ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Το κάψιμο του Ιούδα, Πασχαλινό έθιμο της Ασίνης

Η Ασίνη (Πιν. ΙΓ’, 1) είναι το μοναδικό χωριό της Αργολίδας[1]που διατηρεί σήμερα το «κάψιμο του Γιούδα», γραφικό λαμπριάτικο έθιμο. Το έθιμο τούτο, που το θυμάται από τα παιδικά του χρόνια και ο γεροντότερος Ασιναίος, είναι γνωστό και από άλλες ελληνικές περιοχές, αποτελεί  μια θεαματική λαϊκή τελετή, που εντάσσεται στις εορταστικές εκδηλώσεις της ανοίξεως και του Πάσχα. Ενώ όμως έχουμε σχετικές περιγραφές από άλλα ελληνικά χωριά,δεν υπάρχει καταγραφή του εθίμου της Ασίνης. Αξίζει, λοιπόν, να περιγράψουμε την ιδιόμορφη τούτη γιορτή, που παλαιότερα είχε μεγάλη αίγλη, να δούμε τα κύρια χαρακτηριστικά της, την καταγωγή της και, τέλος, να επιχειρήσουμε μια γενικότερη ερμηνεία της.

Η Ασίνη δεν έχει άλλα ιδιαίτερα λαογραφικά στοιχεία από τα λοιπά χωριά του κάμπου, που είναι γνωστά σαν Δρεπανοχώρια.Όλα αυτά τα χωριά, μικρά και νοικοκυρεμένα, σκαρφαλωμένα σε μικρούς λόφους μέσα στον κάμπο, όπου άλλοτε οι κάτοικοι τους καλλιεργούσαν σιτάρι, αμπέλια, ελιές, καπνό και κηπευτικά και σήμερα αποκλειστικά, σχεδόν, εσπεριδοειδή, ακολούθησαν τη ζωή και την τύχη τ’ Αναπλιού, με το οποίο άμεσα επικοινωνούν. Η επικοινωνία τους αυτή με ένα διοικητικό κέντρο πανελλήνιας ακτινοβολίας είχε ως αποτέλεσμα και την πολιτιστική τους εξάρτηση απ’ αυτή την πρωτεύουσα. Έτσι δεν έχουν, εκτός από τα κοινά πανελλήνια έθιμα, ιδιόμορφες συνήθειες, για τις οποίες θ’ άξιζε ιδιαίτερη μνεία.

Μόνο το κάψιμο του Ιούδα διαφοροποιεί λαογραφικά την Ασίνη από τ’ άλλα χωριά του αναπλιώτικου κάμπου. Είναι δε χαρακτηριστικό πως, ενώ τα γειτονικά: Τσέλο, Λευκάκια, Δρέπανο – εκτός του Τολού που έχει κρητική προέλευση – προσπάθησαν κατά καιρούς να μιμηθούν το έθιμο τούτο της Ασίνης, δεν μπόρεσαν να το σταθεροποιήσουν και να το διατηρήσουν πάνω από 3-5 χρόνια.

Η Μεγάλη Σαρακοστή ήταν για τους Ασιναίους περίοδος πολύ κοπιαστική. Μετά τις γιορτές της Αποκριάς, άρχιζαν οι δουλειές των ξωμάχων στ’ αμπέλια και στα περιβόλια. Έπρεπε να περιποιηθούν τ’ αμπέλι, να ξεβοτανίσουν το σιτάρι, να φυτέψουν τα ζαρζαβατικά, αναμένοντας τη σοδειά του καλοκαιριού. Έτσι η μεγάλη γιορτή της Λαμπρής ήταν μια ανάπαυλα μέσα στον ανοιξιάτικο μόχθο.

Τα παιδιά, ιδιαίτερα, άρχιζαν τις προετοιμασίες τους από νωρίς, πριν από τις σχολικές διακοπές. Έπρεπε να προμηθευτούν από τ’ Ανάπλι βεγγαλικά, τρακατρούκες και, πριν απ’ όλα, μπαρούτη, να ετοιμάσουν τα βαρελότα και τις ρουσιέτες. Αυτά απαιτούσαν λεπτή τεχνική, στην οποία επιδίδονταν κυρίως οι έφηβοι και οι άντρες. Τα παιδιά περιορίζονταν στα «κλειδιά», που τα γέμιζαν με μπαρούτη και προκαλούσαν έτσι έκρηξη, χτυπώντας τα με μια πρόκα.

Οπλοφόροι ετοιμάζονται για το κάψιμο του Ιούδα. Ασίνη 1972.

Κέντρο όμως και αποκορύφωμα αυτής της πολεμικής προετοιμασίας ήταν η κατασκευή του ομοιώματος του Ιούδα και η «εκτέλεσή του». Οι νέοι τον φιλοτεχνούσαν με μεράκι, ενώ οι μεγάλοι ετοίμαζαν την πανοπλία τους για την ώρα της εκτελέσεώς του. Οι γιορτές άρχιζαν το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων, όταν ακούονταν, δειλά, οι πρώτες εκπυρσοκροτήσεις με την είσοδο του Νυμφίου, και τελείωναν με τον εσπερινό της Αγάπης, ανήμερα τη Λαμπρή με τις οδομαχίες.

Η κυρίως γιορτή περιείχε παλαιότερα τρία στάδια: 1^ο Το φτιάξιμο του Ιούδα μέσα στον αχυρώνα. 2^ο  Την περιφορά του με το κάρρο μέσα στο χωριό και το στήσιμό του πάνω στο ικρίωμα και 3^ο  το κάψιμό του και το γενικό πόλεμο, μικρών και μεγάλων. Τη φροντίδα για το ομοίωμα του Ιούδα την είχαν 8-10 παιδιά, ηλικίας 16-18 χρονώ, καμμιά φορά και μικρότερα. Αφού συνεννοούνταν από τις αρχές της Μεγαλοβδομάδας, έκαναν την τελική συνάντηση το βράδυ του Μ. Σαββάτου σ’ ένα καλύβι.

Εκεί μάζευαν τα υλικά της κούκλας: ένα μακρύ παντελόνι, ένα σακκάκι, μια νεροκολοκύθα, αρβύλες, γάντια και μια τραγιάσκα. Το άχυρο ήταν τότε άφθονο. Μετά έφευγαν για την Ανάσταση, που γιορταζόταν μέσα σε πανδαιμόνιο κρότων από τις εκρήξεις συχνά αυθεντικού πολεμικού υλικού. Μετά την Κατοχή, μερακλήδες Ασιναίοι εύρισκαν δυναμίτιδες και νάρκες, που τις ξέχωναν, με κίνδυνο της ζωής τους πάντοτε, από τα αντιαρματικά Γερμανοϊταλικά έργα στην παραλία της Πλάκας, για να «λαμπρύνουν» μ’ αυτές την Ανάσταση[2].

Πριν από το λαμπριάτικο τραπέζι του μεσημεριού, οι νεαροί τεχνίτες ετοίμαζαν τον Ιούδα: Παραγέμιζαν το παντελόνι και το σακκάκι με άχυρο και μετά τα συνέδεαν με σύρμα λεπτό ή χοντρό σπάγγο. Τη ραφή την κάλυπταν συνήθως με μια στρατιωτική ζώνη. Ιδιαίτερη λεπτότητα τεχνικής απαιτούσε το κεφάλι του Προδότη.

