ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης και η φυματίωση – Ηλίας Απ. Βαλιάκος

Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζεται η καθοριστικής σημασίας συμβολή του Γεωργίου Καραϊσκάκη στην προσπάθεια απελευθέρωσης του ελληνικού έθνους, ο οποίος αψηφώντας, πέραν όλων των άλλων δυσκολιών, την ιδιαίτερα βεβαρυμένη λόγω της φυματίωσης κατά­σταση της υγείας του, κατέστησε εαυτόν μοναδικό παράδειγμα ηρωϊσμού και αυτοθυσίας.

Τα πρώτα χρόνια του Καραϊσκάκη

Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης γεννήθηκε το 1782 στο Μαυρομμάτι Καρδίτσας. Πατέρας του ήταν πιθανότατα ο Δ. Ίσκος, ενώ μητέρα του ήταν η Ζωή Ντιμισκή, η οποία καταγόταν από τη Σκουληκαριά Άρτας. Έγινε καλόγρια μετά τον θάνατο του συζύγου της. Τα παιδικά του χρόνια για τον Γεώργιο Καραϊσκάκη ήταν δύσκολα λόγω του οικογενειακού του ιστορικού. Όταν έπεσε στα χέρια του Αλή πασά, φυλακίσθηκε στα Γιάννενα. Ωστόσο, αργότερα, υπηρέτησε στην αυλή του. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στα Γιάννενα και βρισκόμενος στις υπηρεσίες του Αλή Πασά παντρεύτηκε την Εγκολπία Σκυλοδήμου, με την οποία απέκτησαν έναν γιο, τον Σπυρίδωνα και δύο κόρες.

Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης. Λιθογραφία από το λεύκωμα του Karl Krazeisen «Bildnisse ausgezeichneter Griechen und Philhellenen, nebst einigen Ansichten und Trachten. Nach der Nature gezeichnet und herausegegeben von Karl Krazeisen», Μόναχο, 1831. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Είναι γνωστό ότι από μικρός υπέφερε από φυματίωση και τακτικά κατέφευγε σε Έλληνες και ξένους γιατρούς. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης πήγε στα Επτάνησα για να συμβουλευθεί ειδικούς γιατρούς. Νοσοκόμα του και πιστή ακόλουθός του ήταν η Μαριώ, μια τουρκοκόρη που ακολουθούσε τον στρατηγό σε όλες του τις μετακινήσεις και τις επιχειρήσεις του.[1]

Το αρματολίκι του

Πριν από την Επανάσταση είχε το αρματολίκι του στα Άγραφα. Το 1822 ήλθε σε προστριβές με τον Γιαννάκη Ράγκο, ο οποίος αξίωνε και αυτός την αρχηγία της εν λόγω περιοχής.[2]

Με την εισβολή των Τούρκων στη Στερεά Ελλάδα, τον Νοέμβριο του 1822, ο Καραϊσκάκης ειδοποίησε τον Πανουργιά «ότι διαπραγματεύθηκε προσωρινά με τον Χουρσίτ Πασά, να αρχηγέψει στα Άγραφα και έτσι αυτοί να μην έλθουν», ενώ «τα «δικαιώματα» θα τα έστελνε ο ίδιος σ’ εκείνους».[3] Ωστόσο η κατάσταση η υγείας του επιδεινωνόταν και αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει τα Άγραφα και να μεταβεί στην Ιθάκη, προκειμένου να συναντήσει γιατρούς για την αντιμετώπιση της φυματίωσης από την οποία έπασχε. Οι γιατροί που τον εξέτασαν του έδιναν λίγες ελπίδες ζωής και του συνέστησαν να μείνει στο νησί.

