ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Πηλοτεχνήματα και Πηλοτεχνουργήματα στην Ερμιόνη Αργολίδας – Γιάννης Μ. Σπετσιώτης

Τίποτα δεν είναι πιο ελληνικό όσο ένα παραδοσιακό πήλινο. Όλα του φανερώνουν Ελλάδα. Το υλικό, η μορφή, η έκφραση. Ελληνικό είναι το χώμα και το νερό, ελληνικός ο ήλιος και το θερινό αεράκι που το στεγνώνουν, όπως ακόμα τα σκοίνα και τα πουρνάρια που το πυρώνουν. Και πάνω απ’ όλα ελληνικά είναι τ’ ακριβά χέρια, με δάχτυλα που σκέπτονται, όταν δημιουργούν με τον πηλό. [Β. Δ. Κυριαζόπουλος]

Οι παρακάτω πηλοκατασκευές με τις πολύ ενδιαφέρουσες ιστορίες τους, ξεπήδησαν από τις ανάγκες και τις συνήθειες των ανθρώπων που έζησαν σε χρόνους λιγότερο ή περισσότερο μακρινούς.

Τα κανάτια

Από μια μικρή έρευνα που έκανα σε τρία- τέσσερα λεξικά που χρησιμοποιώ κανένα δεν κάνει λόγο για «το δοχείο νερού» που έχουμε οι Ερμιονίτες στο μυαλό μας. Τα κανάτια, λοιπόν, που έχουν αποσυρθεί εδώ και χρόνια από την καθημερινή χρήση (σήμερα υπάρχουν λιγοστά) είναι πήλινα δοχεία «χωρισμένα» σε δύο διακριτούς χώρους.

Ο κάτω που μοιάζει με φουσκωμένο μπαλόνι, έχει κυκλική βάση και παίρνει τη μεγαλύτερη ποσότητα νερού. Ο επάνω χώρος, ένας μακρύς και στενός λαιμός που καταλήγει σε όμορφα στρογγυλά «χείλη», διευκόλυνε στο να πέφτει άνετα το νερό στα ποτήρια και τις κανάτες. Το φουσκωτό μέρος του κανατιού ήταν στολισμένο με ωραίες ανάγλυφες πήλινες παραστάσεις ενώ το χρώμα του ήταν συνήθως κάτι μεταξύ του υπόλευκου, του ανοιχτού γκρι ή του ανοιχτού κίτρινου. Για τα κανάτια, έχουμε κάνει λόγο στις λαογραφικές μας μελέτες της Ερμιόνης. Τα «έκλεβαν» από τα σπίτια και τα χρησιμοποιούσαν για να μεταφέρουν από τα πηγάδια το «αμίλητο νερό» την παραμονή της γιορτής του Άη Γιάννη του Κλήδονα. Ακόμη σ’ αυτά μετέφεραν το νερό κατά την ταφή των νεκρών. Το κανάτι με εντολή του ιερέα το έσπαζαν πάνω στο φρεσκοσκαμμένο μνήμα.

Αιγινίτικο κανάτι.

Στα παιδικά μου χρόνια αλλά και αρκετές 10/ετίες νωρίτερα κάθε σπίτι είχε τα δικά του κανάτια. Τα καλοκαίρια τα γέμιζαν με νερό και τα άφηναν δίπλα στο ανοιχτό παράθυρο ή έξω από την εσωτερική πόρτα που έβγαζε στην αυλή ή τα ακουμπούσαν στις πλάκες που εξείχαν από τους τοίχους των σπιτιών, για να παραμένει το νερό δροσερό. (περισσότερα…)

Read Full Post »

Μαγεία, μαντική και προλήψεις. Δεισιδαιμονία – Οιωνοσκοπία – Παρετυμολογία |Λαογραφικά της Ερμιόνης – Γιάννης Μ. Σπετσιώτης

Ο παράλογος φόβος που βασίζεται στην πίστη ότι υπάρχουν μυστηριώδεις δυνάμεις που κατευθύνουν τη ζωή καθώς και η παρατήρηση και ερμηνεία οιωνών, δηλαδή των σημείων από τα οποία μπορεί κανείς να προβλέψει τα μελλούμενα, πάντα απασχολούσαν τον άνθρωπο.