Συχνά ήταν μια ζωγραφιστή νεροκολοκύθα ή ένα γεμισμένο τόπι που το κάλυπτε μια μάσκα, απομεινάρι της Αποκριάς. Το κεφάλι έπρεπε να προσαρμοσθή κατάλληλα, ώστε να ξεχωρίζη ο λαιμός από τον κορμό. Τα μάτια, η μύτη, τα φρύδια, και το μουστάκι έπρεπε να ζωγραφισθούν παραστατικά, ώστε ν’ αποδίδουν πρόσωπο πολύ πονηρό. Δεν έλειπε και η τραγιάσκα με το γείσο υπερυψωμένο, ώστε να διακρίνεται καθαρά το πρόσωπο του αχάριστου μαθητού.

Τέλος, προσαρμοζόταν στο υπογάστριο ο φαλλός: ένα ξερό κολοκύθι με δυο στρογγυλά «μποτσίκια», σε μεγάλο μέγεθος. Ήταν έτσι έτοιμος ο Ιούδας, γύρω στις 9-10 το πρωί, και ο παλαιότερος μάστορης, που επιστατούσε, έδινε την έγκρισή του για την έξοδο. Τον ανέβαζαν τότε απάνω σ’ ένα κάρρο και τον έστηναν σε μια καρέκλα, όρθιο ή ελαφρά καθιστό. Τελευταία έμπαινε η επιγραφή, καλλιγραφημένη στο στήθος: «Ιούδας ο Προδότης».

Μετά άρχιζε το σεργιάνι μέσα στα σοκάκια του χωριού. Πήγαινε μπροστά το κάρρο με τον Ιούδα (Πιν. ΙΓ’, 2) και τους μαστόρους του και ακολουθούσαν τα παιδιά με τροκάνια, σφυρίχτρες, τρακατρούκες και βαρελότα.

Όταν η πομπή είχε πια περάσει απ’ όλα τα σοκάκια, κατέληγε στην «Κόντρα» (Πιν. ΙΔ’, 4) μικρό λοφίσκο 100 περίπου μέτρα δυτικά του Αϊ-Δημήτρη – πολιούχου της Ασίνης. Εκεί κρέμαγαν τον Ιούδα πάνω σε μια ξύλινη κρεμάλα, στημένη σε γερή βάση. Η οριζόντια κεραία εξείχε και εκεί δενόταν συχνά ο Προδότης. Το τοπίο με το ικρίωμα θύμιζε τον «Κρανίου τόπον», όπως τον εικόνιζε παραστατικά τοιχογραφία της Σταυρώσεως στη γειτονική εκκλησία του Αϊ-Τρύφωνα.

Το μεσημέρι άφηναν τα παιδιά την Κόντρα και γύριζαν στα σπίτια τους για το τραπέζι της Λαμπρής. Κανείς δεν θα πείραζε το μελλοθάνατο προ της ώρας του. Άλλη όμως ήταν η κατάσταση στα γειτονικά χωριά, που μιμούνταν το έθιμο της Ασίνης: Ένα μεσημέρι του 1953 οι Λευκακιώτες έκλεψαν το στημένο Γιούδα του Τσέλου την ώρα του φαγητού. Ακολούθησε λαμπριάτικος καυγάς ανάμεσα στα δυο χωριά και από τότε οι Τσελιώτες έβριζαν τους Λευκακιώτες «κλεφτογιουδάδες».

Το απόγευμα της Λαμπρής, κατά τις 5, χτυπούσε η καμπάνα της Αγάπης. Ήταν η ώρα της πιο επίσημης εμφανίσεως, ιδιαίτερα των γυναικών. Οι εκτελεστές όμως του Ιούδα δεν πήγαιναν στον Αϊ-Δημήτρη, έμεναν έξω στο προαύλιο – στην «πλακόστρωση» – ή συχνά ανηφόριζαν πάνοπλοι προς την Κόντρα (Πιν. ΙΓ’, 3).

Υπήρχε τόση βιασύνη στο εκκλησίασμα για το επικείμενο θέαμα, ώστε παλαιότερα ο παπάς, μετά τον ασπασμό του Ευαγγελίου, έβγαινε κι αυτός από την εκκλησία και διάβαζε την απόλυση στην Κόντρα. Αλλιώς δεν θα έμενε ψυχή ως το τέλος της ακολουθίας. Οι θεατές έπαιρναν ημικυκλική θέση γύρω από το εκτελεστικό απόσπασμα. Πίσω από τον κατάδικο –βοριοδυτικά – απαγορευόταν η κυκλοφορία.

Η εκτέλεση άρχιζε με την καθιερωμένη ανάγνωση της καταδικαστικής αποφάσεως. Κάποιος γραμματιζούμενος Ασιναίος είχε γράψει ένα δεκάρικο λογύδριο, μια – δυο σελίδες, με το αιτιολογικό της καταδίκης: η προδοσία του Χριστού. Αξιοσημείωτο είναι ότι συχνά ταυτιζόταν ο Προδότης με πρόσωπα της επικαιρότητας.

Έτσι τον καιρό της εξεγέρσεως των Κυπρίων κατά των Άγγλων, ο Ιούδας ταυτίστηκε με τον Χάρτιγκ και έφερε στρατιωτική στολή. Τη χρονιά της απριλιανής δικτατορίας, κάποιος φανατικός του νέου καθεστώτος του φόρεσε ημίψηλο πολιτικού φαυλοκράτη (Πιν. ΙΔ’, 5) και του διάβασε ένα βαρυσήμαντο κείμενο πολιτικής καταδίκης, κάτω από τα επιτιμητικά βλέμματα των τυφεκιοφόρων που βιάζονταν.

Μετά την πτώση της δικτατορίας, κάποιοι νεαροί είχαν προμηθευθή το πουλί της 21ης και ετοιμάζονταν να ντύσουν τον Ιούδα χουντικό, που πρόδωσε την Κύπρο. Οι μεγάλοι όμως, φρόνιμοι και μυαλωμένοι, έκριναν ότι δεν έπρεπε αυτή τη φορά να εκδηλωθή ο Ιούδας πολιτικώς.

 Γυρεύεις, τους είπαν, ποιος ξέρει του χρόνου τα γυρίσματα. Θέλετε να σας καλούν στο Τολό, στην αστυνομία; Έτσι ο Ιούδας δεν τουφεκίστηκε ως χουντικός.

Αφού τελείωνε η ανάγνωση της ετυμηγορίας, ο επικεφαλής του αποσπάσματος πρόσταζε: Πυρ! Τότε διμούτσουνες, γκράδες, αργότερα ντουφέκια εγγλέζικα, γερμανικά, ιταλικά, όλα πλιάτσικο και κρυμμένα ως τότε, στις μέρες μας δίκαννα και καραμπίνες εκπυρσοκροτούσαν με μιας. Στόχος όλων το κεφάλι του Προδότη. Ο καλός σκοπευτής σημάδευε τα μάτια και την τραγιάσκα.  

Δεν ξεχώριζες όμως τη δεινότητά του μέσα στις ομοβροντίες. Το μένος της χριστιανικής εκδικήσεως ήταν τέτοιο, ώστε, όταν πια διαλυόταν το ανδρείκελο, οι εκτελεστές χτυπούσαν ακράτητοι τα ξύλα της κρεμάλας. Τέλος, μετά από 10-15 λεπτά πυρός ομαδόν, εδίδετο η χαριστική βολή και τα λείψανα του κατάδικου καίγονταν μέσα σε γενική αγαλλίαση.