Η φυματίωση και η αναζήτηση θεραπείας

Ο Καραϊσκάκης τον Μάιο του 1823 διαπίστωσε ότι είχε προσβληθεί τελικά από φυματίωση:[4] «υπέπεσεν εις ασθένειαν πολυπαθή και θανάσιμον»,[5] «είχεν υπερισχύσει ικανώς το κυριεύον αυτόν πάθος του στήθους»[6] και «το χρόνιον νόσημα εκ διαλειμμάτων δυνάμενον ηνάγκαζον αυτόν να διατελεί κλινήρης».[7]

Η αγωνία του και προφανώς η επιδείνωση της υγείας του θα πρέπει να τον ταλαιπωρούσε σε πολύ μεγάλο βαθμό. Γι’ αυτό και σκέφτηκε να αποταθεί σε γιατρούς της Λάρισας και των Τρικάλων. Αλλά στις πόλεις αυτές υπήρχε μεγάλη συσσώρευση εχθρών, ώστε και μόνο η σκέψη της προσέγγισής τους ήταν εξόχως επικίνδυνη για τον Καραϊσκάκη. Επιπλέον, οι γιατροί από τις πόλεις αυτές, ακόμη κι αν είχαν την επιθυμία να μεταβούν στα Άγραφα για να τον εξετάσουν επί τόπου, φοβόντουσαν.[8]

Ο ίδιος ο Καραϊσκάκης έβλεπε ότι η φυματίωσή του αποτελούσε κώλυμα για τις επαναστατικές του δραστηριότητες, ενώ παράλληλα αναγνώριζε ότι επιδρούσε καταλυτικά και στην ψυχοσύνθεσή του, λέγοντας ότι «κάμνω εκείνο το χρέος το οποίον απαιτεί η χριστιανοσύνη».[9] Πρόσθετε δε «αι δυνάμεις μου όλαι απενεκρώθησαν και τολμώ ειπείν ότι πνέω τα ολίσθια [sic]», αν και διαπίστωνε «εις ποίαν κατάστασιν ευρίσκομαι εις μόνον κύριος οίδεν».[10]

Καθώς η κατάσταση της υγείας του συνεχώς χειροτέρευε, βρισκόμενος συνεχώς σε απόγνωση, προσέτρεξε στον φίλο, «κουμπάρο» κι «αδελφό» του, όπως τον αποκαλούσε, τον σιορ Φωκά Παΐση, στο χωριό Κιόνι της Ιθάκης, ζητώντας του να τον πάει στο νησί για να θεραπευθεί.[11] Ο Καραϊσκάκης ζήτησε επίσης να εξεταστεί με ποιον τρόπο θα πήγαινε εκεί, υποδηλώνοντας ότι θα μιλούσε ο φίλος του με το «κουβέρνο» και θα εξετάσει τα πάντα.[12]

Η απόγνωση του αγωνιστή και ήρωα της επανάστασης ήταν τέτοια, μια και αν έπρεπε να πάει την Ιθάκη για λόγους υγείας έκρινε ότι υστερούσε στην προσφορά του στον αγώνα του έθνους λέγοντας: «αν είναι πεπρωμένον, να δώσω το κοινόν τέλος της ζωής μου αδίκως». Αν δεν του επιτρεπόταν η μετάβαση από τον κυβερνήτη της Ιθάκης, ζητούσε να του βρουν «έμπειρον ιατρόν», να του τον στείλουν και, αν «και αυτό ήταν αδύνατον», τότε παρακαλούσε να του αποστείλουν τα φάρμακα εκείνα που απαιτούνται για να γίνει γρήγορα καλά: «ακροάσου την περιγραφήν της ασθενείας μου και στείλε μου εκείνα τα αναγκαία ιατρικά, όπου ανήκουν εις την ασθένειάν μου και τα μεταχειρίζομαι μόνος μου».[13] Ευτυχώς για τον ίδιο, αλλά και για τον Αγώνα και την αξία και συνεισφορά του στην επανάσταση, έλαβε θετική απάντηση για να μεταβεί στην Ιθάκη για λίγες μέρες.

Πρώτος σταθμός μετά την αναχώρησή του από τα Άγραφα προς την Ιθάκη, υπήρξε το Μοναστήρι της Παναγιάς της Προυσιώτισσας όπου, κατά τις σχετικές μαρτυρίες, φιλοξενήθηκε από τον Αύγουστο έως και τον Σεπτέμβριο του 1823.[14] Στο μοναστήρι ο Καραϊσκάκης έφθασε «βαρειά άρρωστος και σηκωτός σε ξυλοκρέβατο».[15]