Όπως, λοιπόν, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας πιστεύουν σ’ αυτές τις «μυστηριώδεις δυνάμεις» και στην αφελή ερμηνεία τέτοιων οιωνών (σημείων), έτσι και οι Ερμιονίτες τα μελετούσαν δίνοντας τις δικές τους εξηγήσεις! Ας μην ξεχνάμε ότι η πόλη μας λόγω και της γεωγραφικής θέσης υπήρξε κέντρο παγανιστικής λατρείας και άλλων ειδωλολατρικών εκδηλώσεων. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι και στα βιβλία του Χάρυ Πότερ η μάγισσα ονομάζεται Ερμιόνη!

Τις πρώτες καταγραφές μου δημοσίευσα στο περιοδικό «Στην Ερμιόνη άλλοτε και τώρα», με τίτλο «Λόγια μαγικά, λόγια γιατρικά, λόγια που κάνουν θαύματα και αρρώστιες θεραπεύουν», τεύχ. 6 και 7. Σ’ αυτό το άρθρο αναφέρθηκα στον τρόπο που στην Ερμιόνη εμποδίζεται το ανεμοπύρωμα (ερισύπελας) ή λούγκα (αρβ. γκρ – χ – ζα), το κριθαράκι, η νευρίδα (νευροκαβαλίκεμα) και αναλυτικά έγραψα για το ξεμάτιασμα. Σε επόμενο άρθρο μου, στο ίδιο περιοδικό, και με τίτλο «ξόρκια, ξεματιάσματα και άλλα φυλακτήρια», έκανα λόγο για το πώς θεραπεύονται τα αστεράκια (δερματική πάθηση) και τι κάναμε όταν χάναμε τα πρώτα μας δόντια.

Όμως το θέμα της μαγείας και της μαντικής με όλα τα παρακλάδια τους, όπως γράψαμε, είναι απέραντο και έχει αφήσει και στην Ερμιόνη πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για πράξεις, συνήθειες, προλήψεις που θα προσπαθήσουμε να καταγράψουμε όσο το δυνατόν πληρέστερα.

Άλλωστε, η Λαογραφία είναι η επιστήμη αλλά και η τέχνη της στιγμής και της υπομονής. Είναι δε τόσα πολλά, θα έλεγα χιλιάδες, αυτά που αναφέρονται σ’ ολόκληρη τη θρησκευτική και κοινωνική ζωή, σε αντικείμενα, φυσικά φαινόμενα, αστερισμούς, τοπωνύμια, διάφορες εργασίες κ.λπ. Μεγάλη επίδραση, ωστόσο, ασκούν και οι «ασύμμετρες» συμπτώσεις που κάνουν τον άνθρωπο να αμφιταλαντεύεται και να μην είναι σε θέση να δεχθεί την όποια αλήθεια. (περισσότερα…)

Read Full Post »

Βάπτιση – Λαογραφικά της Ερμιόνης |Γιάννης Μ. Σπετσιώτης

Από το δεύτερο βιβλίο της σειράς «Τα Λαογραφικά της Ερμιόνης – Περί Γάμου και Βαπτίσεως» του Γιάννη Μ. Σπετσιώτη, δημοσιεύουμε το μυστήριο της Βαπτίσεως  και τις «ενσωματωμένες» σ’ αυτό παραδόσεις της τοπικής κοινωνίας της Ερμιόνης. Για τη συγγραφή, σημειώνει ο κ. Σπετσιώτης, στηρίχθηκα στα προσωπικά βιώματα και τις σημειώσεις της μητέρας μου, δασκάλας Αικατερίνης Βρεττού-Σπετσιώτου.

Η βάπτιση είναι υποχρεωτικό μυστήριο και τελείται από κοινού με το ενσωματωμένο σ’ αυτή υποχρεωτικό μυστήριο του χρίσματος μία μόνο φορά στη ζωή κάθε ανθρώπου.

Το σπουδαίο αυτό γεγονός της ζωής του ανθρώπου άγγιξε την ψυχή του λαού και γι’ αυτό έστησε γύρω του μια σειρά από ήθη και έθιμα, όπως κάνει για καθετί που τον επηρεάζει και τον συγκινεί…

Όπως η Εκκλησία εξετάζει τα πράγματα στο βάθος των αιώνων, κατά τον ίδιο τρόπο, τηρουμένων των αναλογιών και η Λαογραφία επιχειρεί να μας δώσει την εικόνα των γεγονότων σε παλαιότερους χρόνους.