Οι τυφεκιοφόροι του αγήματος γύριζαν βιαστικά στα σπίτια τους, έβγαζαν την εξάρτυσή τους και έπαιρναν πολεμοφόδια για την επικείμενη μάχη. Το ίδιο έκαναν μικροί και μεγάλοι. Διάλεγαν στρατηγικά σημεία εφόδου στον κεντρικό δρόμο του χωριού, που οδηγεί στο Τολό. Οι φρόνιμοι είχαν βγάλει τα γιορτινά τους και φορούσαν τα «λιάπικα». Είχαν εφοδιασθή με βαρελότα και ρουσιέτες.

Χωρίζονταν σε δυο παρατάξεις, τους πάνω και τους κάτω. Η διαχωριστική γραμμή ήταν στο μέσο του δρόμου, στο σημερινό περίπτερο της Ασίνης. Κρατούσαν απόσταση 80-100 μέτρα. Το σύνθημα της επιθέσεως δινόταν με τις φράσεις:

– Τα μασάτε; έλεγαν οι απάνω.

– Τα μασάμε, απαντούσαν οι κάτω.

Έτσι άρχιζε η σύγκρουση, ανελέητη, με εκσφενδονιζόμενα πυροτεχνήματα. Οι γυναίκες και τα παιδιά παρακολουθούσαν φοβισμένα από τα μπαλκόνια. Όταν ορμούσαν οι αντίπαλοι, τους απομάκρυναν οι άλλοι με πυραυλοφόρες βολές. Για να ‘χουν μεγάλο βεληνεκές οι ρουσιέτες, τις συνέδεαν οι παλαιότεροι μ’ ένα καλαμάκι που έδινε σ’ αυτές μεγάλη ορμή.

Αυτά ήταν τα «σαϊτάρια», τέχνη επιδέξιων μαστόρων της Ασίνης τον καιρό της ακμής του εθίμου. Ο πόλεμος, μέσα σε βροντές, καπνούς, γιουχαΐσματα και βλαστήμιες, με εναλλασσόμενες προελάσεις και οπισθοχωρήσεις, βαστούσε μιαν ώρα περίπου. Μετά εκφυλιζόταν στα σοκάκια. Ήταν πάντοτε πολύ επικίνδυνος. Συχνά το βαρελότο ή το σαϊτάρι χτυπούσε σε ζωντανό στόχο.

Αν εύρισκε την τσέπη του αντιπάλου, όπου φύλαγε τα πυρομαχικά του, εκείνος έπαιρνε φωτιά και καιγόταν. Έτρεχε τότε στην απάνω ή στην κάτω βρύση και προσπαθούσε να σβησθή. Έγιναν πολλά τέτοια ατυχήματα κατά καιρούς και πολλοί τραυματίες κατέφυγαν στα δικαστήρια. Αλλά οι δράστες, αν βρίσκονταν, πρόβαλλαν στερεότυπα την ίδια δικαιολογία:

– Έθιμο παμπάλαιο, κύριε πρόεδρε.

Η κατασκευή των βαρελότων ήταν πάντοτε επικίνδυνο εγχείρημα. Πολλές φορές τύχαινε να πάρουν φωτιά μέσα στο φούρνο, όπου τα έβαζαν να στεγνώσουν. Όχι σπάνια τα εύρισκε στη «λιάστρα» η κατσίκα και μασούσε το εξωτερικό χορτάρι που τα έσφιγγε. Τότε παίρναν φωτιά στο στόμα της. Έτσι μερικοί στο τραπέζι της Λαμπρής έτρωγαν όχι αμνόν σιτευτόν, αλλ’ αναγκαστικά γρια γκιόσα, πρώτο θύμα των πασχαλινών πολεμοφοδίων.

Την ώρα της μάχης η κυκλοφορία στο δρόμο σταματούσε. Αν κανένας οδηγός αυτοκινήτου, στα νεώτερα χρόνια, τολμούσε να περάση τα οχυρά, οι Ασιναίοι ξέσπαγαν στο όχημά του, που βγαίνοντας απ’ το χωριό έφερνε εξωτερικά έκδηλα τα ίχνη της εξ Ασίνης πασχαλινής διελεύσεώς του. Όταν πια είχε σουρουπώσει για καλά, οι αντίπαλοι συμφιλιώνονταν όλοι, κριτίκαραν την τελετή του Ιούδα και γύριζαν κατάκοποι στο βραδυνό τραπέζι.

Είδαμε ως εδώ μια σύντομη περιγραφή του εθίμου, που όσο πάει και σβήνει. Δεν γίνονται πια οι οδομαχίες και ο ταλαίπωρος Ιούδας εκτοπίσθηκε από τον «Κρανίου τόπον». Η Κόντρα φυτεύτηκε ελιές. Εφέτος (1976) η εκτέλεση έγινε στον Άγιο Κωνσταντίνο, κοντά στη στροφή του Τολού, όπου υπάρχουν τουριστικά κέντρα.

Η νέα κατάσταση δικαιολογήθηκε με την πρόφαση πως ο Ιούδας συγχρονίστηκε πια και μπορεί η τελετή του να τέρπη και τους περαστικούς τουρίστες, ώστε να προβάλλεται ευρύτερα το χωριό.

Ωστόσο, δυο ερωτήματα προβάλλουν στο μελετητή του εθίμου: α) Από που ήρθε το έθιμο στην Ασίνη και β) ποιο είναι το νόημά του. Θα προσπαθήσω να δώσω μια σύντομη εξήγηση.

Το πρώτο ζήτημα συνδέεται με την προέλευση των Ασιναίων. Φαίνεται πως το αρχικά μικρό Τζαφέρ – Αγά μετά την Επανάσταση εποικίσθηκε από ξένους διαφόρων περιοχών, που κατέβηκαν από την ορεινή Αργολίδα, Κορινθία, Αρκαδία, από την Ύδρα, Ερμιονίδα, κ.α. Πολλοί ήταν τσοπάνηδες. Τούτο προδίδει το επώνυμο ωρισμένων Ασιναίων και μαρτυρούν οι οικογενειακές τους παραδόσεις.

Από το Φωτάκο, μαθαίνουμε πως ο Παπα-Θοδόσης Μπούσκος – Οικονόμου, παπάς της Ασίνης κατά την κήρυξη της Επαναστάσεως, ήταν φιλικός και φροντιστής στην πολιορκία του Ναυπλίου. Φαίνεται ότι κατέβηκε στο Τζαφέραγα από την ορεινή Ναυπλία. Ένας από τους πρώτους προεστούς του χωριού, σύγχρονος του Παπα-Θοδόση ήταν ο Παναγιώτης Χρίστου ή Χριστόπουλος, αγωνιστής κι αυτός του 21, που ήρθε από την Ύδρα, σύμφωνα με τη βέβαιη παράδοση της οικογενείας του.

Μαζί του εγκατεστάθησαν στο Τζαφέραγα και δυο του ανίψια, της οικογενείας Χρίστου, που πήραν εδώ τα επώνυμα Τζαβέλλας («φέσα σαν του καπετάν Τζαβέλλα») και Σκανδάλης («σκάνταλο στην τράτα του θείου του Παναγιωτάκη»), τους οποίους είχε πλήρωμα στο καΐκι του κατά τη διάρκεια του Αγώνα και ύστερα. Ένας άλλος νεοφερμένος στο χωριό από την Ερμιονίδα ήταν ο Δαμιανού.