Στη μάχη του Κεφαλόβρυσου του Καρπενησίου, στις 8-9 Αυγούστου 1823, συμμετείχαν οι στρατιώτες του Καραϊσκάκη αλλά όχι ο ίδιος, μια και ήταν κλινήρης στη Μονή Προυσού. Της μάχης ηγήθηκε ο Μάρκος Μπότσαρης, με τον Κίτσο Τζαβέλα και άλλους 450 Σουλιώτες. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε ο Μάρκος Μπότσαρης. Μεταφέροντας το σώμα του προς το Μεσολόγγι, σταμάτησαν στον νάρθηκα της Μονής Προυσσού όπου ο κατάκοιτος Καραϊσκάκης σηκώθηκε και σερνάμενος φίλησε με δάκρυα στα μάτια τον νεκρό, λέγοντας: «Άμποτε ήρωα Μάρκο, κι’ εγώ από τέτοιο θάνατο να πάω».[16]

Γεώργιος Καραϊσκάκης. Λιθογραφία του Giovani Boggi από το λεύκωμα με 24 πορτραίτα Ελλήνων και Οθωμανών αξιωματούχων που έδρασαν κατά την Ελληνική Επανάσταση με τίτλο: «Collection de portraits des personnages Turcs and Grecs les plus recommes soit par leur cruate soit par leur bravoure dans la guerre actuelle de la Grece», Παρίσι, [1826]. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Αφού παρέμεινε στη Μονή Προυσού μερικές βδομάδες, τελικά μόλις βελτιώθηκε για λίγο η κατάσταση της υγείας του, αναχώρησε για την Ιθάκη. Εκεί θα συμβουλευόταν έμπειρους γιατρούς που θα συνεισέφεραν στη βελτίωση και εξάλειψη της αρρώστιας του. Το ταξίδι για το νησί άρχισε από τα δυτικά Ακαρνανικά παράλια, όπου είχε φθάσει περί τα μέσα Οκτώβρη 1823 για να κατευθυνθεί προς την Ιθάκη, με βασικό προορισμό του το χωριό Κιόνι. Οι στρατιώτες του Καραϊσκάκη τον βοήθησαν και τον μετέφεραν με ασφάλεια στο μικρό λιμάνι Κανδήλα, από όπου έφυγε ακτοπλοϊκώς για την Ιθάκη.

Το καΐκι που τον μετέφερε προσέγγισε αρχικά στο μικρό νησί Κάλαμος, όπου ο Καραϊσκάκης είχε εγκαταστήσει την οικογένειά του. Όμως οι αγγλικές αρχές στον Κάλαμο δεν του επέτρεψαν να αποβιβαστεί. Έτσι αναγκάστηκε να συνεχίσει το ταξίδι του προς την Ιθάκη, με το καΐκι του να προσεγγίζει τελικά στο Κιόνι. Εκεί διέμενε ο «κουμπάρος» και «αδελφός» του «σιορ Φωκάς». Έλαβε και τα απαραίτητα συστατικά γράμματα προς τους φίλους του γιατρούς στο Αργοστόλι, με τα οποία τους καλούσε να τον βοηθήσουν και να τον εξυπηρετήσουν. Από το Κιόνι της Ιθάκης, το καΐκι με τον Καραϊσκάκη συνέχισε το ταξίδι αναχωρώντας για το Αργοστόλι, όπου και έφθασε στις 22 Οκτώβρη 1823, όταν και «δι’ υποψίαν πανώλους» εισήχθη στο Λαζαρέτο – Λοιμοκαθαρτήριο της πόλης προς εξέταση και κάθαρση.[17]

Στο Αργοστόλι ο Καραϊσκάκης παρέμεινε περίπου ένα δίμηνο. Επισκέφτηκε όλους τους έμπειρους γιατρούς, οι οποίοι και προθυμοποιήθηκαν να τον εξετάσουν και να του καθορίσουν την απαραίτητη για την αρρώστια του, τη φυματίωση, θεραπευτική αγωγή.[18] Ποιους γιατρούς επισκέφθηκε δεν κατέστη δυνατό να βρεθεί, ούτε και ποιες σχετικές θεραπευτικές συμβουλές και οδηγίες του δόθηκαν.