Ο χρόνος του βαπτίσματος

Σύμφωνα με τα όσα συνέβαιναν σχεδόν σε όλα τα μέρη της Ελλάδας, το ίδιο και στην Ερμιόνη, δεν άφηναν το παιδί να μεγαλώσει πολύ για να το βαφτίσουν, αφού έπρεπε από νωρίς «να το ρίξουν στο δρόμο του Θεού».

Η μητέρα μου σημειώνει: «Φοβόντουσαν και να μην πεθάνει, γιατί συχνά το άφηναν μόνο του στο σπίτι, ενώ οι αρρώστιες ήσαν πολλές. Εκείνα τα χρόνια ήσαν πολύ λίγες οι οικογένειες που δεν είχαν χάσει βρέφη και μικρά παιδιά».

Έτσι, τις περισσότερες φορές, βάπτιζαν τα παιδιά μετά τον 6ο μήνα και μέχρι τον πρώτο χρόνο της ηλικίας τους εκτός αν υπήρχε ιδιαίτερος λόγος να βαπτιστεί νωρίτερα ή αργότερα.

Αν το παιδί πέθαινε αβάπτιστο, ήταν μεγάλη αμαρτία. Στην περίπτωση μάλιστα που η μητέρα του απουσίαζε εκείνη την ώρα, όλος ο κόσμος την κακολογούσε και δεν τολμούσε να ξεμυτίσει! Πίστευαν ότι αν βρισκόταν στο σπίτι θα «προλάβαινε το κακό» και θα έκανε η ίδια το «αεροβάπτισμα» σηκώνοντας το παιδί τρεις φορές στον αέρα λέγοντας ταυτόχρονα το όνομά του.

Ο ανάδοχος (νο(υ)νός) αλλά και κουμπάρος

Δεν θα ήταν υπερβολή, αν γράφαμε, ότι μετά τον βαφτιζόμενο το κύριο πρόσωπο του μυστηρίου είναι ο ανάδοχος ή νο(υ)νός. Τον ρόλο αυτό τον αναλαμβάνει όλες σχεδόν τις φορές, καθώς υπάρχουν και εξαιρέσεις, ένα φιλικό ή συγγενικό πρόσωπο της οικογένειας.

Μάλιστα για να φανεί η «στενή συγγένεια» αναδόχου και αναδεκτού, η Εκκλησία δεν επιτρέπει τα φυσικά παιδιά του νουνού να παντρεύονται με τους αναδεξιμιούς του ούτε μεταξύ τους οι βαφτισμένοι από τον ίδιο νουνό, τα λαδαδέλφια, όπως αλλιώς λέγονται. Θεωρείται πολύ καλό να βαφτίζει κανείς, γιατί «έτσι λύνονται τα χέρια του», όπως λένε. Νουνός του παιδιού, γινόταν ο κουμπάρος που στεφάνωσε το ζευγάρι, γι’ αυτό και στο στεφάνωμα του φώναζαν «και στο λάδι κουμπάρε!». Στην Ερμιόνη, όπως και σε πολλά μέρη της Ελλάδας, το αναδεξίμι το λένε και «φιλιότσο»!

«Κάλεσμα στη βάφτιση της Παρασκευής Σπετσιώτη», 10-3-1957, Φωτογραφικό αρχείο Βιβής Σκούρτη».

Η ημέρα της βαπτίσεως

Με το τέλος των απαραίτητων προετοιμασιών από την οικογένεια και τον ανάδοχο (βαπτιστικά, μαρτυρικά, δώρα) για ένα «τέλειο μυστήριο», ερχόταν και η ημέρα της βάφτισης.

Στην Ερμιόνη, απ’ ότι θυμάμαι, οι βαπτίσεις γίνονταν, λόγω και των καιρικών συνθηκών, από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι το τέλος του Νοεμβρίου, κατά προτίμηση το απόγευμα της Κυριακής.

Την ημέρα της βάπτισης όλα ήσαν έτοιμα και η οικογένεια του βαπτιζόμενου, ο νουνός και οι καλεσμένοι, λιγότεροι από τον γάμο, πήγαιναν στην εκκλησία. Παρούσα πάντα η μαμή η Λαμπάταινα, φύλακας άγγελος του μωρού.