Ορισμένοι «ελάσσονες» αγωνιστές πήραν κτήματα από το Δημόσιο μετά την Παλιγγενεσία, με ειδικά παραχωρητήρια, σαν αποτίμηση της προσφοράς τους. Και ο Παπα-θοδόσης και ο Χριστόπουλος και άλλοι Ασιναίοι πήραν τέτοια κτήματα στον κάμπο της Ασίνης. Ήταν φυσικό, οι νεοφερμένοι να έφεραν εδώ παλιές συνήθειες του τόπου τους, που συγχωνεύτηκαν με τις ντόπιες παραδόσεις.

Νομίζω, λοιπόν, ότι το έθιμο που μελετάμε, το έφερε από την Ύδρα ο Παναγιώτης Χριστόπουλος με τους άλλους συμπατριώτες του σαν εκδήλωση, που έδινε λαμπρότητα στο Πάσχα της νέας τους πατρίδας. Στο νησί τους το κάψιμο του Ιούδα ετελείτο με λαμπρότητα το 19ο αιώνα. Και σήμερα η τελετή εξακολουθεί να γίνεται, εκτός από την Ύδρα, στις Σπέτσες και στα παρακείμενα χωριά της Ερμιονίδας[3].

Επειδή οι Υδραίοι αυτοί έζησαν και πρόκοψαν στην Ασίνη, το έθιμο ρίζωσε στο χωριό. Ότι αυτή είναι η καταγωγή του εθίμου, δείχνει μια άλλη λεπτομέρεια: Σύμφωνα με την παράδοση, στη φροντίδα για την ετοιμασία του Ιούδα πρωτοστατούσαν ανέκαθεν οι Τζαβελλαίοι και οι Σκανδαλαίοι.

Η αφετηρία του εθίμου, όπως δείχνει η έρευνα, πρέπει να τοποθετηθή στα χρόνια του Παπα-Γιώργη Μηναίου, του διαδόχου του Παπα Θοδόση, στην Ασίνη, από το 1825. Ας σημειωθή ακόμα, ότι στην ακμή του φθάνει, μέσα στο 19ο αιώνα, στην περίοδο της ιεροσύνης του γιου του Παπα-Γιώργη, Παπα-Παντελή Μηναίου (†1902)[4]. Οπωσδήποτε, μετά τους διαφόρους πολέμους (Βαλκανικούς, δυο παγκοσμίους) παρουσίαζε έξαρση, όπως φανερώνουν σχετικές αφηγήσεις των γερόντων.

Για την ερμηνεία του εθίμου είναι αναγκαία μια ευρύτερη θεώρηση της θρησκευτικής εκφράσεως του ελληνικού λαού. Τίθεται το ερώτημα: Το έθιμο του Ιούδα ανεπτύχθη μέσα σε γνήσια χριστιανική παράδοση ή είναι παγανιστικό κατάλοιπο; Μια πρώτη προσέγγιση του ζητήματος δείχνει ότι το έθιμο τούτο έχει μεν επίφαση χριστιανική, αλλά στην ουσία του είναι αρχαιοελληνική επιβίωση.

Με την άποψη αυτή θα συμφωνούσε η λαογραφική έρευνα, η οποία συναντά και άλλες παρόμοιες συνήθειες στη νεώτερη λαϊκή παράδοση και δίνει ανάλογη ερμηνεία. Το μεγάλο πλήθος ποτέ δεν κατάλαβε βαθιά τη χριστιανική μεταφυσική, την απάρνηση του σώματος για μια μεταθανάτια δικαίωση.

Επηρεάζεται βέβαια από την θεολογία των καθαρά θρησκευόμενων, αλλά με τη δική του προσληπτική ικανότητα, η οποία δεν επιφέρει μεγάλες αλλαγές στη συμπεριφορά του. Η ψυχή του δεν μεταβάλλεται ριζικά από τη νέα πίστη, η οποία γίνεται αποδεκτή με τα παλαιά σύμβολα της ελληνικής μυθοπλασίας. Για το μεγάλο, το ανώνυμο πλήθος δεν υπάρχει ξαφνική conversion.

Το νέο, το χριστιανικό όραμα του κόσμου χρωματίζεται από τις παλαιότερες εκφραστικές συνήθειες, που αποτελούν τη γέφυρα του παλαιού και του νέου. Έτσι ο Άδης εξακολουθεί να είναι ο κάτω κόσμος, σκοτεινός και αφιλόξενος όπως αποκαλύπτεται στα ελληνικά μοιρολόγια.

Η Ανάσταση φαίνεται πως γιορτάζεται σαν συνέχεια της αναστάσεως του Άδωνη[5], συμβολισμός οικείος στο λαό, που ζωντανεύει με την εαρινή αναγέννηση της ελληνικής φύσεως. Ο Ιούδας, ειδικώτερα, είναι ένα πρόσωπο του θείου δράματος, που για τον Έλληνα, ιδιαίτερα του 19ου αιώνα, συνδέεται άμεσα με τη «μπαμπεσιά», την οποία ανέκαθεν απεχθάνεται. Ο απλοϊκός άνθρωπος, που συντηρεί ευλαβικά την παράδοση, δεν κατανοεί το «μυστήριο» του Ιούδα: Ήταν το προωρισμένο όργανο που συνέβαλε στη σωτηρία ή απλά ο αχάριστος μαθητής, που πρόδωσε το Δάσκαλό του; Το δεύτερο το καταλαβαίνει καλύτερα.

Έτσι, την ημέρα της Λαμπρής εκδηλώνει το μίσος του με την παραδειγματική καταδίκη του προδότη. Από τα στοιχεία, λοιπόν, του χριστιανικού πάθους προσοικειώνεται τα συγγενή και τα πρόσφορα στην ψυχοσύνθεση και στην εκφραστικότητά του. Υπήρχε στον ελληνικό χώρο μια παμπάλαια παράδοση βδελυγμίας προς τον προδότη και την προδοσία, όπου βρήκε πρόσφορο έδαφος η απέχθεια του νεόφυτου χριστιανού προς το πρόσωπο του Ιούδα.

Έτσι η διαπόμπευσή του πέρασε στο χριστιανικό λαό ως παραδειγματική πράξη στιγματισμού της θεοκτονίας. Ο Ιούδας ήταν ο αποδιοπομπαίος τράγος, που πάνω του ο λαός φόρτωσε όλα τα εγκλήματα, τα όποια έγιναν κατά το Πάθος. Συμβόλιζε, γενικώτερα, κάθε μισητό και αντιλαϊκό υποκείμενο, που η παρουσία του ρύπαινε την πόλη. Έτσι ο χριστιανικός αντισημιτισμός βρήκε προσωπικό στόχο.

Ο προδότης έπρεπε ν’ αποβληθεί, θεαματικά, από την κοινότητα των πιστών. Αναζητώντας αυτή την παράδοση, στα πλαίσια της οποίας βρήκε, φαίνεται, την έκφρασή του το έθιμο του Ιούδα, μπορούμε, να αναχθούμε ως την αρχαία λαϊκή γιορτή των Θαργηλίων (Απρίλιος-Μάιος), που ήταν αφιερωμένη στον Απόλλωνα. Το εξιλαστήριο θύμα λεγόταν, τότε, φαρμακός, που στην κλασσική και μετέπειτα περίοδο κατάντησε συνώνυμο βρισιάς (=κάθαρμα, λέρα).