Από το Αργοστόλι ο Καραϊσκάκης με τη συντροφιά και του γιατρού Julius Millingen [Τζούλιους Μάικλ Μίλινγκεν], ξεκίνησε για το Μεσολόγγι στις 8 Δεκεμβρίου 1823, επιχειρώντας αυτό το ταξίδι χωρίς να λογαριάζει την επικίνδυνα κλονισμένη υγεία του, η οποία βρισκόταν μεν σε φάση βελτίωσης, δεν είχε επέλθει όμως πλήρης ίαση. Παράλληλα ανέλαβε και τον κίνδυνο να εκτεθεί σ’ ένα τόσο μακρινό και κοπιαστικό ταξίδι στην καρδιά του χειμώνα, το οποίο μετά βεβαιότητος δεν ήταν ενδεδειγμένο.[19]

Συνέχιση του αγώνα και της επαναστατικής δράσης

Στις 10 Δεκεμβρίου 1823 έφτασε στην Ιθάκη, όπου προσέτρεξε και η οικογένειά του από τον Κάλαμο. Έχοντας όμως κατά νου τον αγώνα για την ελευθερία του Γένους και την επανένωσή του με τους συναγωνιστές και στρατιώτες του στα Άγραφα, αναχώρησε για το Μεσολόγγι, όπου τελικά έφτασε προς τα τέλη του 1823 με αρχές του 1824. Από εκεί ζήτησε να διορισθεί εκ νέου αρχηγός των ελληνικών όπλων των Αγράφων. Οι Τζαβελαίοι και άλλοι οπλαρχηγοί ήταν υπέρ του. Εναντίον του ήταν μόνο ο Μαυροκορδάτος, προκειμένου να υποστηρίξει τον Γιαννάκη Ράγκο.[20] Σε συμπλοκές των οπαδών του Καραϊσκάκη και των Μεσολογγιτών, ο Μαυροκορδάτος κατηγόρησε τον Καραϊσκάκη, ότι «ο γιος της Καλογριάς είχε στείλει επιστολή στον Ομέρ Βρυώνη να παραδώσει το Μεσολόγγι και το Αιτωλικό».[21]

Στις 30 Μαρτίου 1824 επιτροπή έκρινε τον Καραϊσκάκη ένοχο εσχάτης προδοσίας άνευ δίκης. Έτσι ο Καραϊσκάκης στερήθηκε όλων των βαθμών και των αξιωμάτων του. Αν και δύο μήνες μετά ζήτησε συγγνώμη από τον Α. Μαυροκορδάτο, δεν εισακούστηκε. Τελικά στις 25 Ιουνίου 1824 κατέφυγε στο Ναύπλιο, όπου η Κυβέρνηση του αναγνώρισε και πάλι όλους τους βαθμούς και τα αξιώματά του.[22]

Το καλοκαίρι του 1824 ο Καραϊσκάκης, διέμεινε στη Δομνίστα Ευρυτανίας για αρκετό χρονικό διάστημα, κλινήρης και πάλι, φιλοξενούμενος από τους φίλους του Γιολδασαίους. Ο ιερέας του χωριού, ο Παπαϊωάννης Φαρμάκης, κλήθηκε ένα πρωινό από τον ίδιο τον κατάκοιτο και βαριά ασθενούντα Καραϊσκάκη στο σπίτι όπου διέμενε, για να απευθύνει προσευχές προς τον Θεό, για να γίνει καλά για το καλό του Γένους.[23]

Την νύκτα της 10-11 Απριλίου 1826, όταν το Μεσολόγγι αλώθηκε, ο Καραϊσκάκης συνέχιζε να είναι ασθενής. Αυτή τη φορά τον βρίσκουμε στον Πλάτανο της Ναυπακτίας. Τα παλικάρια του υποδέχτηκαν τους κατατρεγμένους Μεσολογγίτες προσφέροντάς τους τροφή και καταφύγιο.[24]

Τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς, αν και βρισκόταν σε προχωρημένο στάδιο φυματίωσης και την κατάσταση της υγείας του την παρακολουθούσε ο Ελβετός γιατρός Baily, ο οποίος και τους έδινε τόσο τις θεραπευτικές αγωγές όσα και τα φάρμακά του, ο Καραϊσκάκης πρότεινε στη «Διοικητική Επιτροπή Αγώνα» να αναλάβει ο ίδιος την αρχηγία στη Στερεά.[25]