Ηχηρή η απουσία της μητέρας του παιδιού που παρέμενε στο σπίτι, αφού σύμφωνα με παλαιό έθιμο, άγνωστο γιατί, δεν «επιτρεπόταν» να ακούσει το όνομα στην εκκλησία! Καθώς το έθιμο δεν άντεξε στον χρόνο η μητέρα του βαπτιζόμενου, εδώ και αρκετά χρόνια, παρευρίσκεται στην εκκλησία, ακούει το όνομα, φροντίζει εκείνη το μωρό και η «μαμή η Λαμπάταινα» έχασε τη δουλειά της. (περισσότερα…)

Read Full Post »

Περί Γάμου – Λαογραφικά της Ερμιόνης | Γιάννης Μ. Σπετσιώτης

«Ο Θεός ο άχραντος…

Ο εν Κανά της Γαλιλαίας τον γάμον ευλογήσας,

 ίνα φανερώσης ότι σον θέλημά εστιν

η έννομος συζυγία και η εξ αυτής παιδοποιία»

Ευχή γάμου

Από το δεύτερο βιβλίο της σειράς «Τα Λαογραφικά της Ερμιόνης – Περί Γάμου και Βαπτίσεως» του Γιάννη Μ. Σπετσιώτη, δημοσιεύουμε το «Περί Γάμου» στην Ερμιόνη. Για τη συγγραφή, σημειώνει ο κ. Σπετσιώτης, στηρίχθηκα στα προσωπικά βιώματα και τις σημειώσεις της μητέρας μου, δασκάλας Αικατερίνης Βρεττού-Σπετσιώτου.

Σύμφωνα με την εκκλησιαστική τάξη ο γάμος ανήκει στα επτά μυστήρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο γάμος είναι προαιρετικό μυστήριο και τελείται μέχρι τρεις φορές σύμφωνα με την επιγραμματική ρήση: η Εκκλησία «τον πρώτο (γάμο) ευλογεί, τον δεύτερο επιτρέπει, τον τρίτο ανέχεται».

Η ακολουθία του  μυστηρίου περιλαμβάνει εξαιρετικής έμπνευσης κείμενα με τα οποία ζητείται η θεϊκή παρέμβαση και βοήθεια για τους νεόνυμφους για μια νέα οικογενειακή αρχή και χριστιανική ζωή.

Βέβαια, στις ημέρες μας, η ακολουθία του  μυστηρίου με τους καταπληκτικούς συμβολισμούς μόνο σε επαρχιακές πόλεις και χωριά μπορείς να την παρακολουθήσεις «ολόκληρη». Η «πίεση του χρόνου» στις πόλεις αναγκάζει τους ιερείς να τις «ξεπετούν» στα γρήγορα παραλείποντας σπουδαίες ευχές προς «μεγάλη» ευχαρίστηση των περισσοτέρων… Σημάδια των καιρών…

 Όμως το σπουδαίο αυτό γεγονός της ζωής του ανθρώπου άγγιξε την ψυχή του λαού και γι’ αυτό έστησε γύρω του μια σειρά από ήθη και έθιμα, όπως κάνει για καθετί που τον επηρεάζει και τον συγκινεί…

Τέλος, όπως η Εκκλησία εξετάζει τα πράγματα στο βάθος των αιώνων, κατά τον ίδιο τρόπο, τηρουμένων των αναλογιών και η Λαογραφία επιχειρεί να μας δώσει την εικόνα των γεγονότων σε παλαιότερους χρόνους.

Περί Γάμου

Περασμένα… αλλά όχι ξεχασμένα

Από τις αρχές του περασμένου αιώνα όταν το αγόρι ή το κορίτσι ερχόταν σε ηλικία γάμου, που άρχιζε από τα 16 χρόνια και ακόμη νωρίτερα, όπως γράφει στις σημειώσεις της η μητέρα μου, οι γονείς, κυρίως ο πατέρας, θεωρούσαν υποχρέωσή τους να διαλέξουν τη νύφη ή τον γαμπρό για το παιδί τους. Το δικαίωμα επιλογής ήταν πολύ περιορισμένο για τους γιους ενώ για τις θυγατέρες σχεδόν ανύπαρκτο. Για να φέρεις τα …πάνω – κάτω έπρεπε να είχες πολύ «τσαγανό». Πολλές φορές, όπως γινόταν και στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας, έβαζαν τους προξενητάδες, άτομα με ιδιαίτερο χάρισμα, γυναίκες και άντρες που μεσολαβούσαν για να γίνει το «συγγέσιο», το συνοικέσιο όπως λεγόταν στην Ερμιόνη, και οι οικογένειες να «τα βρουν». Μάλιστα τον προξενητή και την προξενήτρα τούς φόρτωναν με δώρα και «υποσχέσεις» πριν αλλά και μετά το επιτυχημένο προξενιό που θα είχε κατάληξη τον αρραβώνα.