Σε περίπτωση θεομηνίας, λιμού, επιδημίας ή άλλης συμφοράς, η πόλη αισθανόταν την ανάγκη καθαρμού με ανθρωποθυσία – τα αρχαϊκά χρόνια. Συνήθως ο φαρμακός ήταν ένας κατάδικος, που ο λαός της Ιωνίας περιέφερε στους δρόμους της πόλεως, τον μαστίγωνε με χλωρά κλαδιά και τελικά τον σκότωνε. Μετά έκαιγαν το σώμα του πάνω σε κλαριά άκαρπων δέντρων και πετούσαν την τέφρα του στη θάλασσα.

Μπορούσε να χρησιμοποιηθή στη γιορτή και ένας σκύλος. Ο βυζαντινός γραμματικός και ποιητής Ιωάννης Τζέτζης μας διασώζει το έθιμο με τους έξης πολιτικούς στίχους:

 Ο φαρμακός το κάθαρμα τοιούτον ην το πάλαι.

Αν συμφορά κατέλαβε πόλιν θεομηνία,

είτ’ ούν λιμός είτε λοιμός είτε και βλάβος άλλο,

των πάντων αμορφότερον ήγον ως προς θυσίαν,

εις καθαρμόν και φάρμακον πόλεως της νοσούσης.

Εις τόπον δε τον πρόσφορον στήσαντες την θυσίαν,

τυρόν δε δόντες τη χειρί και μάζαν και ισχάδας[6],

επτάκις γαρ ραπίσαντες εκείνον εις το πέος

σκίλλαις[7], συκαίς αγρίαις τε και άλλοις των αγρίων,

τέλος πυρί κατέκαιον εν ξύλοις τοις αγρίοις

και την σποδόν εις θάλασσαν έρραινον εις ανέμους(…).

Το έθιμο του φαρμακού ήταν πανελλήνιο με μικρές παραλλαγές κατά τόπους και διάφορες περιόδους. Στην Αθήνα, όπως παραδίδει ο Αλεξανδρινός ρήτορας Αρποκρατίων (πιθανόν β’ αι. μ.Χ.) στο «Λεξικόν των Δέκα Ρητόρων», «δύο άνδρας ε ξ ή γ ο ν καθάρσια εσομένους της πόλεως εν τοις Θαργηλίοις, ένα μεν υπέρ των ανδρών, ένα δε υπέρ των γυναικών ότι δε όνομα κύριόν έστιν ο Φαρμακός, ιεράς δε φιάλας του Απόλλωνος κλέψας και αλούς υπό των περί τον Αχιλλέα κατελεύσθη, και τα τοις Θαργηλίοις αγόμενα τούτων απομιμήματά έστιν, Ίστρος εν τω α’ των Απόλλωνος επιφανειών είρηκεν».

Όπως βλέπουμε σ’ αυτό το απόσπασμα, γίνεται προσπάθεια ν’ αναχθή το έθιμο στα ηρωικά ελληνικά χρόνια και να ερμηνευθή ως μίμηση συγκεκριμένου γεγονότος. Και εδώ αναζητείται, από τη μεταγενέστερη παράδοση, επώνυμος κακοποιός, για να εξηγηθή η αφετηρία του εξαγνισμού της πόλεως κατά την εορτή των Θαργηλίων.

Ο μύθος, λοιπόν, πλάθεται και εδώ ως απαραίτητο λειτουργικό στοιχείο μέσα στα πλαίσια της ελληνικής θρησκευτικής παραδόσεως, ο οποίος συχνά κατέληγε σε καλλιτεχνική έκφραση. Στην πραγματικότητα όμως ερμηνεύεται έτσι η πανάρχαια ανάγκη του καθαρμού της πόλεως από τα ανίερα στοιχεία που τη βεβήλωναν. Η τελετουργία αυτή, όπως μας εξηγεί ο ιστορικός της αρχαίας ελληνικής θρησκείας Μ. Ρ. Νilsson, δεν ήταν ακριβώς θυσία, αλλά εξαγνισμός, ο οποίος δρούσε αυτόματα, χωρίς την επέμβαση του θεού, και είχε ως σκοπό να απομακρύνη το μίασμα από την πόλη και τους αγρούς. Γι’ αυτό περιέφεραν, ανάμεσά τους, το φαρμακό.

Παρόμοιο έθιμο καθαρμού, με ανάμικτα στοιχεία θυσίας και αυτομάτου εξαγνισμού, βρίσκουμε και στους αρχαίους Εβραίους. Κατά την  μεγάλη ημέρα του Εξιλασμού, ο αρχιερέας πρόσφερε στον Ιεχωβά, ανάμεσα στις άλλες θυσίες, και έναν τράγο για τη συγχώρηση των αμαρτιών του λαού. Έπαιρνε αρχικά δυο τράγους και τους τοποθετούσε μπροστά στη σκηνή του Μαρτυρίου.

Μετά έρριχνε κλήρους, έναν για τον τράγο της θυσίας που έφερνε την επιγραφή «τω Κυρίω» και έναν για τον αποδιοπομπαίο τράγο με την επιγραφή «τω Αζαζέλ» (=τω Σατανά). Με την κλήρωση εκφραζόταν το θείο θέλημα. Ο πρώτος τράγος θυσιαζόταν «περί αμαρτίας». Μετά ο αρχιερέας επέθετε τα χέρια του πάνω στο κεφάλι του αποδιοπομπαίου τράγου και ωμολογούσε φωναχτά τις αμαρτίες του λαού.

Έτσι ο τράγος έπαιρνε πάνω στη ράχη του τα κρίματα του λαού και τα μετέφερε στην έρημο του διαβόλου: «Και επιθήσει Ααρών τας χείρας αυτού επί την κεφαλήν του χιμάρου (=τράγου) του ζώντος και εξαγορεύσει έπ’ αυτού πάσας τας ανομίας των υιών του Ισραήλ και πάσας τας αδικίας αυτών και πάσας τας αμαρτίας αυτών και επιθήσει αυτάς επί την κεφαλήν του χιμάρου του ζώντος και εξαποστελεί εν χειρί ανθρώπου ετοίμου εις έρημον και λήψεται ο χίμαρος ε φ’  ε α υ τ ώ τας αδικίας αυτών εις γην άβατον, και εξαποστελεί τον χίμαρον εις την έρημον».

Τα μεταγενέστερα χρόνια, κατά την εορτή του Εξιλασμού, οι Εβραίοι έρριχναν τον τράγο σ’ ένα γκρεμό, για να πάρη έτσι ο καθαρμός θεαματικώτερο χαρακτήρα, συνήθεια που μας θυμίζει το έθιμο του φαρμακού στις ελληνικές περιοχές.

Η παραβολή του σημερινού εθίμου προς εκείνα της αρχαιότητας και ιδιαίτερα προς το έθιμο του φαρμακού δείχνει πως προϋπήρχαν οι εθιμικοί  τύποι, για να συνέχιση μετέπειτα ο λαός την τελετή με χριστιανικά σύμβολα. Κάτι ανάλογο που έγινε, όπως είναι γνωστό, και σε άλλες χριστιανικές εκδηλώσεις και λατρευτικά έθιμα με την ευελιξία της αρχαίας Εκκλησίας, η οποία στις ειδωλολατρικές συνήθειες προσπαθούσε να δώση νέα πνευματικότητα.