Το Δεκέμβρη του 1826 αναχώρησε από την Τιθορέα περνώντας μέσ’ απ’ το ποτάμι της Γραβιάς. Οι στρατιώτες του Καραϊσκάκη ήταν βρεγμένοι και κρυωμένοι, αλλά περισσότερο ο ίδιος, που είχε και την αρρώστια του, και ήταν πια για χρόνια πολλά φθισικός. Αυτός τους καλόπιανε και με τη λήξη της βροχής επέστρεψε ο σεβασμός στον Καραϊσκάκη.[26]

Μερικούς μήνες αργότερα κι ενώ ο αγώνας για την ανεξαρτησία βρισκόταν σε κρίσιμη καμπή, την 22α προς την 23η Απριλίου 1827 ακούστηκαν πυροβολισμοί από ένα κρητικό οχύρωμα. Ο Καραϊσκάκης, παρότι άρρωστος βαριά από το χτικιό, έφτασε στον τόπο της συμπλοκής. Εκεί μια σφαίρα τον τραυμάτισε θανάσιμα στο υπογάστριο. Οι γιατροί που ανέλαβαν την περίθαλψή του γρήγορα κατάλαβαν πως θα κατέληγε.[27]

«Μάχη των Αθηνών (Φαλήρου) – Θάνατος του Καραϊσκάκη», επιζωγραφισμένη λιθογραφία του Αλέξανδρου Ησαΐα, 1839 Αθήνα.
Ο Αλέξανδρος Ησαΐας ζωγράφισε σε αυτό το έργο τη σύγκρουση Ελλήνων και Οθωμανών στη μάχη στο Φάληρο, το 1827. Επέλεξε να προβάλει τη μεριά των Ελλήνων. Οι Έλληνες αγωνιστές σε διάφορες στάσεις, στραμμένοι προς τα δεξιά, αντιμετωπίζουν τον εχθρό που βρίσκεται κάπου προς τα δεξιά, χωρίς να απεικονίζεται. Τα όπλα και τα λάβαρα ξεχωρίζουν στην εικόνα. Χαρακτηριστική είναι η φιγούρα του Γεωργίου Καραϊσκάκη, που κείτεται νεκρός στα χέρια των αγωνιστών, στη μέση του έργου και τραβάει το βλέμμα του θεατή. Η παράσταση είναι πολυπρόσωπη με λιτά χρώματα και η δράση των προσώπων εντοπίζεται στο κάτω μισό του έργου. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Γενικά χαρακτηριστικά της φυματίωσης

Εξετάζοντας το «χτικιό», τη φυματίωση δηλαδή, από την οποία είχε προσβληθεί ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, σύμφωνα με τη γνωμάτευση των ιατρών που τον εξέτασαν, θα δούμε ότι η λοίμωξη αυτή είναι μια μεταδοτική νόσος που προκαλείται από το βακτηρίδιο της φυματίωσης και μεταδίδεται μέσω του αέρα. Άνθρωποι που έχουν βήχα μολύνονται πιο εύκολα από όσους δεν βήχουν, ενώ επιπρόσθετα, πολλοί άλλοι είναι οι παράγοντες που οδηγούν στην επιμόλυνση, όπως ο αριθμός των βακίλλων, η έκταση της ασθένειας, η ένταση και η συχνότητα του βήχα. Η φυματίωση που αναπτύσσεται στους πνεύμονες προκαλεί έντονο βήχα, πόνο στο στήθος και βλέννη με αίμα. Για την αντιμετώπισή της συστήνεται ανάπαυση, ξεκούραση και αποχή από δραστηριότητες. Αν όμως δεν ακολουθηθεί η ενδεδειγμένη φαρμακευτική αγωγή και οι υποδείξεις του ιατρού, τότε λίγους μήνες αργότερα υποτροπιάζει παρουσιάζοντας αυξημένη ευαισθησία, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα η φυματίωση να γίνει πολυανθεκτική και χρόνια. Στους ασθενείς με φυματίωση που υποτροπιάζουν, συστήνεται ως θεραπεία, η χρήση τεσσάρων αντιβιοτικών για διάστημα 18-24 μηνών.[28]