«Φανή Γιαννάκου Θεοδώρου», Φωτογραφικό αρχείο Βιβής Σκούρτη.

Η ανακοίνωση του μεγάλου γεγονότος στην οικογένεια γινόταν κατά κανόνα από τον πατέρα την ώρα του γεύματος ή του δείπνου με κάθε επισημότητα. Στο άκουσμα της χαρμόσυνης είδησης το κορίτσι έσκυβε συνεσταλμένα το κεφάλι και αμέσως μετά με μια νέα κίνηση – πάλι του κεφαλιού – ψιθύριζε συγκαταβατικά: «Ναι, πατέρα όπως εσύ ορίζεις». Το ίδιο έκαναν αντίστοιχα και οι γονείς του αγοριού. Είναι προφανές, βέβαια, πως είχε προηγηθεί η συνεννόηση – συμφωνία των συμπεθέρων, κυρίως σε ότι αφορούσε την προίκα της νύφης!

Ο αρραβώνας στο σπίτι

Λίγες μέρες αργότερα, πάντα Σαββατόβραδο, γινόταν ο αρραβώνας στο σπίτι της νύφης, σύμφωνα με το έθιμο. Από τις δύο οικογένειες καλούσαν τους πολύ στενούς συγγενείς, αδέλφια, πρώτα ξαδέλφια και άλλαζαν τις βέρες.

Πάνω σ’ ένα τραπέζι με πεντακάθαρο κεντητό τραπεζομάντηλο έστρωναν μια πετσέτα, «μπόλια» την έλεγαν, με κουφέτα και στο κέντρο τοποθετούσαν τις βέρες, αγορασμένες από τον γαμπρό. Το νέο ζευγάρι καθόταν αμήχανο σε διπλανές καρέκλες περιμένοντας τη στιγμή που θα τους περνούσαν τις βέρες. Αν δεν παρευρισκόταν ιερέας, τις βέρες έβαζε ο πατέρας του γαμπρού, αφού πρώτα τις σταύρωνε στο εικόνισμα.

Στη συνέχεια όλοι οι καλεσμένοι, με σειρά προτεραιότητας, χαιρετούσαν τους αρραβωνιασμένους και τους κρεμούσαν για δώρα χρυσαφικά. Πρώτος ο πατέρας και η μητέρα του γαμπρού και κατόπιν όλοι οι συγγενείς τους. Μετά ο πατέρας και η μητέρα της νύφης και ύστερα οι δικοί τους συγγενείς. Δεν έλειπε βέβαια και ένας «σιωπηλός» ανταγωνισμός για το ποιο θα είναι το ωραιότερο και το ακριβότερο δώρο! Ακολουθούσε φαγοπότι και γλέντι.

Την επόμενη μέρα όλη η Ερμιόνη συζητούσε «με κάθε λεπτομέρεια τα γεγονότα» και ακολουθούσαν πολλά παραλειπόμενα (κουτσομπολιά) ακόμα και ανέκδοτα ανάλογα με την περίπτωση.

Μετά τον αρραβώνα ο γαμπρός πήγαινε καθημερινά και εντελώς τυπικά στο σπίτι της νύφης. Τις Κυριακές το ζευγάρι με τη νύφη στολισμένη με όλα τα χρυσαφικά έβγαινε  βόλτα στο Μπίστι, πάντα συνοδεία κάποιου από το σόι του κοριτσιού.

Δύο γεγονότα ξεχώριζαν κατά τη διάρκεια του αρραβώνα: Η σύνταξη του προικοσύμφωνου με γραμμένα αναλυτικά όλα τα προικιά που θα έδιναν στη νύφη καθώς και η διάρκεια του αρραβώνα, που συνήθως δεν κρατούσε πολύ. Ο γάμος έπρεπε να οριστεί το συντομότερο δυνατόν, καθώς ο γαμπρός δεν επιτρεπόταν να μπαινοβγαίνει για μεγάλο διάστημα στο σπίτι της νύφης. (περισσότερα…)

Read Full Post »