Όπως εξηγεί ο καθηγητής Ανδρέας Φυτράκης, «εξωχριστιανικαί συνήθειαι παρελαμβάνοντο ή ήσαν υπ’ αυτής (της Εκκλησίας) ανεκταί, εάν και μόνον δεν αντέκειντο προς τας ιδίας αυτής θεμελιώδεις διδασκαλίας και δεν υπενθύμιζον κατά απαράδεκτον τρόπον την ειδωλολατρικήν πράξιν».

Έτσι εξηγείται γιατί η Εκκλησία δεν καταπολέμησε το έθιμο του Ιούδα, όπως λ.χ. τα Αναστενάρια, όπου υπερτερεί έκδηλα ο παγανισμός. Μελετώντας, ειδικώτερα, το έθιμό μας από τη σκοπιά αυτή, διαπιστώνουμε έτσι ότι και στη χριστιανική του έκφραση εξακολουθεί να διατηρή πολλές αρχαιοελληνικές καταβολές. Το κάψιμο του Ιούδα, πριν απ’ όλα, είναι ένα δημόσιο  θέαμα, σαν κι αυτά που συντηρούσαν ανέκαθεν την κλίση του Έλληνα στα πανηγύρια. Αυτή η ροπή έδινε την ευκαιρία για ποικιλόμορφες λαϊκές εκδηλώσεις και αυτοσχεδιασμούς, που εντάσσονταν όμως πάντοτε σε παμπάλαιους εκφραστικούς τύπους.

Τούτη η ανάγκη εδημιούργησε την εποπτική τέλεση των Παθών του Κυρίου, όπως βλέπουμε στο τυπικό της Μ. Εβδομάδας. Στην Ανατολή και στη Δύση, τα λεγόμενα χριστιανικά μυστήρια ήταν ανάλογη προσπάθεια εκφράσεως των Παθών με θεατρικά σχήματα, που το Μεσαίωνα παριστάνονταν στον περίβολο των εκκλησιών. Και εδώ έχουμε λαϊκό θέαμα.

Στην περίπτωση του Ιούδα, επανέρχεται έντονα στο λαό η βαθειά αγάπη του για πανηγυρισμό μετά τη μακριά και κουραστική Σαρακοστή. Οι ξωμάχοι του κάμπου, μετά το πένθος της Μεγαλοβδομάδας, θέλουν να χαρούν και να ξεφαντώσουν τη μέρα της Λαμπρής.

Με το ανδρείκελο του Ιούδα μπορούν να εκφρασθούν ως Έλληνες χριστιανοί, φέρνοντας μαζί τους, βέβαια, αρχαίες παγανιστικές συνήθειες: μασκαρέματα, λαϊκή πομπή, σφυρίγματα, κροτίδες, φωτιές, φαλλικά έθιμα, βωμολοχίες κ.α.[8]. Από μορφολογική λαογραφική επισκόπηση, το κάψιμο του Ιούδα εντάσσεται, ειδικώτερα, στις εαρινές πυρές, που αρχίζουν την Αποκριά και τελειώνουν – μετά την ανάπαυλα της Σαρακοστής[9] – τη Μ. Εβδομάδα[10] με αποκορύφωση την Ανάσταση, που το μήνυμά της προσφέρεται για τέτοιους πανηγυρισμούς.

Πρέπει όμως να τονίσουμε εδώ, ότι το έθιμο μ’ αυτά τα ετερόκλητα στοιχεία μπόρεσε να επιβιώση, γιατί το συντηρεί η καθαρά χριστιανική παράδοση. Όχι μόνο γιατί προϋποθέτει το χριστιανικό εορτολόγιο, αλλά ακόμα γιατί το συντροφεύει η λαϊκή πίστη. Ο τυφεκιοφόρος της Κόντρας δεν θα μπορούσε να σημαδεύη το ανδρείκελο στο ικρίωμα, αν δεν πίστευε βαθιά πως συμμετέχει έτσι στις εκδηλώσεις αναπαραστάσεως των Παθών, που η ίδια η Εκκλησία τελεί τη Μ. Εβδομάδα. Γι’ αυτό ο Ιούδας εκτελείται πάντοτε στον περίβολο της εκκλησίας.

Παρατηρούμε, δηλαδή, πως το έθιμο δεν είναι μια απολιθωμένη παράσταση που συντηρεί έναν παλαιικό τύπο, όπως συμβαίνει στα καθαρά εθνικά κατάλοιπα, αλλά ένας αναγκαίος παρεκκλησιαστικός επίλογος στο Πάθος του Κυρίου, που ζει έντονα η λαϊκή ψυχή όλη τη Μ. Εβδομάδα.

«Σκοτώνοντας το Γιούδα», ο Ασιναίος πιστεύει ότι συμβάλλει έτσι στην απονομή της δικαιοσύνης, που επιβάλλει η λογική των ύμνων, τους οποίους ακούει στις ακολουθίες των Παθών. Έτσι η ένταση της συγκινήσεως που δέχεται σ’ αυτό το διάστημα, και η αγαλλίαση που φέρνει η Ανάσταση, δικαιολογούν την επιθετικότητά του, η οποία παίρνει τα χαρακτηριστικά μιας ομαδικής εκδικήσεως.

Γιατί οι τυφεκιοφόροι είναι εδώ οι ένοπλοι οπαδοί του Χριστού, όπως θα τους ήθελε η βυζαντινή ευαισθησία. Απέναντί τους έχουν το μισητό Προδότη, που, αν έπιαναν ζωντανό την ώρα της «παραδόσεως», μπορούσαν να τον λυντσάρουν. Αυτό το μένος είναι παρόν την ώρα της εκτελέσεως στην Κόντρα. Μέσα σ’ αυτό το λαϊκό αυθορμητισμό διοχετεύονται και συντηρούνται τα παγανιστικά σύμβολα σαν υποδεέστερα μεν, αλλ’ οργανικά στοιχεία της όλης τελετής.

Η πιο πέρα έρευνα δεν θα μπορούσε, ίσως, να μας δώση λεπτομερή στοιχεία για το  πως πέρασε ακριβώς το έθιμο από τον αρχαίο κόσμο στο χριστιανικό. Η αναγωγή που κάναμε ως το φαρμακό, δείχνει πως ο λαός κρατάει επίμονα στην ψυχή του σταθερά βιωματικά σύμβολα, που έρχονται και ξανάρχονται στην επιφάνεια σαν θεμελιακά αρχέτυπα.

Αυτά τα βιώματα μορφοποιούνται κάθε τόσο και αποκρυσταλλώνονται σε ιστορικά  πρόσωπα, ανάλογα με τον πολιτισμικό περίγυρο. Έτσι, ενώ τα πολιτισμικά μορφώματα αλλάζουν, οι βιωματικές σταθερές εξακολουθούν να λειτουργούν με νέα σύμβολα. Ένα τέτοιο λαϊκό αρχέτυπο είναι ο προδότης Ιούδας. Έτσι συναιρούνται παλαιά και νέα σύμβολα χωρίς πολλή καθαρότητα, γιατί η λαϊκή ψυχή δεν φθάνει ως την εποπτεία, όπως βιώνει την πίστη ο ανεπτυγμένος χριστιανός. Η συγγένεια, λοιπόν, των συμβολικών στοιχείων ερμηνεύεται από αυτή την εμπειρική αφετηρία, που υπάρχει στο βάθος κάθε λαϊκής εκδηλώσεως. Τούτη η αρχή έχει χαραχτήρα υπεριστορικό και υπερθρησκευτικό, γιατί εκφράζει γνήσια το αιώνιο λαϊκό αίσθημα.

