίας και Το Συνταγμάτιον της Μεταφυσικής[32]. Ο λησμονημένος αυτός Γάλλος φιλόσοφος, καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο των Παρισίων για 26 έτη, συνέτεινε στην οριστική υπερίσχυση του καρτεσιανισμού στη Σορβόνη με το πολύτομο και ευρέως διαδεδομένο έργο του, Institutiones philosophicae: ad faciliorem veterum, ac recentiorum philosophorum lectionem comparatae. Complectens Logicam & Metaphysicam[33].
Στα κατοπινά χρόνια και μπροστά σ᾽ένα τόσο πλούσιο υλικό που είχε συλλέξει, η Β. Σταμάτη θα συνεχίσει, με τον ίδιο πάντοτε ενθουσιασμό, τις έρευνές της για τον Κεφαλλήνα λόγιο. Ακολούθησαν σημαντικά και πρωτότυπα δημοσιεύματα σε περιοδικά και συλλογικούς τόμους καθώς και ανακοινώσεις σε διάφορα συνέδρια.
Επικεντρώνεται στα χειρόγραφα της Εθνικής Βιβλιοθήκης που έχουν στενή σχέση με έργα του Δαμοδού (1978), στη διδασκαλία του της αριστοτελικής λογικής (1982) στον βίου του αδελφού του Ιωάννη Δαμοδό (1982), στα χειρόγραφα έργα του που σώζονται στην Κύπρο (1985), στα μέλη της οικογένειας των Δαμοδών στα Χαβριάτα (1991), στις σχέσεις του Νικόδημου Καρούσου με τη Ρητορική του (1992), σ’ ένα μάθημα φιλοσοφίας «Περί χρόνου» του 1739 (2007). Εξέδωσε ακόμη το 2002 από τις εκδόσεις του Τομέα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων το Συνταγμάτιον της Μεταφυσικής με δική της επιμέλεια και εισαγωγή (2002) και το 2010 παρουσίασε σε άρθρο της ένα ακόμη έργο του Δαμοδού το Περί της συκοφαντίας Δημητρίου του Κυδωνίου λατινόφρονος, κατά τον Παλαμά και της εν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου κατά Βαρλαάμ και Ακινδύνου γενομένης[34].
Τελευταία γραπτή της ενασχόληση με τον Νεοέλληνα φιλόσοφο υπήρξε η ανακοίνωση στο Συμπόσιο που διοργάνωσε το τμήμα Études orientales, slaves et néohelléniques του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου, τον Νοέμβριο του 2012, με γενικό θέμα Texte et contexte, méthodes et outils de l᾽édition critique de quelques manuscrits arabes, grecs, italiens et latins[35]. Στην ανακοίνωσή της αυτή υπό τον τίτλο «Comment identifier un autographe: le cas de la Physiologie de Vikentios Damodos», αντικείμενό της αποτελεί η ταύτιση του μοναδικού αυτόγραφου κώδικα της Φυσιολογίας που έχει περιέλθει στη Βιβλιοθήκη της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης και στο οποίο αναφέρεται στη διατριβή της[36].
Περιγράφει όλα τα στάδια που την οδήγησαν στη ταύτιση του χειρογράφου υπογραμμίζοντας τον βασικό ρόλο που παίζει η γνώση της χειρόγραφης παράδοσης ενός κειμένου στην ταύτιση ενός ανώνυμου συγγραφέα[37]. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στο πρόγραμμα του Συμποσίου αναγράφονται άλλες δύο ανακοινώσεις αναφορικά με το έργο του Κεφαλλήνα λογίου. Η πρώτη που τιτλοφορείται «Datation d’une œuvre de Vikentios Damodos: méthodologie et enjeux»[38] ανήκει στην Ιζαβέλλα Σταματιάδου και αφορά σε ζητήματα χρονολόγησης της Μεταφυσικής ήτοι πρώτης φιλοσοφίας και φυσικής θεολογίας ενώ στη δεύτερη με τίτλο «Un de audibilibus du XVIIIe siècle: la Physiologie de Vikentios Damodos. Éléments d’acoustique grecque antique» ο Κωνσταντίνος Μελίδης επικεντρώνεται στη θεωρία της ακουστικής όπως παρουσιάζεται στη Φυσιολογία[39].
Ανοίγοντας νέες προοπτικές στην ανάδειξη του πολύπλευρου έργου του Βικέντιου Δαμοδού, τα δημοσιεύματα της Βασιλικής Μπόμπου-Σταμάτη συνιστούν, χωρίς αμφιβολία, σταθμό στην ιστορία της νεοελληνικής παιδείας και γενικότερα σηματοδοτούν τη συστηματική έρευνα σχετικά με τον ρηξικέλευτο αυτόν Κεφαλλήνα. Άλλωστε, η συνεισφορά της τιμήθηκε με βραβείο από την Ακαδημία Αθηνών, ενώ τα Χαβριάτα την ανακήρυξαν επίτιμη δημότη. Παρά το μεγάλο χρονικό διάστημα που έχει μεσολαβήσει από την πρώτη δημοσίευση της διατριβής της, η αναγνώριση της προσφοράς συνεχίζεται. Όπως επισημαίνει νεότερη μελετήτρια το έργο της αποτελεί ουσιαστική συμβολή στη μελέτη του Β. Δαμοδού «καθώς κατορθώνει να φιλοτεχνήσει μια πανοραμική εργογραφία από την οποία ωφελείται ο μελλοντικός ερευνητής»[40].
Υποσημειώσεις
[1] Β. ΜΠΟΜΠΟΥ-ΣΤΑΜΑΤΗ, Ιστορικής έρευνας αποτελέσματα. Μαρτυρίες για τη νεοελληνική παιδεία και ιστορικά μελετήματα (16ος-19ος αι.), Αθήνα, 2002, σ. 9.
[2] Η Κεφαλονίτισσα Μελπομένη Κ. Αυγερινού, το γένος Βαλσαμάκη, αγωνίστηκε για την προώθηση των ελληνικών θέσεων στη Μακεδονία. Ήταν εξαδέλφη της πεθεράς της Κικής, της Όλγας Τυπάλδου-Πρετεντέρη, που της είχε υποδείξει το βιβλίο.
[3] Α. ΚΕλεσιδου-Γαλανου, «Βιβλιοκρισία», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 1 (1984), σ. 346. Ρ. Δ. Αργυροπουλου, «Ένας φωτισμένος ορθολογιστής», εφημερίδα Το Βήμα, φ. 20 Δεκεμβρίου 2000.
[4] Β. ΜΠΟΜΠΟΥ-ΣΤΑΜΑΤΗ, Ο Βικέντιος Δαμοδός. Βιογραφία-Εργογραφία 1700-1752. Διδακτορική διατριβή, πρώτη έκδοση Αθήνα 1982· δεύτερη έκδοση, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1998. Εφεξής οι παραπομπές γίνονται στη δεύτερη έκδοση.
[5] Στην πρώτη έκδοση της διατριβής αναγράφει το 1752, ενώ στη δεύτερη αποδέχεται το 1754, βλ. ό.π., σ. 32.
[6] G. Marin Casal, «Vikendios Damodos: un precursor del griege vernaculo filosofico y cientifico», Erytheia: Revista de estudios bizantinos y neogriegos 35 (2014), σ. 416 σημ. 28 [411-457].
[7] I. Stamatiadou, La Métaphysique de Vikentios Damodos. .Édition critique du texte précédée d’une introduction, αδημοσίευτη διατριβή, Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, Στρασβούργο: Groupe des Études Orientales, Slaves et Néo-helléniques, Département des Études Néo-helléniques, 2016, σ. V. Τη γνώση της εργασίας αυτής οφείλω στη δρ. Μαρία Πρωτοπαπά-Mαρνέλη, διευθύνουσα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας στην Ακαδημία Αθηνών, την οποία και ευχαριστώ.
[8] Για την προβληματική γύρω από τη βιογραφική μέθοδο στην ιστορία, βλ, Π. Μ. ΚιτρομηλιδηΣ, Ιώπηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες της βαλικανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, Αθήνα2: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2004, με νέα εισαγωγή και συμπληρώσεις, σσ. 15-29. Βλ. επίσης FR. ferrarotti, Histoire et histoires de vie. La méthode biographique dans les sciences sociales, Παρίσι: Librairie des Méridiens, 1983.
[9] Κ. Θ. Δημαρας, «Χρονολογικά του Βικέντιου Δαμοδού», Πρακτικά Τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου, Αθήνα 1969, τόμος 2, σσ. 16-21.
[10] Κ. Θ. Δημαρας, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ώς την εποχή μας, Αθήνα9: Γνώση, 2000, σσ. 143-144.
[11] Κ. Θ. Δημαρας, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα, Ερμής 2002· Π. Μ. ΚιτρομηλΙδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, μετ. Στέλλας Νικολούδη, Αθήνα3: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2009.
[12] Δ. Α. ΖακυθηνΟς, «Αι ιστορικαί τύχαι της Επτανήσου και η διαμόρφωσις του επτανησιακού πολιτισμού», Μεταβυζαντινά και Νέα Ελληνικά, Αθήνα 1978, σσ. 370-391. Π. Μ. Κιτρομηλιδης, «Επτανησιακός διαφωτισμός: τα όρια της ιδιομορφίας» στο Ζ’ Πανιόνιο συνέδριο: Ζητήματα Πολιτισμικής Ιστορίας: Πρακτικά, Λευκάδα, 26-30 Μαΐου 2002, Λευκάδα, 2004, τ. 1, σσ. 241–257.
[13] Ι. Γ. Δελλης, «Η φιλοσοφία στα Επτάνησα. Μια σύντομη επισκόπηση της από τον 15ο αιώνα μέχρι την ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας». Κεφαλληνιακά Χρονικά 9 (1999–2003), σσ. 29–53.
[14] R. D. Argyropoulos, «Theodoros Karoussos’ Interpretation of Hellenism. A Case of National Philosophy», Τhe Historical Review/La Revue Historique 15 (2018), σσ. 195-212.
[15] Σχετικά με τη θεολογική του σκέψη, βλ. Βικεντιος Δαμοδος, Θεολογία δογματική κατά συντομίαν ή τε συνταγμάτιον θεολογικόν. Εισαγωγή-Σχόλια π. Γεώργιος Μεταλληνός. Αθήνα, Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, 2008. Επίσης Βικεντιος Δαμοδος, Δογματική (Πρώτος τόμος – πρώτο μέρος, Πραγματεία Πρώτη, Κεφ 1-18, πρόλογος π. Γεώργιος Μεταλληνός Αθήνα: Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, 2013.
[16] B. Μπόμπου-Σταματη, Ο Βικέντιος Δαμοδός, σ. 37.
[17] Ε. Π. Παπανουτσος, Νεοελληνική φιλοσοφία, Α´, Αθήνα: I. Ζαχαρόπουλος, 1953, σ. 119.
[18] G. P. Henderson, The Revival of Greek Thought (1620-1830), Nέα Υόρκη 1970, σσ. 28-40 και στην ελληνικη μετάφραση: H αναβίωση του ελληνικού στοχασμού (1620-1830), μετάφραση Φ. Βωρου, Αθήνα2: Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας, 1996, σσ. 50-51.
[19] Ν. Κ. Ψημμενος, Η ελληνική φιλοσοφία από το 1453 ώς το 1821. Ανθολογία κειμένων με εισαγωγή και σχόλια, τ. Β΄ Η επικράτηση της νεωτερικής φιλοσοφίας. Μετακορυδαλική περίοδος, Aθήνα: Γνώση, 1989 , σσ. 30-31.
[20] Ό. π., σ. 30. Σχετικά με τον βίο και το έργο του Θ. Κορυδαλέα, βλ. Cl. Tsourkas, Les débuts de l’enseignement philosophique et de la libre pensée dans les Balkans. La vie et l’œuvre de Théophile Corydalée (1570-1646), Θεσσαλονίκη2: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 95, 1967.
[21] Π. Κονδυλης, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, Αθήνα: Θεμέλιο, 1988, σσ. 175-200. Πρβλ. Κ. Θ. Πετσιος, «Ανθρωπολογία και γνωσιοθεωρία στις απαρχές του 18ου αιώνος, Descartes και νεοελληνική σκέψη», Ο Ερανιστής 22 (1999), σσ. 47-79.
[22] Π. Κονδυλης, ό.π., σ. 162.
[23] Ό. π., 153. Για τις απόψεις του Κονδύλη, βλ. Αικ. Σουλα, Η ιστορία των ιδεών μέσα από τα λογικο-φιλοσοφικά κείμενα των Ελλήνων λογίων του 18ου αιώνα: η εξέλιξη των εννοιών φύση και ύλη στα έργα του Βικεντίου Δαμοδού, Φυσιολογία Αιτιολογική (1739), Ευγενίου Βούλγαρη, Τα Αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις (1805), Νικηφόρου Θεοτόκη, Στοιχεία Φυσικής (1766), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2003, σσ. 6-10.
[24] Π. Κονδυλης , ό.π., σ. 178 σημ. 2. Η Λογική ( La logique ou l’Art de penser) του Port-Royal των A. Arnauld και P. Νicole (Παρίσι 1662) επιτίθεται στην αριστοτελική αυθεντία ακολουθώντας σε πολλά σημεία τον Descartes.
[25] Β. Μπομπου-Σταματη, «Η ‟σύντομος” ιδέα της λογικής κατά την μέθοδον των νεωτέρων του Βικεντίου Δαμοδού», Δευκαλίων 7 (1978), σσ. 64-85.
[26] Β. Μπομπου-Σταματη, Ο Βικέντιος Δαμοδός, σ. 366.
[27] Ό. π., σ. 370.
[28] Β. Δαμοδος, Σύνοψις της Ηθικής φιλοσοφίας, Α. Δεπουντης-T. Ζησης (εκδ.), Αθήνα 1940.
[29] Β. Μπομπου-Σταματη, Ο Βικέντιος Δαμοδός, σ. 370.
[30] Κ. Θ. Πετσιος, «Tο φιλοσοφικό έργο του Edmundus Purchotius και το Συνταγμάτιον της Μεταφυσικής του Βικεντίου Δαμοδού», Ο Ερανιστής 27 (2009), σσ. 69-148. Του ιδίου, Απηχήσεις του φιλοσοφικού έργου του Edmundus Purchotius στη νεοελληνική φιλοσοφία. Συμβολή στην έρευνα των πηγών, Ιωάννινα: 2012.
[31] J. A. Demetracopoulos, «Purchotius Graecus I: Vikentios Damodos’ Concise Ethics», Verbum Analecta Neolatina XII (2010), σσ. 41-67.
[32] J. Α. Demetracopoulos, «Purchotius Graecus IΙ: Vikentios Damodos’ Concise Metaphysics, Part I («Ontology») and II («Pneumatology»)», Studia Neoaristotelica–A Journal of Analytical Scholasticism 11 (2014), σσ. 5-63.
[33] L. Brockliss, « The Moment of No Return. The University of Paris and the Death of Aristotelism », Science and Education XV (2006), σσ. 259-278.
[34] Β. Μπομπου-Σταματη, «Περί της συκοφαντίας Δημητρίου του Κυδωνίου λατινόφρονος, κατά τον Παλαμά και της εν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου κατά Βαρλαάμ και Ακινδύνου γενομένης», στο Κ. Λαππας, Αναστ. Αναστασοπουλος, Η. Κολοβος (επιμ.), Μνήμη Πηνελόπης Στάθη. Μελέτες ιστορίας και φιλολογίας, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2010, σσ. 339-354.
[35] I. Tsamadou-Jacoberger-I. Stamatiadou (επιμ.), Texte et contexte, méthodes et outils de l’édition critique de quelques manuscrits arabes, grecs, italiens et latins, Στρασβούργο: Presses universitaires de Strasbourg, 2019, σειρά Études orientales, slaves et néo-helléniques.
[36] Β. ΜΠΟΜΠΟΥ-ΣΤΑΜΑΤΗ, Ο Βικέντιος Δαμοδός, σσ. 381-391.
[37] I. Tsamadou-Jacoberger-I. Stamatiadou (επιμ.), ό.π. , σσ. 27-40.
[38] Ό.π., σσ. 41-58.
[39] Ό.π., σσ. 59-84.
[40] Θ. Γ. Μουγιου, Η ηθική φιλοσοφία του Βικέντιου Δαμοδού, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2015, σ. 12.
Βιβλιογραφία
- Αργυροπούλου Ρ. Δ., «Ένας φωτισμένος ορθολογιστής», εφημερίδα», Το Βήμα, φ. 20 Δεκεμβρίου 2000.
- Argyropoulos R. D., «Theodoros Karoussos’ Interpretation of Hellenism. A Case of National Philosophy», Τhe Historical Review/La Revue Historique 15 (2018), σσ. 195-212.
- Arnauld A.- Νicole P. , La logique ou l’Art de penser, Παρίσι 1662.
- AΥΓΕΡΙΝΟΥ Μ. Κ., Μακεδονικά απομνημονεύματα: Γραφέντα επί τη βάσει λεπτομερούς μελέτης και προσωπικής πείρας των μακεδονικών πραγμάτων από 1898-1912 (Αθήνα 1914), πρόλογος Β. ΜΠΟΜΠΟΥ-ΣΤΑΜΑΤΗ, Θεσσαλονίκη: Σωματείο «Οι φίλοι του Μουσείου του Μακεδονικού Αγώνα», 2020.
- BOBOU-STAMATI V., βλ. ΜΠΟΜΠΟΥ-ΣΤΑΜΑΤΗ Β.
- Brockliss L., « The Moment of No Return. The University of Paris and the Death of Aristotelism », Science and Education XV (2006), σσ. 259-278.
- Δαμοδος B., Δογματική (Πρώτος τόμος – πρώτο μέρος, Πραγματεία Πρώτη, Κεφ 1-18, πρόλογος π. Γεώργιος Μεταλληνός Αθήνα: Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, 2013.
- Δαμοδος B., Θεολογία δογματική κατά συντομίαν ή τε συνταγμάτιον θεολογικόν. Εισαγωγή-σχόλια π. Γεώργιος Μεταλληνός. Αθήνα: Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, 2008.
- Δαμοδος Β., Σύνοψις της Ηθικής φιλοσοφίας, Α. Δεπουντης-T. Ζησης (εκδ.), Αθήνα 1940.
- Δελλης I. Γ., «Η φιλοσοφία στα Επτάνησα. Μια σύντομη επισκόπηση της από τον 15ο αιώνα μέχρι την ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας». Κεφαλληνιακά Χρονικά 9 (1999–2003). σσ. 29–53.
- Demetracopoulos J. A., «Purchotius Graecus I: Vikentios Damodos’ Concise Ethics», Verbum Analecta Neolatina XII (2010), σσ. 41-67.
- Demetracopoulos J. Α., «Purchotius Graecus IΙ: Vikentios Damodos’ Concise Metaphysics, Part I («Ontology») and II («Pneumatology»)», Studia Neoaristotelica–A Journal of Analytical Scholasticism 11 (2014), σσ. 5-63.
- Δημαρας Κ. Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα, Ερμής 2002.
- Δημαρας Κ. Θ., «Χρονολογικά του Βικέντιου Δαμοδού», Πρακτικά Τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου, Αθήνα 1969, τόμος 2, σσ. 16-21.
- Δημαρας Κ. Θ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ώς την εποχή μας, Αθήνα9: Γνώση, 2000.
- ΖακυθηνΟς Δ. Α., «Αι ιστορικαί τύχαι της Επτανήσου και η διαμόρφωσις του επτανησιακού πολιτισμού», Μεταβυζαντινά και Νέα Ελληνικά, Αθήνα 1978, σσ. 370-391.
- FERRARROTI FR. , Histoire et histoires de vie. La méthode biographique dans les sciences sociales, Παρίσι: Librairie des Méridiens, 1983.
- Henderson G. P., The Revival of Greek Thought (1620-1830), Nέα Υόρκη 1970, σσ. 28-40 και στην ελληνική μετάφραση: H αναβίωση του ελληνικού στοχασμού (1620-1830), μετάφραση Φ. Βωρου, Αθήνα2: Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Μελέτης της Ελληνικής Φιλοσοφίας, 1996.
- ΚΕλεσιδου-Γαλανου Α., «Βιβλιοκρισία», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 1 (1984), σ. 346.
- ΚιτρομηλιδηΣ Π. Μ., «Επτανησιακός διαφωτισμός: τα όρια της ιδιομορφίας» στο Ζ’ Πανιόνιο συνέδριο: Ζητήματα Πολιτισμικής Ιστορίας: Πρακτικά, Λευκάδα, 26-30 Μαΐου 2002, Λευκάδα, 2004, τ. 1, σσ. 241–257.
- ΚιτρομηλιδηΣ Π. Μ., Ιώπηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες της βαλικανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, Αθήνα2: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2004.
- ΚιτρομηλΙδης Π. Μ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, μετ. Στέλλας Νικολούδη, Αθήνα3: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2009.
- Κονδυλης Π., Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, Αθήνα: Θεμέλιο, 1988.
- Marin Casal G., «Vikendios Damodos: un precursor del griege vernaculo filosofico y cientifico», Erytheia: Revista de estudios bizantinos y neogriegos 35 (2014), σσ. 411-457.
- MELIDIS C., «Un de audibilibus du XVIIIe siècle: la Physiologie de Vikentios Damodos. Éléments d’acoustique grecque antique» στο I. Tsamadou-Jacoberger-I. Stamatiadou (επιμ.), Texte et contexte, méthodes et outils de l’édition critique de quelques manuscrits arabes, grecs, italiens et latins, Στρασβούργο: Presses universitaires de Strasbourg, 2019, σειρά Études orientales, slaves et néo-helléniques, σσ. 59-84.
- Μουγιου Θ. Γ., Η ηθική φιλοσοφία του Βικέντιου Δαμοδού, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2015.
- ΜΠΟΜΠΟΥ-ΣΤΑΜΑΤΗ B., Ιστορικής έρευνας αποτελέσματα. Μαρτυρίες για τη νεοελληνική παιδεία και ιστορικά μελετήματα (16ος-19ος αι.), Αθήνα 2002.
- ΜΠΟΜΠΟΥ-ΣΤΑΜΑΤΗ B., «Comment identifier un autographe: le cas de la Physiologie de Vikentios Damodos», στο I. Tsamadou-Jacoberger-I. Stamatiadou (επιμ.), Texte et contexte, méthodes et outils de l’édition critique de quelques manuscrits arabes, grecs, italiens et latins, Στρασβούργο: Presses universitaires de Strasbourg, 2019, σειρά Études orientales, slaves et néo-helléniques, σσ. 27-40.
- Μπομπου-Σταματη B., «Η ‟σύντομος” ιδέα της λογικής κατά την μέθοδον των νεωτέρων του Βικεντίου Δαμοδού», Δευκαλίων 7 (1978), σσ. 64-85.
- ΜΠΟΜΠΟΥ-ΣΤΑΜΑΤΗ Β., Ο Βικέντιος Δαμοδός. Βιογραφία-Εργογραφία 1700-1752. Διδακτορική διατριβή, Αθήνα2:Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1998.
- Μπομπου-Σταματη B., «Περί της συκοφαντίας Δημητρίου του Κυδωνίου λατινόφρονος, κατά τον Παλαμά και της εν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου κατά Βαρλαάμ και Ακινδύνου γενομένης», στο Κ. Λαππας, Αναστ. Αναστασοπουλος, Η. Κολοβος (επιμ.), Μνήμη Πηνελόπης Στάθη. Μελέτες ιστορίας και φιλολογίας, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2010, σσ. 339-354.