Η φυματίωση και ο Καραϊσκάκης

Από τις περιγραφές των χρονογράφων της επανάστασης και των βιογράφων του Καραϊσκάκη εξάγεται το συμπέρασμα ότι ο ήρωας έπασχε από χρόνια πολυανθεκτική φυματίωση. Μάλιστα φαίνεται ότι, ενώ η υγεία του βελτιώθηκε όσο βρισκόταν στην Κεφαλλονιά και την Ιθάκη, εντούτοις προτίμησε να αγωνιστεί για την απελευθέρωση παρά να παραμείνει και να αναρρώσει πλήρως από την αρρώστια του, όπως του συνέστησαν οι γιατροί. Οι συχνές και επαναλαμβανόμενες υποτροπιάσεις της φυματίωσης στον Καραϊσκάκη φαίνονται ξεκάθαρα στις αναφορές των ιστορικών της Επανάστασης.

Φαίνεται ότι ο Καραϊσκάκης είχε μολυνθεί με ανθεκτικό στέλεχος. Επίσης η αντοχή της φυματίωσης στον ήρωα αναπτύχθηκε λόγω της ανεπαρκούς θεραπείας, μια και δεν έλαβε το κατάλληλο φαρμακευτικό σχήμα ή τα φάρμακα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν χαμηλής ποιότητας. Γι’ αυτό και η θεραπεία της φυματίωσης στον Καραϊσκάκη απαιτούσε περισσότερη διάρκεια και περισσότερο χρόνο.

Υποσημειώσεις

[1] Δημήτριος Αινιάν, Η βιογραφία του στρατηγού Γεωργίου Καραϊσκάκη, Αθήνα 1903· του ίδιου, «Απομνημονεύματα», Απομνημονεύματα αγωνιστών του 21, τ. 7, Αθήνα 1956· του ίδιου, Ο Καραϊσκάκης ή του Καραϊσκάκη βιογραφία και λεπτομερής έκθεσις της τελευταίας εκστρατείας αυτού υπέρ Αθηνών, Χαλκίδα 1834· Γεώργιος Γαζής, Βιογραφία των ηρώων Μάρκου Μπότσαρη και Γεωργίου Καραϊσκάκη, Αίγινα 1828· Νικόλαος Κασομούλης, Ενθυμήματα στρατιωτικά, Εισαγωγή και σημειώσεις υπό Γιάννη Βλαχογιάννη, τ. 1, Αθήνα 1940· Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης κατά τους πρότερους βιογράφους, τα επίσημα έγγραφα και άλλας αξιόπιστους πηγάς, Αθήνα 1867· Δημήτριος Φωτιάδης, Καραϊσκάκης, Αθήνα 1956, 108-110 και 158.

[2] Αινιάν, Η βιογραφία…, ό.π., 13-14· Αινιάν, Απομνημονεύματα…, ό.π., 35-37· Γαζής, ό.π., 18· Κασομούλης, Ενθυμήματα…, ό.π., 255 και 270-278· Παπαρρηγόπουλος, ό.π., 12 και 21-22· Φωτιάδης, ό.π., 108-110 και 158.

[3] Άννα Ψυχογιού, Γεώργιος Καραϊσκάκης – Σαν σήμερα, https://thessculture.gr/arthrografia/epikairoti ta/ georgios- karaiskakis-san -simera-23-4/

[4] «Αι επιστολαί του Καραϊσκάκη», Εφ. Χρόνος, φ. 285 (5 Ιουλίου 1904).

[5] Γαζής, ό.π., 19.

[6] Αινιάν, Η βιογραφία…, ό.π., 15.

[7] Παπαρρηγόπουλος, ό.π., 23.

[8] «Αι επιστολαί του Καραϊσκάκη», ό.π.

[9] «Αι επιστολαί του Καραϊσκάκη», ό.π.

[10] «Αι επιστολαί του Καραϊσκάκη», ό.π.

[11] Παπαρρηγόπουλος, ό.π., 24.

[12] «Αι επιστολαί του Καραϊσκάκη», ό.π.

[13] «Αι επιστολαί του Καραϊσκάκη», ό.π.

[14] Αινιάν, Η βιογραφία…, ό.π., 15.

[15] Γιάννης Βλαχογιάννης, Καραϊσκάκης. Βιογραφία βγαλμένη από ανέκδοτες πηγές, βιβλιογραφία και στοματικές παραδόσεις, Αθήναι 1943, 97.