Μετά από αυτά, μπορούμε να καταλήξουμε στο  συμπέρασμα, πως το κάψιμο του Ιούδα είναι ένα έθιμο με ανάμικτα ελληνικά και χριστιανικά στοιχεία, σαν απήχηση των επιρροών που εδέχθη μέσα στους αιώνες ο λαός μας. Δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε εδώ την ελληνική αισθαντικότητα από την ιουδαϊκή πνευματικότητα, γιατί η συνήθεια έχει παλαιότερη ακόμα καταγωγή και γιατί και οι δυο έχουν συγχωνευθή και έχουν μορφοποιηθή σε αυθεντική λαϊκή έκφραση.

Ο ελληνικός λαός δέχεται κατά καιρούς διάφορα πολιτιστικά στοιχεία, αλλά τα αφομοιώνει με το δικό του φυλετικό αισθητήριο, που το διακρίνει η μυθοπλασία και η παραστατικότητα. Αυτό είναι το γνώρισμα της ελληνικής ευαισθησίας, που διατηρείται αναλοίωτη μέσα στους αιώνες.

Πάνος Λιαλιάτσης

Καθηγητής  Θεολόγος 

Διατηρήθηκε η ορθογραφία του συγγραφέα.

Πρακτικά του Α΄ Συνεδρίου Αργολικών Σπουδών (Ναύπλιον 4-6 Δεκεμβρίου 1976), Πελοποννησιακά, Περιοδικόν της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, Εν Αθήναις, 1979.  

Read Full Post »

Πασχαλινά Αβγά (Λαογραφία)

 «…κατέεις παιδί μου γιάντα τα βάφουμε κόκκινα; Γιατί όντεν ανα­στήθηκε ο Χριστός, πρωί-πρωί ήτανε παόμενος ένας αβγουλάς στην πιάτσα μ’ ένα καλάθι αβγά και πούλιε. Από ‘κειδά πέρασε η Μαρία μια μαθήτρια του Χριστού και του λέει: ο Χριστός αναστήθηκε και δε χαίρεσαι; παρά κάθεσαι και πουλείς αβγά και δεν σε νοιάζει είντα γίνεται παρά όξω. Τοτεσάς τσή λέει ο αβγουλάς. Μόνο άνε γεννούνε κόκκινα ταβγά του καλαθιού θα πιστέψω πως αναστήθηκε. Και πραγματικώς δεν επρόλαβε να τελειώσει τη κουβέδα του και γινήκανε κατακόκκινα ταβγά. Άπου τούτονα βάφουνε οι άνθρωποι κόκκι­να αβγά τη Λαμπρή».

(Χειρόγραφο Λαογραφικής Ύλης του σπουδαστηρίου Λαογραφίας της  Φιλοσοφικής  Σχολής του Πανεπιστημίου  Αθηνών,  1738, σ. 171. Σφηνάρι Κισσάμου Χανίων, 1973, Γεωργακάκη Γεωργία)

Ανάσταση

Το αβγό βαμμένο «κόκκινο» αποτελεί το κύριο σύμβολο της Αναστάσεως του Χριστού και του Πάσχα. Για το λόγο αυτό είναι επιβεβλημένη η πάνδημος συμμετοχή  στη λειτουργία της Αναστάσεως, την οποία έπρεπε να ακούσουν ως και … «οι κλώσσες»: «… όλοι παν στ’ ν Ανάσταση. Κανένας δε γκάθιτι στου σπίτι. Ως κι τ’ ς άρρωστοι πάϊναν στ’ ν ικκλησιά. Σήκουναν κι τ’ ς κλουσσαριές (κλώσσες). Δεν τ’ ς άφηναν πάν'(ω) στ’ αβγά. Ν’ ακούσ’ ν τ’ ν Ανάσταση».

Στην Ήπειρο αιτιολογείται η ενέργεια ως έξης: «Τη νύχτα της Λαμπρής όποια νοικοκυρά έχει κότα στον «κλώσσο» (κλώσσισμα) πρέπει όταν χτυπήσουν οι καμπάνες να τη σηκώσει από    τ ’αβγά της ν’ ακούσει την Ανάσταση, γιατί το πρωί θα βρεθεί ψόφια». Ο συμβολικός συσχετισμός κλώσσας – αβγού με την Ανάσταση είναι έντονα ριζωμένος  στη συνείδηση του λαού, γεγονός το οποίο  εκφράζεται με ποικίλες ενέργειες και τρόπους  όπως οι ανωτέρω.

Το ερυθρό χρώμα, γνωστό ήδη από τους προχριστιανικούς χρόνους, ως ενισχυτικό της συμβολικής ανανεώσεως και ενδυναμώσεως της φύσεως, πρόσφορο και γι’ άλλες εθιμολατρευτικές τελετουργίες επεκτάθηκε και στα κόκκινα αβγά της Λαμπρής, ή αλλιώς πασχαλινά ή λαμπριάτικα. Ας σημειωθεί, ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία πολλές φορές υιοθέτησε ειδωλολατρικές δεισιδαιμονίες, τις οποίες έντυσε, φόρτισε και σημασιοδότησε με χριστιανικές μυστικές ερμηνείες και δοξασίες.

Πασχαλινά Αβγά

Το γεγονός ότι δεν εννοείται Πάσχα «χωρίς κόκκινο αβγό», σύμβολο της Αναστάσεως του Χριστού είναι κοινός τόπος. Με το κόκκινο «ανοίγεται»το βουλωμένο με το αβγό της Τυρινής στόμα των πιστών με τον «χάσκα (μαγικό – μαντικό παίγνιο με βρασμένο αβγό ή ψημένο για την αποτροπή δαιμονικών όντων)», μετά την νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής κατά την Ανάσταση. «Αβγό πρέπει να είναι το πρώτο αρτύσιμο φαγητό», το όποιο τρώγεται πολλές φορές και πριν την «απολύση» της Εκκλησίας αφού το «τσουγκρίσουν», αμέσως μετά το «Χριστός Ανέστη».

Ενώ  στον Βαθύλακκο Κοζάνης «το πρώτο τσούγκρισμα των κόκκινων αβγών επιβάλλεται να γίνεται αμέσως μετά την Ανάσταση, η οποία θεωρείτο «ιερή στιγμή», εις τον Βελβενδό Κοζάνης τελευταίο όριο για την βρώση των αβγών, τα οποία βάφτηκαν την Μεγάλη Πέμπτη θεωρείται η εορτή της Ζωοδόχου Πηγής, «αλλιώς δεν είναι καλό» και πρέπει να βαφούν νέα την Πέμπτη της Διακαινησίμου.

Χριστός Ανέστη !

Βασικό χαρακτηριστικό της Αναστάσεως είναι το έθιμο του τσουγκρίσματος των αβγών, γνωστό ενδεχομένως από τους Βυζαντινούς Χρόνους (ιγ’ αι.), με την ευετηρική ανταγωνιστικότητά του (νικητής πανελληνίως θεωρείται αυτός του οποίου το αβγό δε θα σπάσει κατά το τσούγκρισμα, όπως π.χ.  στο χωριό Αγγίστη Σερρών «που λένε ότι τυχερός θα είναι αυτός που το αβγό του θα μείνει άσπαστο και ότι θα του πάει καλά η χρονιά») βοηθάει εμμέσως την φύση και τις συνθήκες του βίου για κοινή νίκη και συγχρόνως έχει μαντικό, χαιρετιστήριο, διθυραμβικό, πανηγυρικό και εορταστικό χαρακτήρα.