- ΠAΠΑΝΟΥΤΣΟΣ Ε. Π., Νεοελληνική φιλοσοφία Α´, Αθήνα: I. Zαχαρόπουλος, 1953.
- Πετσιος Κ. Θ., «Tο φιλοσοφικό έργο του Edmundus Purchotius και το Συνταγμάτιον της Μεταφυσικής του Βικεντίου Δαμοδού», Ο Ερανιστής 27 (2009), σσ. 69-148.
- Πετσιος Κ. Θ., «Ανθρωπολογία και γνωσιοθεωρία στις απαρχές του 18ου αιώνος, Descartes και νεοελληνική σκέψη», Ο Ερανιστής 22 (1999), σσ. 47-79.
- Πετσιος Κ. Θ., Απηχήσεις του φιλοσοφικού έργου του Edmundus Purchotius στη νεοελληνική φιλοσοφία. Συμβολή στην έρευνα των πηγών, Ιωάννινα, 2012.
- PURCHOTIUS E., Institutiones philosophicae: ad faciliorem veterum, ac recentiorum philosophorum lectionem comparatae. Complectens Logicam & Metaphysicam, Παρίσι 1695.
- Stamatiadou I., «Datation d’une œuvre de Vikentios Damodos: méthodologie et enjeux» στο I. Tsamadou-Jacoberger-I. Stamatiadou (επιμ.), Texte et contexte, méthodes et outils de l’édition critique de quelques manuscrits arabes, grecs, italiens et latins, Στρασβούργο: Presses universitaires de Strasbourg, 2019, σειρά Études orientales, slaves et néo-helléniques, σσ. 41-58.
- Stamatiadou I., La Métaphysique de Vikentios Damodos. .Édition critique du texte précédée d’une introduction, αδημοσίευτη διατριβή, Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, Groupe des Études Orientales, Slaves et Néo-helléniques, Département des Études Néo-helléniques, 2016.
- Tsourkas Cl., Les débuts de l’enseignement philosophique et de la libre pensée dans les Balkans. La vie et l’œuvre de Théophile Corydalée (1570-1646), Θεσσαλονίκη2: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1967.
- Σουλα Αικ., Η ιστορία των ιδεών μέσα από τα λογικο-φιλοσοφικά κείμενα των Ελλήνων λογίων του 18ου αιώνα: η εξέλιξη των εννοιών φύση και ύλη στα έργα του Βικεντίου Δαμοδού, Φυσιολογία Αιτιολογική (1739), Ευγενίου Βούλγαρη, Τα Αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις (1805), Νικηφόρου Θεοτόκη, Στοιχεία Φυσικής (1766), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2003.
- Ψημμενος Ν. Κ., Η ελληνική φιλοσοφία από το 1453 ώς το 1821. Ανθολογία κειμένων με εισαγωγή και σχόλια, τ. Β΄ Η επικράτηση της νεωτερικής φιλοσοφίας Μετακορυδαλική περίοδος, Aθήνα: Γνώση, 1989.
Ομότιμη διευθύντρια Ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
Ημερίδα: Ζητήματα παιδείας του Νέου και Νεότερου Ελληνισμού. Οφειλή στη Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη, Αθήνα 25 Φεβρουαρίου 2022. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών – Φιλοσοφική Σχολή – Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας. Εργαστήριο Ιταλικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας. Πρακτικά ημερίδας: Αθήνα, 2024.
* Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.
Σχετικά θέματα:
- Νεοελληνικός Ηθικός και Πολιτικός Στοχασμός
- Ο Μάρκος Ρενιέρης και ο «Spectateur de l’Orient» – Οι απόψεις του για τον ελληνισμό
- «Marco Renieri – Armonie Della Storia Dell’ Umanità»
- Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η Ευρωπαϊκή Σκέψη του δεκάτου ογδόου αιώνα
- La période italienne de Marco Renieri et ses premières années en Grèce
- Η Ελληνική ως διεθνής γλωσσά: Μια ουτοπική πρόταση του Gustave D’Eichthal
Σχολιάστε