[16] Γιάννης Βλαχογιάννης, Τα ανέκδοτα του Καραϊσκάκη και του Κολοκοτρώνη. Ανέκδοτα­ Γνωμικά–Περίεργα, Αθήνα 1922, 8.

[17] Julius Millingen, Memoirs of the affairs of Greece. Containing an account of the military and political events, which occurred in 1823, and following years, Λονδίνο 1831, 34.

[18] «Αι επιστολαί του Καραϊσκάκη», ό.π.· Δημήτριος Φωτιάδης, Καραϊσκάκης, Αθήνα 1956, 189.

[19] Millingen, ό.π., 35.

[20] Ιωάννης Σταυριανός, Πραγματεία των περιπετειών του βίου μου, Εισαγωγή –Έκδοση -Σχόλια: Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Εταιρεία Στερεοελλαδικών Μελετών, Αθήνα 1982, 189.

[21] Κωνσταντίνος Κιουπκιόλης, «Η δίκη του Καραϊσκάκη», Ιστορία εικονογραφημένη 11 (Μάιος 1969), 24.

[22] Αινιάν, Η βιογραφία…, ό.π., 10-14.

[23] Νικόλαος Κασομούλης, Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επανάστασης των Ελλήνων, τ. 2, Αθήνα 1941, 110-114.

[24] Αινιάν, Ο Καραϊσκάκης … , ό.π., 38-40.

[25] Διονύσιος Κόκκινος, «Ο Καραϊσκάκης», Η Ελληνική Επανάστασις, τ. 5, Αθήναι 1974, 545.

[26] Κασομούλης, ό.π., τ. 2, 142-145.

[27] Αινιάν, ό.π., 185.

[28] Paul Rutter, Community Pharmacy, 2021, 13.

Ηλίας Απ. Βαλιάκος Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Ε.ΔΙ.Π. Ιστορίας των Επιστημών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Ο Hλίας Βαλιάκος, είναι ΕΔΙΠ στο Τμήμα Νοσηλευτικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με γνωστικό αντικείμενο «Ιστορία των Επιστημών της Υγείας». Σπούδασε Ιστορία στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1986-1991). Συνέχισε τις Μεταπτυχιακές του σπουδές με κατεύθυνση την Νεότερη ελληνική ιστορία, (1995-98) στο ίδιο Τμήμα, ενώ εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή στο Τμήμα Ιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με θέμα: «Το Δυναμερόν του Νικολάου Μυρεψού: Φαρμακολογικές και ιατρικές προσεγγίσεις» (2009-14). Ακολούθως το 2016 έλαβε υποτροφία από το Γερμανικό Ερευνητικό Κέντρο, για μεταδιδακτορική έρευνα με σκοπό την κριτική έκδοση του Δυναμερού του Νικολάου Μυρεψού, την οποία και εκπόνησε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Το 2019 κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης η πρώτη κριτική έκδοση, οχτώ αιώνες μετά τη συγγραφή του Δυναμερού του Νικολάου Μυρεψού, ενώ το 2020 επανεκδόθηκε, με αγγλική εισαγωγή. Συμμετείχε σε πολλά ερευνητικά Συνέδρια, έχει γράψει αρκετά άρθρα, ενώ είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής του Byzantinisches Archiv για τη σειρά Medica του εκδοτικού οίκου de Gruyter και κριτής σε περιοδικά του οίκου Elsevier. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται κυρίως: στους χειρόγραφους κώδικες, στις ιστορικές αναφορές στη θεραπευτική και τη νοσηλευτική προσέγγιση την Βυζαντινή εποχή. Τα άρθρα του έχουν τύχει διεθνούς προσοχής, με πολλές ετεροαναφορές.

«Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης και η εποχή του», Πρακτικά Συνεδρίου, (29 Ιουνίου – 1 Ιουλίου 2021). Βουλή των Ελλήνων, 2024.

* Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.

Σχετικά θέματα:

• Καραϊσκάκης – Θάνατος στη μάχη ή δολοφονία από ελληνικό χέρι;
• Η αναθεώρηση του φόνου του Πάνου Κολοκοτρώνη. Ομοιότητες με την δολοφονία του Γεωργίου Καραϊσκάκη