Πλην των ανωτέρων γνωστών ως προς το τσούγκρισμα δοξασιών υπάρχουν και ποικίλες άλλες  στις οποίες συμφύρονται λαϊκές πίστεις και χριστιανικοί συμβολισμοί.  Στην Φυλή (Χασιά): «μόλις χτύπαγε η καμπάνα, πηγαίνανε στην Εκκλησία μ’ ένα αβγό στην τσέπη, που το σπάνε στην πόρτα της Εκκλησίας με το Χριστός Ανέστη». Ανάλογο έθιμο υπάρχει και  στο Χιλιόδενδρο Καστοριάς: «την πρώτ’ μέρα το Πάσχα, άμα βγαίναμε άπ’ την πόρτα της εκκλησιάς σπάναμε μια γκογκαλνίτσα (αβγό) σταυρωτά στην πόρτα».

Παρατηρούμε ότι  στην ενέργεια αυτή υπάρχει μία επί πλέον προσπάθεια ενισχύσεως του ήδη φορτισμένου με ποικίλες δεισιδαιμονίες αβγού και με τη θεϊκή δύναμη και ευλογία μέσω της θύρας της εκκλησίας, η οποία ως χώρος θεωρείται ηγιασμένη, ώστε η θεϊκή αυτή δύναμη να μεταβιβαστεί και  στον άνθρωπο, ο οποίος θα το φάει. Ανάλογο έθιμο έχουμε και αλλού  στη Μακεδονία, όπου «μετά τη λειτουργία της Αναστάσεως και αφού ο παπάς διαβάσει όλα τα αβγά, θα βγούνε οι κάτοικοι και θα πάει ένας – ένας να σπάσει το αβγό του στο ξύλινο σήμαντρο, το οποίο είναι κρεμασμένο έξω από την Εκκλησία. Ύστερα πιάνεται χορός, κυρίως από γυναίκες που τραγουδούν».

Αξιοσημείωτη είναι και μία εξευμενιστική ενέργεια των κατοίκων του Αγίου Νικολάου Τριχωνίδας, οι οποίοι «του προυί του Πάσχα ταΐζουν και τη βρύση που τρέχει το καθαρό νερό με κόκκινο αβγό, τυρί φρέσκου και καλό ψωμί». Η ενέργεια της προσφοράς ποικίλων η μεμονωμένων τροφικών ειδών, συνήθως πρωτογενών (αβγό, βούτυρο, βασιλόπιττα κλπ.) η πανσπερμιών σε μεταφυσικώς προσωποποιημένες δυνάμεις, όπως είναι η βρύση, το πηγάδι, η πηγή κ.α. την Πρωτοχρονιά με την συνειρμική ευχή «όπως τρέχει το νερό, να τρέχει και το βιος» ή από τη νεόνυμφο προς τον δαίμονα της βρύσης κατά την πρώτη επίσκεψή της εκεί μετά τον γάμο είναι γνωστή και έχει γονιμικό και εξευμενιστικό χαρακτήρα.

Πιστεύω ότι σ’ αυτό αποσκοπεί και η προσφορά του αβγού, ειδικώς φορτισμένου και με τον Αναστάσιμο συμβολισμό, η οποία λειτουργεί και ως μαγικό – θρησκευτική κάλυψη και ψυχολογικό – κοινωνική καταξίωση για τους ίδιους τους κατοίκους. Το έθιμο με παραλλαγές, αλλά με τον ίδιο συμβολισμό του αβγού «ως θυσία για τους δαίμονες του νερού» είναι γνωστό και από άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Ημέρα βαφής. Ενέργειες και δοξασίες.

Το βάψιμο των αβγών στην Μονή Παναγίας (Ν. Ψιλάκη, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη).

Τα αβγά ανά το πανελλήνιο βάφονται συνήθως από τη μητέρα – οικοδέσποινα τη Μεγάλη Πέμπτη, αλλιώς  και «κόκκινη Πέμπτη», διότι πιστεύεται ότι «τότε τ‘ αβγά δεν χαλάνε». Σ’ ελάχιστες περιπτώσεις τα αβγά βάφουν οι νεόνυμφες γυναίκες «για το καλό τους». Κατά τόπους υπάρχουν ποικίλες δοξασίες και ως προς την ώρα κατά την οποίαν βάφονται τα αβγά τη Μεγάλη Πέμπτη.

Ο πλέον κατάλληλος χρόνος για τη βαφή θεωρείται αυτός ο οποίος μεσολαβεί προ της ανατολής του ηλίου έως «το χτύπημα της πρώτης καμπάνας για τον όρθρο της πρωινής λειτουργίας». Επί πλέον  στο Πισοδέριο Φλωρίνης, το Βογατσικό Καστοριάς και αλλού, κυρίως  στην Βόρειο Ελλάδα: «τη Μεγάλη Πέμπτη το πρωί πριν ανατείλει ο ήλιος και πριν από τον όρθρο απλώναμε μία κόκκινη βελέντζα ή ύφασμα, κατόπιν ανάβαμε τη φωτιά στο τζάκι και βάφαμε τα αβγά κόκκινα».

Εφ’ όσον σύμφωνα με τις αιτιολογικές παραδόσεις «το κόκκινο χρώμα» συμβολίζει το αίμα του Χριστού, προφανώς τη σημασία αυτή έχει και η συνήθεια της αναρτήσεως ερυθρών υφασμάτων από τα παράθυρα, τους εξώστες, την εξώθυρα κλπ. Σύμφωνα και προς τη μαρτυρία από το Δοξάτο Δράμας: «τη Μεγάλη Πέμπτη, μόλις ξυπνήσει η οικοδέσποινα βάζει στην κεντρική πόρτα του σπιτιού της απ’ έξω ένα κόκκινο ύφασμα για να δείξει ότι όλη η ημέρα είναι κόκκινα βαμμένη από το αίμα του Κυρίου πάνω στο Σταυρό».

Στη Νιγρίτα Σερρών τα αβγά βάφονται μετά την πρωϊνή λειτουργία και βεβαίως με ιεροπρεπή τελετουργικό τρόπο.  Στη Θεόπετρα Καλαμπάκας: «τα πασχαλινά αβγά τα βάφουν το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης. Όμως βάφουν τη Μεγάλη Τετάρτη τρία μόνο αβγά — είναι η Αγία Τριάδα — από τα οποία το ένα το χαρίζουν στην Παναγιά». Η συνήθεια βαφής συμβολικού αριθμού αβγών και τη Μεγάλη Τετάρτη μαρτυρείται και  στην Αμυγδαλή Αγυιάς Λαρίσης, όπου «απ’ τη Μεγάλη Τετάρτη το βράδυ εβάφαμε πέντε αβγά. Τα βαστάμι για το Χριστό γιατί με 5 καρφιά σταυρώθηκε».

Γενικώς τα αβγά κατά τη Μεγάλη Πέμπτη συνηθίζεται να βάφονται προ της ενάρξεως της ακολουθίας, διότι αλλιώς πιστεύεται ότι άμα χτυπούσαν οι καμπάνες κι ήταν άβαφα θα έσπαζαν». Σε άλλες περιοχές «από τη στιγμή όμως που ‘θελε να σταματήσει η καμπάνα να χτυπάει, δηλαδή από το μεσημέρι της Μεγάλης Πέμπτης μέχρι το Μέγα Σάββατο το χάραμα δεν πιάνανε αβγά γιατί κλουβιαίνανε. