ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ιστορικές και κειμενικές απεικονίσεις στα απομνημονεύματα του Εμμανουήλ Ξάνθου – Παναγιώτης Ν. Ξηντάρας

Πρόλογος (με τη σύγκριση των δύο νησιών)

Εμμανουήλ Ξάνθος – Μετάλλιο. Πολεμικό Μουσείο Αθηνών.

1772 μ.Χ., Ψαρά και Πάτμος, δύο μικρονήσια στον ίδιο περίπου μεσημβρινό. Με τα κοινά γνωρίσματά τους και με τις διαφορές τους. Το πρώτο έγινε ονομαστό το 1824, εξαιτίας της καταστροφής του από τους Τούρκους και, ακολούθως, από το επίγραμμα του Σολωμού. Το δεύτερο μνημειώθηκε, ως ιερό νησί, με τη συγγραφή της Αποκάλυψης από τον ευαγγελιστή Ιωάννη.

Στα Ψαρά γεννήθηκε και μεγάλωσε ο θαλασσομάχος και μπουρλοτιέρης με τα βαρβακίσια, τα βλοσυρά δηλαδή μάτια, ο Ιωάννης Βαρβάκης (1745/1750–1825), που οι Τούρκοι έτρεμαν ακούγοντας το όνομά του. Φτωχόπαιδο ναυτόπουλο, που εξελίχθηκε σε ατρόμητο θεριό της θάλασσας· κι αργότερα, σε μέγιστο επιχειρηματία της Ρωσίας, που δόξασε και τίμησε και τις δυο του πατρίδες, ως εθνικός ευεργέτης[1].

Στα 1772–27χρονος ο Ιωάννης, καθώς όργωνε την αιγαιοπελαγίσια θάλασσα, με το τρίτο καράβι του, το «βρίκιον»[2] – γεννιόταν στην Πάτμο ένα άλλο παιδόπουλο, ο Εμμανουήλ Ξάνθος (1772-1851)· που, στα είκοσί του, πήρε των ομματιών του να ξενιτευτεί, για να ζήσει καλύτερα. Σμύρνη, Τεργέστη αρχικά, στην Οδησσό αργότερα (1810)[3] και σε πολλές πολλές άλλες πόλεις στη συνέχεια. Πρωταγωνίστησε στη Φιλική Εταιρία, αλλά έμεινε ξεθωριασμένη η δράση του, στο περιθώριο θα ’λεγα.

Ευρήματα και σχολιασμός τους

Το 1845, λοιπόν, ο Ξάνθος δημοσιεύει τα απομνημονεύματά του. Μια σύντομη αφήγηση γεγονότων σχετικών με την ίδρυση, την πορεία της Φιλικής Εταιρίας μέχρι την έκρηξη της Επανάστασης. 40 σελίδες όλες κι όλες. Στο κείμενο επισυνάπτονται 168 αντίγραφα επιστολών από «εταιριστές», μέλη δηλαδή της Φιλικής, που αποτελούν επιβεβαιωτικές μαρτυρίες των όσων αφηγείται στο απομνημόνευμα. Το κείμενο αποτελεί αξιόλογη πηγή πληροφοριών. Οι άλλοι δύο Φιλικοί, Νικόλαος Σκουφάς και Αθανάσιος Τσακάλωφ  δεν άφησαν ανάλογες μαρτυρίες[4].

Αθανάσιος Τσακάλωφ, Νικόλαος Σκουφάς, Εμμανουήλ Ξάνθος. Οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας. Οδησσός, 1814. Ως ημέρα της ιδρύσεως της Φ. Ε. Καθιερώθηκε η 14η Σεπτεμβρίου. Ξυλογραφία, έργο Βάσου Φαληρέα, 1970. Συλλογή χαρακτικών ΕΙΜ.

Ο σκοπός, λοιπόν, της ανακοίνωσής μας είναι διττός· αφενός, να αναζητήσει λεπτομέρειες για τη δράση της Φιλικής Εταιρίας και, προπαντός, να σκιαγραφήσει τις ενέργειες του πρωτεργάτη της, του Ξάνθου δηλαδή· αφετέρου, να ανιχνεύσει τα χαρακτηριστικά των απομνημονευμάτων του ως κειμενικού είδους.

2.1 Κειμενικές απεικονίσεις

Γενικά, τα απομνημονεύματα του Αγώνα αποτελούν τη βάση για την κατανόηση της εποχής εκείνης, που διαφέρει κατά πολύ από τους κανόνες της σημερινής πραγματικότητας[5].

2.1.1 Μορφή αντικειμενικής γραφής

Ειδικότερα, τα απομνημονεύματα του Ξάνθου φωτίζουν όλες τις πτυχές, φωτεινές και σκοτεινές της πορείας της Φιλικής Εταιρίας. Σε τούτα ο αναγνώστης δεν θα συναντήσει «γλαφυρές ιστορίες από την πολυτάραχη ζωή λ.χ. του Κολοκοτρώνη»[6] και άλλων πρωταγωνιστών ούτε ευφρόσυνες λεπτομέρειες από τη ζωή τους, με τις οποίες διανθίζουν τις διηγήσεις τους. Σε τούτα τα απομνημονεύματα, παρατηρεί ο καλόπιστος αναγνώστης, αυστηρά, τη σιδηροδρόμηση των συμβάντων και γεγονότων, που ένα και μοναδικό σκοπό επιτελούν, τη βλάστηση του πολύκλαδου δένδρου της Φιλικής Εταιρίας και τη συγκέντρωση – όσο ήταν δυνατόν – περισσότερων χρημάτων για τις ανάγκες του αγώνα.

Η ανάγνωση των απομνημονευμάτων του Εμμανουήλ Ξάνθου δεν θα θέλξει καθόλου τον σημερινό αναγνώστη, εξοικειωμένο ή ανεξοικείωτο. Μάλλον – θα ’λεγα ακριβέστερα – θα τον απωθήσουν ο μακροπερίοδος λόγος, τα επαναλαμβανόμενα υπερβατά σχήματα, η μεγάλη απομάκρυνση, συχνά, του υποκειμένου από το ρήμα, που προκαλεί νοηματική ασάφεια, τα γραμματικά, καθώς και τα ενίοτε, συντακτικά λάθη, που αγκυλώνουν και ανακόπτουν την αναγνωστική ροή. Εκείνο, όμως, που θα πυροδοτήσει τη βίωση των ιστορουμένων, δεν είναι η ξηρή περιγραφή των γεγονότων, που διεύρυναν και ισχυροποίησαν τη Φιλική Εταιρία[7], αλλά η αγνότητα των κινήτρων του εμπνευστή της. Η αεικινησία του με όλους τους συνοδευτικούς κινδύνους και, κυρίως, το αίσθημα της φιλοπατρίας.

Τα απομνημονεύματα δεν αποτελούν απολαυστικό ανάγνωσμα με λεπτομέρειες που δροσίζουν το πνεύμα, ικανοποιούν την ιστορική περιέργεια και αποκαλύπτουν τα καλά φυλαγμένα μυστικά. Σαφής είναι η στάση του απομνημονευματογράφου Ξάνθου να αποστασιοποιηθεί από την υποκειμενική ιστόρηση, να περιθωριοποιηθεί και να απονευρώσει τη συναισθηματική  υπόκρουση των γεγονότων.

Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρίας υπό Εμμανουήλ Ξάνθου…

Τα απομνημονεύματα του Ξάνθου διακρίνονται για τη ρέουσα καθαρευουσιάνικη αφήγηση. Δεν θυμίζουν, όμως, τίποτα από τη μακρυγιαννική οπτική, όπου λειτουργεί ο υποκειμενικός χρωστήρας, ούτε από την αντίστοιχη κολοκοτρωνέικη ματιά που «βάζουν» τον αναγνώστη, από τις πρώτες σειρές, στο κλίμα της εποχής.

Ο Ξάνθος γράφει σαν ιστορικός. Βλέπει τα γεγονότα από μέσα και απέξω  σφαιρικά και κατορθώνει να μην ταυτίζεται με αυτά. Βιώνει την ατμόσφαιρα, ζώντας μέσα σε αυτή, με τον ρόλο του φωτογράφου· δεν επηρεάζει, απλώς αποτυπώνει μια κατάσταση. Έτσι, παίρνει απόσταση από τα γεγονότα, εξαιρώντας τον εαυτό του από τον πρωταγωνιστικό ρόλο, παρότι πρωταγωνιστεί. Η ιστόρηση των συμβάντων και των γεγονότων δείχνει αντικειμενικότητα εξιστόρησης.

Ο Ξάνθος παρουσιάζεται αντικειμενικός ιστορητής περισσότερο παρά απομνημονευματογράφος, που το «εγώ» λειτουργεί ως ραχοκοκαλιά των ιστορουμένων. Σε κάθε παράγραφο μνημειώνει μικρά συμβάντα και μεγάλα  γεγονότα, που προκαλούσαν δυσαρέσκεια στα μέλη και την Αρχή. Τότε, «ήρχισαν να αναφύωνται αταξίαι τινών εταιριστών και μάλιστα εξαιτίας του ρηθέντος Γαλάτη και υποψίαι έκριναν να σταλλή ο Κωνσταντίνος Πεντεδέκας Ιωαννίτης, απλούν μέλος»[8], γιατί «η άγνοια δε της μυστηριώδους Αρχής πολλούς εξ αυτών ευδυσαρέστει»[9].

Η πίστη, όμως, στον ύψιστο σκοπό της απελευθέρωσης του γένους τον ωθούσε   να προσπαθεί να λύνει τα αναφυόμενα προβλήματα. Γι’ αυτό «επρότεινεν εις τους συναδέλφους του αρχηγούς ότι ήτον ανάγκη εις τούτων να απέλθη εις Πε τρούπολιν διά να φανερώση το μυστήριον εις τον Κόμητα Ιωάννην Καποδίστριαν»[10].

2.1.2. Τριτοπρόσωπη γραφή

Παναγιώτης Σέκερης (Τρίπολη, 1783 – Ναύπλιο, 1847), ελαιογραφία σε μουσαμά. Συλλογή προσωπογραφιών ΕΙΜ.

Δεν υπάρχουν ενδείξεις ούτε, βέβαια, αποδεικτικά στοιχεία, για να υποστηριχθεί ότι η γραφή των απομνημονευμάτων του Ξάνθου έγινε «ιδία χειρί» ή ότι είναι καρπός υπαγόρευσης των γεγονότων σε γραμματέα, που γνώριζε, σε ικανοποιητικό επίπεδο, τα ελληνικά. Πάντως, όμως, επισημαίνουμε ότι ο απομνημονευματογράφος πρέπει να έλαβε σοβαρά υπόψη του τη φιλική προειδοποίηση του άλλοτε Φιλικού Παναγιώτη Σέκερη, ο οποίος με πραγματικό ενδιαφέρον του, σε επιστολή του από την Ύδρα, στην οποία υπηρετούσε ως τελώνης, του τόνιζε ότι:

«επληροφορήθην ότι καταγίνεσαι εις την έκδοσιν της Ιστορίας μας· τολμώ να σου προβάλλω ότι να μην τη δόσης εις τύπον προ του την ιδώ, διά να μην υποπέσης εις λάθη (παροργιζόμενος δικαίως κατά του Αναγνωστόπουλου) […], ενθυμήσου ότι το έργον είναι σπουδαίον κ.τ.λ. ενθυμήσου τέλος πάντων ότι θέλεις εύρει πολλούς αυστηρούς κριτάς και προ πάντων το δημόσιον […]. Διά να γείνη τέλειον το σύγγραμμα κρίνω εύλογον να συνενοηθώμεν. Η γνώμη μου υπαγορεύεται από ειλικρίνειαν […]. Κάμε ακόμη ένα μικρόν [κόπον], και έλα να με εύρης […] ή έρχομαι εγώ. Αναμένω την απάντησιν· σε εναγκαλίζομαι και σου εύχομαι από ψυχής κ.τ.λ. Ο φίλος σου Π. Σέκερης»[11].

Η όλη εξιστόρηση συμβάντων και περιστατικών στα απομνημονεύματα είναι τριτοπρόσωπη· ούτε μία φορά ο αναγνώστης δεν συναντά πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Λ.χ. «Ο Ξάνθος πάλιν εκείθεν ειδοποίησε διά γραμμάτων τους συνάδελφούς του αργηγούς […] περί του εις Βουκουρέστιον ερχομού του»[12].

Η προσεγμένη, λοιπόν, αφήγηση του Ξάνθου ωθεί τον αναγνώστη να σκεφθεί ότι κάποιος γραμματικός την επεξεργαζόταν ή ότι ο Σέκερης την «καλομελέτησε». Και αλλού σημειώνει: «Ήλθεν [1818] εις Κωνσταντινούπολιν  και ο Σκουφάς συνοδευόμενος και παρά του Παναγιώτου Αναγνωστοπούλου και Λαυριώτου ενταμώσας τον συνάδελφόν του Ξάνθον [και] συνομίλησε μετ’ αυτού περί των μελλουσών εργασιών των»[13]. Η τριτοπρόσωπη, επομένως, αφήγηση γίνεται με τέτοιο φυσικό τρόπο, που δείχνει ότι ο Ξάνθος βλέπει τα γεγονότα « από μέσα» αλλά μας τα παρουσιάζει «απέξω», όπως πιο πάνω σημειώσαμε.

2.1.3 Συνθηματικά / κρυπτογραφικά

Επίσης, συχνά πυκνά, προς επιβεβαίωση των ιστορουμένων, γράφει σε παρένθεση κεφαλαία γράμματα ως συνθηματικά, για να διασφαλίζει, με την κρυπτογραφία αυτή, τη μυστικότητα της Εταιρίας, παράδειγμα: όρα στοιχ. Κ.  και Κ.Α. ή όρα στοιχ. Λ. ά[14].

2.1.4 Απολογητικό κείμενο

Ιωάννης Φιλήμων (1798 ή 1799–1874). Ιστορικός συγγραφέας και εκδότης της εφημερίδας Αιών. Λιθογραφία, Ημερολόγιο Βρέτου, 1863.

Τα απομνημονεύματα του Ξάνθου δεν είναι καρπός εσωτερικής πίεσης για έκφραση· αλλά αποτελούν είδος αμυντηρίου[15] προς όσα, αρχικά, τον κατηγόρησε ο Κωνσταντινουπολίτης ιστορικός Ιωάννης Φιλήμων (1798-1874)·  ο οποίος δημοσίευσε στο Ναύπλιο, το 1834, το πόνημά του με τίτλο «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας»[16].

Παρότι ο Φιλήμων υπήρξε «ο ευσυνειδητότερος, εμβριθέστερος αλλά και ο πληρέστερος των ιστορικών του αγώνος»[17], εντούτοις το «έργον του είχε ατέλειες», γιατί δεν στηρίχθηκε σε σχετικά έγγραφα αλλά σε προσωπικές διηγήσεις του Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου, με τις οποίες κατηγορούσε τον Εμμανουήλ Ξάνθο «ως σπάταλο και καταχραστή χρηματικών ποσών της Φιλικής Εταιρίας»[18]. Και επιπλέον, τον κατηγορούσε ότι δεν υπήρξε ένας από τους τρεις πρωτεργάτες της.

Συντετριμμένος ο Ξάνθος από τα γραφόμενα του Φιλήμονος αποφασίζει να απαντήσει με όσα αποδεικτικά στοιχεία διέθετε φυλαγμένα, ως ιερόν κειμήλιον, η σύζυγός του Σεβαστή[19]. Γιατί ο ίδιος έχει την πεποίθηση ότι είναι αμερόληπτος στην παράθεση των γεγονότων και θεωρεί τις 168 επιστολές, που επισυνάπτονται ατράνταχτο στοιχείο αντικειμενικότητας αυτών που ιστορεί.

Έτσι εξηγείται το ύφος των απομνημονευμάτων, τα οποία στηρίζονται περισσότερο στην αντικειμενική επιχειρηματολογία παρά στην έκφραση του εσωτερικού πλημμυρίσματος της ψυχής του γράφοντος Εμμανουήλ Ξάνθου. Βέβαια, αργότερα, ο Φιλήμων – έχοντας ερευνήσει βαθύτερα τα γεγονότα εκείνης της περιόδου – σε άρθρο του στην εφημερίδα «Αιών» (19-3-1839) αναγνώρισε ότι στηρίχθηκε σε εσφαλμένες κρίσεις πληροφορητών του και «υπέπεσεν εξ αγνοίας εις παραδρομάς τινάς ως προς το πρόσωπον του Ξάνθου ιδιαιτέρως»[20], το οποίο, βέβαια, αποκαθιστά πλήρως.

Ιστορικές απεικονίσεις

Ο συνεδριακός, όμως, χρόνος, αγαπητοί διαδικτυακοί σύνεδροι, είναι τιμωρητικός για πλήρη παρουσίαση των ιστορικών ευρημάτων, των οποίων, βέβαια, ο κύριος κορμός είναι γνωστός. Στη συνέχεια, παραλείπουμε τα πολλά  ταξίδια του Ξάνθου και άλλων εταιριστών για τη μύηση νέων μελών, τη δυσαρέσκεια ορισμένων, την πρόταση αρχηγίας στον Ιωάννη Καποδίστρια και ύστερα στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, τη δολοφονία του Φιλικού μέλους και εκβιαστή Νικολάου Γαλάτη, καθώς και άλλες λεπτομέρειες. Στεκόμαστε, μόνο, στη σκιαγράφηση ορισμένων ενεργειών του πρωτεργάτη της Φιλικής Εταιρίας και απομνημονευματογράφου Ξάνθου.

2.2.1 Για τον Ξάνθο

Εμμανουήλ Ξάνθος, ξυλογραφία του 19ου αι.

Ο Εμμανουήλ Ξάνθος – όπως σημειώσαμε στην αρχή – γεννήθηκε στην Πάτμο το 1772. Ο πατέρας του είχε διαπρέψει στον ρωσικό στρατό. Η μητέρα του Δούκαινα ανήκε σε μια από τις πρώτες οικογένειες του νησιού[21].

Ο Εμμανουήλ φοίτησε στην περίφημη Πατμιάδα Σχολή. Τύπος ολιγόλογος, περιπατητικός και ρεμβώδης υπέκρυπτε στα βάθη του έναν περίεργο   ρομαντισμό, προ του ρομαντισμού, αναμεμιγμένο με τον ίμερο της απελευθέρωσης του γένους. Κατείχε την τέχνη του ομιλείν, ως απόρροια της ψυχοπνευματικής του υπόστασης και διακρινόταν για το χάρισμα της πειστικότητας. Έμπορος από τα 20 χρόνια του μετακινείται και μεταναστεύει διαρκώς. Σμύρνη, Τεργέστη, Οδησσός (1810), όπως αναφέραμε, γραμματέας του συμπατριώτη του μεγαλέμπορου Βασιλείου Ξένου.

Ύστερα από δύο χρόνια μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη για εμπορικές υποθέσεις. Στη συνέχεια, το 1813 στην Πρέβεζα, τα Ιωάννινα και τη Λευκάδα, όπου εκεί μυήθηκε στην τεκτονική στοά, από την οποία διδάχθηκε τη μυστικότητα[22] και μόνο, την οποία χρησιμοποίησε ως εργαλείο στη δράση του στη Φιλική Εταιρία. Οι τόσες εμπορικές του μετακινήσεις του όξυναν την κρίση και αύξαναν τις γνώσεις του. Νέος, με πλούσια πείρα ζωής, διαπνεόταν από φιλελεύθερες ιδέες, μίσος για τον κατακτητή και πόθο για απελευθέρωση του γένους, χαρακτηριστικά που βλάσταιναν μέσα του την έντονη φιλοπατρία του.

Το 1814, ο Εμμανουήλ Ξάνθος, 42 ετών, συνδέεται με τον Νικόλαο Σκουφά 35 ετών, μικρέμπορο σκούφων[23] από το Κομπότι της Άρτας, με οργανωτικό πνεύμα[24], που διατύπωσε, αργότερα, το σχέδιο της Φιλικής Εταιρίας και με τον Αθανάσιο Τσακάλωφ[25] από τα Ιωάννινα, παλικαρόπουλο 26 ετών, σπουδαγμένο στο Παρίσι με μόρφωση αξιολογότερη από τους άλλους[26], και με πείρα από τον οργανισμό του «Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου»[27] για τα συμβολικά γράμματα και τα δαχτυλίδια[28]. Ο Ξάνθος συνεισέφερε στην Εταιρία, με τις γνώσεις του από τον τεκτονισμό, για την κατήχηση και τους βαθμούς[29]. Η απόφαση των τριών Φιλικών να ιδρύσουν Φιλική Εταιρία, μετά το τέλος των αιματηρών ναπολεόντειων πολέμων, ήταν καθαρή παραφροσύνη. Όμως, το εξωφρενικό αυτό τόλμημα στέφθηκε με πλήρη επιτυχία.

2.2.2  Οδοιπορία

Η ζωή του Εμμανουήλ Ξάνθου υπήρξε μια διαρκής οδοιπορία. Πριν από την Επανάσταση και κατά τη διάρκειά της. Περιόδευσε τη Ρωσία, γύρισε τα Βαλκάνια, πήγε, ξαναπήγε στην Κωνσταντινούπολη και ταξίδεψε στη Μικρά Ασία. «Όπου πήγε ήταν μια παρουσία. Μεταλαμπάδευε στους γύρω του τη φλόγα που έκαιγε τα σωθικά του»[30]. Ένας ψυχωμένος οδοιπόρος της απελευθέρωσης του γένους.

Και μόνο η ξηρή απαρίθμηση της ονοματολογίας των πόλεων, όπου περιόδευε – εάν επιχειρούσαμε – δηλώνει τη λαχτάρα που τον κινητοποιούσε. Ενδεικτικά, σημειώνουμε:

1827–1837: δεν έδινε σημεία ζωής. Ήταν κλεισμένος σε μοναστήρι από τον φόβο της χολέρας, που μάστιζε την εποχή εκείνη.

1837, στην Ελλάδα: διαμάχες από τις εφημερίδες με τον Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο σχετικά με το προβάδισμα στη Φιλική, με τη διαχείριση των χρημάτων της «εθνικής κάσας» κ. ά.[31]

2.2.3 Προσωρινός απολογισμός

Στην πρώτη φάση των μυήσεων μελών ο απολογισμός υπήρξε αποθαρρυντικός. Τα μέλη ελάχιστα και τα χρήματα επίσης λίγα, λόγω της κοινωνικής  και οικονομικής κατωτερότητας των κατηχητών[32].

Ο Παναγιώτης Σέκερης από την Τρίπολη (1783–1846), μεγαλέμπορος στην Κωνσταντινούπολη[33], «γενναίος και κάλλιστος πατριώτης, κατηχηθείς εις την  Εταιρίαν παρά του Αναγνωστόπουλου επρόσφερε προθύμως δέκα χιλιάδες γρόσια καταρχάς και άλλα περισσότερα ακολούθως»[34], ώσπου, στο τέλος, έμεινε πάμπτωχος.

2.2.4 Δολοφονία του ιθακήσιου Νικολάου Γαλάτη[35] (1792–1819)

Παρότι, αργότερα, αύξανε ο αριθμός των μελών της Εταιρίας, παρατηρήθηκαν και «ήρχισαν να αναφύωνται αταξίαι τινών εταιριστών και μάλιστα εξ αιτίας του ρηθέντος Γαλάτη»[36]. Άτομο που κάθε τόσο, εκβίαζε – με όσα μέλη ερχόταν σε επαφή – ότι θα προδώσει την ύπαρξη της Εταιρίας, για να αποσπά χρηματικά ποσά όχι ευκαταφρόνητα. «Εκείνοι φοβούμενοι και δικαίως, του  έδιδον μεν αλλ’ εταράττοντο διά τοιαύτην φρικτήν κακοήθειαν και πολλά πα ράπονα κατ’ αυτού εγίνοντο, ώστε ο Αθανάσιος Τσακάλωφ και ο Δημητρακόπουλος τον κατέπεισαν να επιβιβασθή με αυτούς διά την Μάνην, ως και έγινε»[37]. Επειδή, όμως, δεν μπορούσαν, αφενός, να υποφέρουν την κακία και τη διαφθορά του και, αφετέρου, επειδή κινδύνευε να προδοθεί «το τόσον μέγα δυσκατόρθωτον έργον»[38], που είχε επιτελεστεί, αποφάσισαν – χάριν του υψίστου     σκοπού – «να τον βγάλουν από τη μέση». Γι’ αυτό, όταν έφτασαν στην Ύδρα και από κει στις Σπέτσες και μετά στην Ερμιόνη, για να επισκεφθούν αρχαία ερείπια «τον εφόνευσαν»[39]. Ύστερα, αυτοί κατέφυγαν στη Μάνη και από κει στην Πίζα της Ιταλίας.

2.2.5 Θάνατος του Νικολάου Σκουφά

Τον Ιούλιο του 1818, πεθαίνει ένας από τους πρωτοκινητές της Εταιρίας των Φιλικών, ο Νικόλαος Σκουφάς, σε ηλικία 39 ετών, από λοιμώδη ασθένεια. Δεν πρόλαβε να δει τη συνεισφορά του να καρποφορεί· το ελληνικό έθνος δηλαδή ελευθερωμένο. Είχε, όμως – ως «οργανωτικό πνεύμα»[40] που ήταν – καταρτίσει «τον κατάλογο των Δώδεκα Αποστόλων, που προόριζε να κατηχήσουν τον ελληνισμό»[41]. Η συνεισφορά του αυτή δεν είναι αμελητέα.

2.2.6  Πρόταση αρχηγίας στον Καποδίστρια

Ιωάννης Καποδίστριας. Εικόνα από λιθογραφία του Μύλλερ, σχέδιο εκ του φυσικού. Φέρει την υπογραφή του Καποδίστρια με τη φράση: «Αυτό που με κολακεύει περισσότερον είναι να ζήσω εις την ανάμνησιν των ανθρώπων ». Η λιθογραφία επανεκτυπώθηκε στην Καρλσρούη με σκοπό τα έσοδα από τις πωλήσεις να διατεθούν υπέρ του Αγώνα των Ελλήνων.

Παρότι ο Ξάνθος υπήρξε ο πρωτοκινητής, εμπνευστής και ο συνδετικός κρίκος των μελών της Φιλικής Εταιρίας, ουδέποτε εξεδήλωσε επιθυμία να διεκδικήσει την αρχηγία προς όφελός του και την αύξηση του κύρους του. Διέβλεπε ότι, στην κορυφή της υπέρτατης αυτής Αρχής, έπρεπε να ίσταται πρόσωπο με αταλάντευτα προσόντα, που να το χαρακτηρίζει η στιβαρότητα, να αποπνέει κύρος και, προπαντός, να εμπνέει, ώστε όλα τα μέλη να ομοφρονούν, για να κατακτήσουν, γρηγορότερα, την «ελευθέρωσιν του γένους». Γι’ αυτό, πρότεινε στους συνιδρυτές του να τεθεί επικεφαλής ο κόμης Ιωάννης Καποδίστριας, «εις των τριών υπουργών Εξωτερικών της Ρωσίας».

Η πρωτοβουλία αυτή δείχνει άνθρωπο «αξιοπρόσεχτο, [κατεξοχήν] ηθική προσωπικότητα», με διαύγεια σκέψης, ταπεινό φρόνημα, ζήλο και συνέπεια στην πίστη του, που «απογυμνώνεται από κάτι», το οποίο «αυτοδικαίως και με μόχθο πολύ και θυσία έχει αποκτήσει» και το «απογύμνωμα από τίτλους και τιμές δεν είναι ανώδυνο. Γι’ αυτό και είναι σπάνιο»[42]. Χαρακτηρίζει άτομα υψηλής ηθικής υπόστασης, που αίρονται πάνω από προσωπικές φιλοδοξίες, γιατί διακονούν έναν ύψιστο σκοπό.

Ο Ξάνθος, λοιπόν, όταν έφτασε στην Πετρούπολη το 1820, παρουσιάστηκε στον κόμητα Ιωάννη Καποδίστρια, «εις τον οποίον εγχειρίσας το γράμμα του Ανθίμου Γαζή», του αποκάλυψε όλο το σύστημα της Εταιρίας, τους αρχηγούς, τα μέλη, την έκταση, καθώς και άλλες λεπτομέρειες και του πρότεινε να αναλάβει την αρχηγία, τονίζοντάς του: «Οι Έλληνες είναι αδύνατον να μένουν εις  το εξής τυραννούμενοι και ότι η επανάστασις ήτο άφευκτος και διά τούτο εν ω έχουσιν ανάγκην αρχηγού δεν είναι δίκαιον ως Έλλην και εν υπολήψει παρ’ αυτοίς και πολλοίς άλλοις να μείνη αδιάφορος»[43].

Ο Καποδίστριας δεν έμεινε απαθής. Όμως, η νευραλγική θέση που κατείχε, δεν του επέτρεπε[44] να αναλάβει τέτοιο ρόλο. Πίστευε ότι θα ήταν χρησιμότερος να πείσει τον Τσάρο «να αναλάβη υπό την προστασία του την υπόθεση της σκλαβωμένης Ελλάδος»[45]. Όμως, του υπέδειξε, ως καταλληλότερο πρόσωπο, τον πρίγκιπα Αλέξανδρο Υψηλάντη[46], αξιωματικό του ρωσικού στρατού· γεγονός, βέβαια, που δεν πιστοποιείται από τα απομνημονεύματα.

2.2.7 Πρόταση αρχηγίας στον Αλέξανδρο Υψηλάντη

«Απελπισθείς λοιπόν ο Ξάνθος από τον Κόμητα, στοχασθείς δε […] έστρεψε τον στοχασμόν του εις άλλο υποκείμενον λαμπρόν ως τον Καποδίστριαν, επιτηδειότερον δε ίσως τούτου, τον Πρίγκιπα Αλέξανδρον Υψηλάντην[47], στρατηγόν και υπασπιστήν του Αυτοκράτορος και εν υπολήψει και ευνοία παρ’ αυτώ»[48].

Πορτραίτου του Αλέξανδρου Υψηλάντη με στολή ουσάρου, 1810.

Ο διάλογος των δύο ανδρών, κατά την πρώτη συνάντησή τους, διημείφθη ως εξής: «ο Πρίγκιψ τον ηρώτησε πώς απερνούν οι ομογενείς εις εκείνα τα μέρη  καθώς και εις άλλα και αν η Τουρκική Κυβέρνησις επιβαρύνει τον ζυγόν της τυραννίας […]. Ειπόντος […] του Ξάνθου ότι απανταχού οι Τούρκοι τυραννούν τους δυστυχείς Έλληνας, και ότι κατήντησεν η τυραννία ανυπόφορος».

Και «ο Πρίγκιψ με αθυμίαν ψυχικήν είπε: Διά τι και οι Έλληνες δεν προσπαθούν […] να ελευθερωθούν από τον ζυγόν». Τότε, ο Ξάνθος, με πόνο ψυχής αλλά και παρρησία γνώμης, απάντησε: «Πρίγκιψ, με ποία μέσα και με ποιους οδηγούς να ενεργήσωσιν οι δυστυχείς Έλληνες την βελτίωσιν της πολιτικής των καταστάσεως;». Το θάρρος, λοιπόν, του ανδρός αποστομωτικό. Είναι η καρδιά που μιλάει σε τέτοιες περιπτώσεις και όχι οι υψηλές θέσεις και τα πολλά γράμματα. Και συνέχισε ο Ξάνθος: «Πρίγκιψ, όλοι οι καλοί ομογενείς καταφεύγουν εις ξένους τόπους και αφήνουν τους ομογενείς ορφανούς». Και η ζωντάνια της περιγραφής συνεχίζεται, παραστατικότατα, με τη γενναιοψυχία του Ξάνθου να στρέφει την απάντησή του σε συγκεκριμένα πρόσωπα:

«Ιδού ο Κόμης Καποδίστριας υπηρετεί εις την Ρωσσίαν, ο μακαρίτης Πατήρ σας κατέφυγεν εδώ, και ο Καρατζάς[49] εις την Ιταλίαν, υμείς ο ίδιος υπηρετούντες την Ρωσσίαν εχάσατε υπέρ αυτής την δεξιάν χείρα σας[50] και άλλοι ίσοι καταφεύγοντες εις την Χριστιανικήν Ευρώπην μένουν εκεί χωρίς να φροντίζουν διά τους δυστυχείς αδελφούς των»[51].

Και σε άλλα σημεία, ο Ξάνθος επισημαίνει ότι τα πιο προνομιούχα Ελληνόπουλα που σπουδάζουν στην Ευρώπη, ιατρική, νομική, φιλολογία και άλλες επιστήμες δεν επιστρέφουν στην πατρίδα, αλλά προτιμούν άλλες  χώρες, όπως και την οθωμανική πύλη, στις οποίες προσφέρουν τις υπηρεσίες  τους και απολαμβάνουν οικονομικά οφέλη και άλλα προνόμια.

Τελικά, ο Υψηλάντης αποδέχτηκε, ασμένως, την πρόταση του Ξάνθου να αναλάβει την αρχηγία. Έσφιξαν τα χέρια και στο εξής η συνεργασία τους ήταν συνεχής. Επομένως, η ενέργεια αυτή του Πάτμιου πρωτοστάτη της Φιλικής Εταιρίας θεωρείται αξιοσημείωτη και αποδεικνύει πόσο αρμονικά συλλειτουργούσαν τα ισχυρά γνωρίσματα της προσωπικότητάς του: η σύνεση, η ορμή και η φλόγα για την ελευθερία[52].

3. Συμπεράσματα

 3.1 Η αεικινησία του Ξάνθου

Ο Ξάνθος υπήρξε αεικίνητος πρωτουργός της Φιλικής Εταιρίας. Συνέλαβε την ιδέα της ίδρυσής της και πίστεψε στην αποτελεσματική αποστολή της· ούτε μια στιγμή δεν απομακρύνθηκε από τον σκοπό του. Ο πόθος της ελευθερίας τού δουλωμένου γένους θέρμαινε τα στήθη του και ενίσχυε την πίστη του. «Διέθετε έναν» κεκαλυμμένο «ορμητικό ενθουσιασμό στις επιλογές του»[53], που ήξερε να τον εκδηλώνει με μεγάλη προσοχή, γιατί παντού ενέδρευαν τα αυτιά του κατακτητή.

Προτομή του Εμμανουήλ Ξάνθου στην πλατεία «Φιλικής Εταιρείας» στο Κολωνάκι. Έτος Κατασκευής: 1930. Καλλιτέχνης: Θωμάς Θωμόπουλος. Φωτογραφία, από τον ιστότοπο των atenistas. Φωτογράφος: Δήμητρα Θεοδωρίδου.

Ενώ τον διέκριναν η σύνεση και η προσοχή στις ενέργειές του, στο βάθος του φώλιαζε ένας «αεί παις», με την αρχαιοελληνική σημασία «της δίψας»[54], για ανεύρεση νέων συντρόφων που θα πίστευαν, ολοκληρωτικά και με άκρα  εχεμύθεια, στον προορισμό τους. Γι’ αυτό – παρότι τα συγκοινωνιακά μέσα της εποχής εκείνης ήταν υποτυπώδη – τη μια βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, την άλλη στο Βουκουρέστι, την τρίτη στο Πήλιο και την τέταρτη στη Ρωσία αεικίνητος και αειφυγάς. Γιατί εμφώλευε, μέσα του, ένας «έφηβος», χωρίς υπολογισμό και ιδιοτέλεια στα «περισσότερα εγχειρήματά του»[55]. Αυτό, άλλωστε, υποδεικνύουν οι πράξεις του.

Οι πρωτοβουλίες του για αύξηση έμπιστων εταιριστών, όπως χαρακτήριζε τα μέλη της Φιλικής Εταιρίας, υπήρξαν διαρκείς, συστηματικές και επίμονες. Και «οι παρεμβάσεις του σε καίριες στιγμές» δυσαρμονίας της Φιλικής Εταιρίας «έχουν αποτυπωθεί σε προσωπικές του μαρτυρίες»[56] στα αποκαλούμενα απομνημονεύματά του· τα οποία, μάλιστα, δεν διακρίνονται για την «υστεροβουλία» του απομνημονευματογράφου, αφού γράφτηκαν, πολύ αργότερα από τα επίμαχα[57] γεγονότα που είχαν πια ατονήσει.

Επιπροσθέτως, οι ενέργειες του Ξάνθου δηλώνουν το ενωτικό του πνεύμα[58]. Δεν ήθελε να χάνει ούτε έναν αδερφό. Γι’ αυτό, στις αναφυόμενες διαφωνίες  κατέβαλε κάθε προσπάθεια «να συμβιβάζει τις διιστάμενες απόψεις». Ήταν εκεί, για να ενώνει, να εμπνέει και να αυξάνει τα μέλη, ώστε ισχυρότερη η Φιλική Εταιρία να προσεγγίζει τον σκοπό της. Όλες του οι δράσεις σιδηροδρομούνταν από την αγάπη του για την πατρίδα και τον ακατάσχετο πόθο του για την απελευθέρωσή της.

Επίλογος (η φτώχια του και το τραγικό του τέλος)

Γερασμένος, παραγκωνισμένος και πάμφτωχος ο Ξάνθος ζούσε στην οδό Νικοδήμου 27, στη συνοικία της Πλάκας. Γύριζε στους δρόμους της Αθήνας μόνος και δυστυχής. Η γλίσχρα σύνταξή του ήταν 150 δραχμές μηνιαίως και απ’ αυτή «οι πεντήκοντα αφαιρούνται διά το χρέος του προς το δημόσιον, το  δε υπόλοιπον μεταβαίνει πολλάκις εις τας χείρας ιδιαιτέρων δανειστών του», γράφει ο ίδιος σε αίτημά του προς τον βασιλιά Όθωνα, ο οποίος, βέβαια, ενέκρινε τη χορήγηση μικρής βοήθειας.

Και έτσι, «η μεγαλοδωρία του Βασιλέως προέλαβε πολλάκις τας απολύτους ανάγκας τούτου του πρωταγωνιστού· αλλά αύται δεν τον απήλλαξαν και από την κατάστασιν του πένητος [και] δεν συμβιβάζονται ποσώς με την τιμήν του δοθέντος Σταυρού των ιπποτών του Σωτήρος», που τον τίμησε η ελληνική κυβέρνηση, γράφει ο Ιωάννης Φιλήμων[59].

Και η επισφράγιση του τέλους του: Στις 29 Νοεμβρίου 1851, παρακολουθώντας μια θυελλώδη συνεδρίαση της Παλαιάς Βουλής στην οδό Σταδίου, απειλήθηκε ρήξη. Ο πρόεδρος διακόπτει τη συνεδρίαση και διατάσσει την εκκένωση της αίθουσας. Βιαστικά, κατέβαιναν όλοι τις σκάλες. Χειρολισθήρ (κουπαστή) δεν υπήρχε, για να κρατηθεί. Ο 79χρονος, τότε, Ξάνθος τραυματίστηκε θανάσιμα στη σκάλα των θεωρείων. Η εφημερίδα «Ελπίς»[60] γράφει παραστατικότατα:

«[…] εσπρώχθη υπό του πλήθους καταβαίνοντος με ορμήν […] και κατέπεσε εις το λιθόστρωμα. Συνετρίφθησαν αι πλευραί και οι πόδες του και έλαβε θανατηφόρον πληγήν εις τον δεξιόν κρόταφον, ώστε εξέπνευσε μετά  δύο ώρας». «Αφήκε θυγατέρα ορφανήν και μόνον κληρονόμημα την εσχάτην πενίαν»[61].

Αυτό ήταν το τέλος του εμπνευστή και συνιδρυτή της Φιλικής Εταιρίας.

Υποσημειώσεις

[1] Για περισσότερα βλ. Παναγ. Ν. Ξηντάρας 2021, σσ. 210 – 236.

[2] Μεγάλο ιστιοφόρο πλοίο με δύο κατάρτια και τετράγωνα πανιά (< γαλλ. brick). Οι τύποι των πλοίων, που είχε κυβερνήσει και είχε στην ιδιοκτησία του ο Ιω. Βαρβάκης, κατά σειρά ναυπήγησης και μεγέθους, έως ότου να αναχωρήσει για τη Ρωσία, ήταν: η γαλιότα, η σεμπέκα, το βρίκιον (κοινώς μπρίκι) και η φριγαδέλα.

[3] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 12.

[4] Γιούλα Μυλωνάκου – Σαϊτάκη 2021, σ. 395.

[5] Θ. Βερέμης 2021, σ. 33 (1).

[6] Θ. Βερέμης 2021, ό.π.

[7] Αποφύγαμε τη διπλογραφία της λέξης «Εταιρία» με – ι και με – ει. Προτιμήσαμε τη γραφή με – ι για  ιστορικούς λόγους, όπως δηλαδή είναι γραμμένη στα αναφερόμενα απομνημονεύματα.

[8] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 44.

[9] Λανθασμένος τύπος αντί «εδυσαρέστει», όπως εσφαλμένος είναι και ο τύπος «να σταλλή» αντί «να σταλή».

[10] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 45.

[11] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 262 (επιστολή 168).

[12] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 53.

[13] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 41.

[14] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 55.

[15] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 25. Τα απομνημονεύματά του λειτουργούν ως είδος εκτενούς α π ο λ ο γ η τ ι κ ο ύ κειμένου.

[16] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 24.

[17] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 24.

[18] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², 25.

[19] Ο Ξάνθος σε ηλικία 43 ετών νυμφεύτηκε τη 17χρονη Σεβαστή Κρουστάλα. «Γυναίκα δυναμική, με ισχυρή προσωπικότητα, που είχε αναλάβει εξολοκλήρου τη φροντίδα του σπιτιού της και την ανατροφή των παιδιών τους. Λύγισε, όμως, κάτω από το βάρος των εξελίξεων. Απέκτησαν τρία παιδιά, τον Νικόλαο, τον Περικλή και την Ασπασία». Οι δύο σύζυγοι έζησαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους χωριστά. Η περιοχή, που ζούσε το ζευγάρι και μαζί τους η μητέρα της Σεβαστής και οι δύο αδελφές της ονομαζόταν «Αρναούτκιοϊ», Βλ. Μαρία Παπαναστασίου, (2020), «Εισαγωγή – σχόλια» στα Απομνημονεύματα […], (1845), του Εμμ. Ξάνθου ό. π., σ. 25.

Στη Βικιπαίδεια αναφέρεται ως «Μέγα Ρεύμα». Αρναούτκιοϊ: δηλαδή Αλβανικό χωριό ή γειτονιά των Αλβανών. Σημερινό προάστιο της Κωνσταντινούπολης. Από τα ομορφότερα και πλέον καλοδιατηρημένα χωριά της ευρωπαϊκής όχθης του Βοσπόρου. Έχει ρίζες στην αρχαιότητα και στην περίοδο της ακμής του ήταν το μεγαλύτερο ελληνικό χωριό του Βοσπόρου, με περισσότερους από 6.000 Έλληνες. Παλαιότερα, ονομαζόταν, σύμφωνα με μαρτυρία του ιστορικού Πολύβιου, «Εστίαι». Κατά καιρούς είχε τις ακόλουθες ονομασίες: «Μιχαήλιον», «Ανάπλους», «Ασωμάτων», αλλά ήδη και «Μέγα Ρεύμα». Πολύ πριν την Άλωση, πολλοί συγγραφείς αναφέρονται στην «Ασωμάτων κώμη», «χώρα των Ασωμάτων» και «Ασώματο». Μετά την Άλωση, ο Σουλτάνος Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής εποίκησε τη ρημαγμένη περιοχή με Αλβανούς από την Ήπειρο, εξού και η τουρκική ονομασία Arnavutköy, Αρβανιτοχώρι. Οι Αρβανίτες αυτοί ήταν ελληνορθόδοξοι και αφομοιώθηκαν από τη ρωμαίικη κοινότητα, καθώς αναμείχθηκαν αργότερα και με Έλληνες από τα νησιά του Αιγαίου και την Ανατολική Θράκη. Η ονομασία «Μέγα Ρεύμα» επικράτησε από τα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα.

[20] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σσ. 25-26.

[21] Μαρία Παπαναστασίου 2020, «Εισαγωγή-σχόλια» στα Απομνημονεύματα […], του Εμμ. Ξάνθου, σ. 11.

[22] Για περισσότερα βλ. Α.Γ.Μ. «Μασσωνισμός και Φιλική Εταιρία», περιοδ. Μαχητής, τχ. ; (Ιανουάριος – Μάρτιος 1984), σσ. 8-10.

[23] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 13.

[24] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 14.

[25] Για το επώνυμό του βλ. Στάθης Ηλ. Παρασκευόπουλος 2019, περ. Λογοτεχνική Δημιουργία, τχ. 212, σ. 4. Ο πατέρας του ονομαζόταν Α. Νικηφόρος και ήταν γουνέμπορος στη Μόσχα. Ο νεαρός Αθανάσιος «είχε περιπετειώδη νεανική ζωή και ευτυχώς η μητέρα του τον έσωσε από τους Τούρκους και για καιρό τον έκρυψε απ’ αυτούς, κατορθώνοντας να τον φυγαδεύσει» στη Ρωσία κοντά στον πατέρα του. Από εκεί μετέβη αργότερα – για λόγους ασφαλείας – ως Τσακάλωφ στο Παρίσι. Έτσι, από Νικηφόρος επωνυμήθηκε Τσακάλωφ και έμεινε γνωστός στην ιστορία.

[26] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 13.

[27] Πρόδρομοι της Φιλικής Εταιρίας υπήρξαν οι ακόλουθες εταιρείες: έξω από την Ελλάδα και ιδιαίτερα στις παραδουνάβιες περιοχές, όπου η τουρκική παρουσία υπήρξε χαλαρή: η ελληνική λέσχη «Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς »  από τον Αλέξανδρο Μουρούζη . Η Ε τ α ι ρ ί α τ ω ν Φ ί λ ω ν » στο Βουκουρέστι. Η Εταιρία «Φ ο ί ν ι ξ » στη Ρωσία, στην οποία ήταν μυημένος και ο Ρ ή γ α ς  Φ ε ρ α ί ο ς . Σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις είχαν ιδρυθεί μυστικά οι εξής οργανώσεις – πρόδρομοι της Φιλικής: το «Ρόπαλον του Ηρακλέους», η «Εταιρία των Καλών Εξαδέλφων», η «Εταιρία των Καλών Φίλων». Στο Παρίσι συστάθηκαν η «Ελληνική Εταιρία» και το “Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον”˙ της πρώτης υπήρξε εταίρος ο Τσακάλωφ και της δεύτερης ιδρυτικό μέλος. Βλ. Στάθης Ηλ. Παρασκευόπουλος 2019, σ. 3.

[28] Λόγχες, βλ. Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², Απομνημονεύματα […] / Μετωνυμικό Λεξικό, ενσωματωμένο στα αντίγραφα των επιστολών, σσ. 84 – 86.

[29] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 14.

[30] Ιωάννης Αλεξίου 1964, σ. 268β (στήλη).

[31] Χρήστος Α. Στασινόπουλος 1979, τόμ. 4ος, σ. 64β (στήλη), λήμμα «Ξάνθος».

[32] Εμμ. Ξάνθος 18451 / 20202, σ. 15.

[33] Εμμ. Ξάνθος 18451 / 20202, σ. 53.

[34] Εμμ. Ξάνθος 18451 / 20202, σ. 43: Αθανάσιος μεγαλύτερος αδερφός, Παναγιώτης και Γεώργιος ο μικρότερος «νέος με παιδείαν και χρηστοήθειαν» σ. 37.

[35] Εμμ. Ξάνθος 18451 / 20202, σ. 38.

[36] Εμμ. Ξάνθος 18451 / 20202,, σ. 44-45.

[37] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 46.

[38] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², ό.π.

[39] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², ό.π.

[40] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 14.

[41] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 16.

[42] Ιω. Αλεξίου 1964, σ. 267α, β.

[43] Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 49 και Ιω. Αλεξίου 1964, σ. 267^α.

[44] Ιω. Αλεξίου 1964, σ. 269^α.

[45] Ιω. Αλεξίου 1964, σ. 268^α.

[46] Ιω. Αλεξίου 1964, ό. π.

[47] Η αραίωση των γραμμάτων δική μου.

[48] Εμμ. Ξάνθος 18451 / 20202, σ. 49.

[49] Φαναριώτης ηγεμόνας στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Προστάτης των γραμμάτων και των επιστημών. Το 1818, τον διέβαλαν και περιέπεσε σε δυσμένεια, γι’ αυτό κατέφυγε στην Πίζα.

[50] Στη μάχη της Δρέσδης, το 1813.

[51] 51. Εμμ. Ξάνθος 1845¹ / 2020², σ. 51.

[52] Ιω. Αλεξίου 1964, σ. 268^α.

[53] Πρβλ. Θ. Βερέμης 2021, σ. 9 (2).

[54] Πρβλ. Θ. Βερέμης 2021, σ. 9 (2).

[55] Πρβλ. Θ. Βερέμης 2021, ό. π.

[56] Πρβλ. Θ. Βερέμης 2021, ό.π.

[57] Πρβλ. Θ. Βερέμης 2021, ό.π.

[58] Πρβλ. Θ. Βερέμης 2021, σ. 11.

[59] Γιούλα Μυλωνάκου – Σαϊτάκη 2021, σσ. 396 – 397. 60.

[60] Ελπίς, 2-12-1851, σ. 2677.

[61] Χρ. Α. Στασινόπουλος 1979, σ. 66α (στήλη) και εφημ. ΕΛΠΙΣ, ό.π.

Βιβλιογραφία

• ΑΛΕΞΙΟΥ Ιωάννης 1964, «Εμμανουήλ Ξάνθος», περ. Ακτίνες, (Ιούλιος – Αύγουστος – Σεπτέμβριος 1964), σ. 268β (στήλη).
• ΒΕΡΕΜΗΣ Θάνος 2021, «Η παράδοση της αξιοκρατίας», εφημ. Η Καθημερινή, Κυριακή 24-10- 2021, σ. 33.
• ΒΕΡΕΜΗΣ Θάνος 2021, «Εισαγωγή στο Ημερολόγιο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου (Π.Κ.)», στο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, (2021), Ημερολόγιο Κατοχής (1942 – 1945), έκδοση της εφημ. Η Καθημερινή, Κυριακή, 24-10-2021, σ. 9.
• ΕΛΠΙΣ, εφημερίδα, 2 Δεκεμβρίου 1851, σ. 2677.
• ΜΥΛΩΝΑΚΟΥ – ΣΑΪΤΑΚΗ Γιούλα 2021, Μορφές του πνεύματος και αγωνιστές του 1821, που πέθαναν πάμπτωχοι, εκδ. Παπαζήση, σ. 395.
• ΞΑΝΘΟΣ Εμμανουήλ 1845¹ / 2020², Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρίας, εκ του Τυπογραφείου Α. Γκαρπόλα, Αθήναι, σ. 12. Γι’ αυτήν την έκδοση η εφημ. Η Καθημερινή, Κυριακή 18-19 Απριλίου 2020, στην οποία προστίθενται: εισαγωγή – σχόλια: Μαρία Παπαναστασίου.
• ΞΗΝΤΑΡΑΣ Παναγιώτης Ν. 2021, «Ιωάννης Ανδρ. Βαρβάκης: ο θαλασσομάχος και εθνικός ευεργέτης» (βιογραφικό αφήγημα) στον τόμ. της Ένωσης Πνευματικών Δημιουργών Λακωνίας “Χείλων ο Λακεδαιμόνιος”, (2021), Αφιέρωμα σε ηρωικές μορφές του ’21, (1821 – 2021), έκδοση της Περιφέρειας Πελοποννήσου, σσ. 210 – 236.
• ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Μαρία 2020, «Εισαγωγή – σχόλια» στα Απομνημονεύματα […], (1845), του Εμμ. Ξάνθου ό.π., σσ. 11, 25.
• ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ Στάθης Ηλ. 2019, «Φιλική Εταιρία: οι πρόδρομοί της και οι τέσσερις Φιλικοί», στο περ. Λογοτεχνική Δημιουργία, τχ. 212 (Ιούλιος – Σεπτέμβριος), Αθήνα, σ. 4.
• ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Χρήστος Α. 1979, Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, εκδ. Δεδεμάδη, Αθήνα, σ. 64β (στήλη), λήμμα “Ξάνθος”. Γι’ αυτή την έκδοση εφημ. Το Βήμα / Άλτερ Έγκο Α.Ε., Κυριακή 18 Απριλίου – Κυριακή 9 Μαΐου 2021 (φωτογραφική αναπαραγωγή).

Παναγιώτης Ν. Ξηντάρας *

47ο Συνέδριο της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων με τίτλο, «Το 21 στα Γράμματα και στις Τέχνες», 4 – 7 Νοεμβρίου, 2021. Δημοσιεύεται στο: Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων, Σεμινάριο 47, «Το 1821 στα γράμματα και στις τέχνες», Αθήνα 2023.

Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.

*Είναι διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και επίτιμος σχολικός σύμβουλος δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (του κλάδου των φιλολόγων). Γεννήθηκε στους Βουτιάνους της Σπάρτης το 1948 και σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι πτυχιούχος της Σχολής Επιμόρφωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης. Έχει λάβει μέρος σε αρκετά συνέδρια ως ανακοινωτής. Έχει παρακολουθήσει δεκάδες επιμορφωτικά σεμινάρια κι έχει συμμετάσχει σε πολλά ως εισηγητής. Δίδαξε επί έντεκα έτη ως επιμορφωτής των καθηγητών στα Περιφερειακά Επιμορφωτικά Κέντρα Τρίπολης, Γ’ Αθήνας και Μυτιλήνης. Υπηρέτησε σε όλες τις θέσεις της εκπαιδευτικής ιεραρχίας: καθηγητής, διευθυντής γυμνασίου, υποδιευθυντής λυκείου, προϊστάμενος της διεύθυνσης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Αργολίδας, τμηματάρχης στη Διεύθυνση Σπουδών του υπουργείου Παιδείας, υπεύθυνος της Πρόσθετης Διδακτικής Στήριξης του υπουργείου Παιδείας, σχολικός σύμβουλος φιλολόγων νομού Μεσσηνίας επί οκταετία, αναπληρωτής διευθυντής του Περιφερειακού Επιμορφωτικού Κέντρου Τρίπολης και προϊστάμενος επιστημονικής και παιδαγωγικής καθοδήγησης στην Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης Πελοποννήσου.

Σχετικά θέματα:

• Η ανάθεση της αρχηγίας της Φιλικής Εταιρείας. Ιωάννης Καποδίστριας και Αλέξανδρος Υψηλάντης
• Φιλική Εταιρεία – Οι Πρωτεργάτες
• Σέκερης Παναγιώτης, (Τρίπολη 1785 – Ναύπλιο 1847)
• Φιλική Εταιρεία – Ήταν ώριμη η Επανάσταση; – Γιώργος Καραμπελιάς
• Οι τέκτονες και η Φιλική Εταιρεία – Εμμανουήλ Ξάνθος και Παναγιωτάκης Καραγιάννης
• Τεκτονισμός (Συμβολή στην επανάσταση του΄21)
• Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρίας υπό Εμμανουήλ Ξάνθου
• Μέθοδος προσέγγισης και κατήχησης μελών της Φιλικής Εταιρείας
• «AN HPXIZE ΜΕΤΑ ΕΙΚΟΣΙ ΧΡΟΝΟΥΣ…» – Ο Κοραής, οι κοινωνικές ιδέες του Διαφωτισμού και η Ελληνική Επανάσταση
• Προεπαναστατικές ιδεολογικές ζυμώσεις και συγκρούσεις – Η Φιλική Εταιρεία
• Η ατελέσφορη αναζήτηση του χαρισματικού ηγέτη της Ελληνικής Επανάστασης: Η Φιλική Εταιρεία, οι αυτόχθονες αρχηγοί και οι συσχετισμοί δυνάμεων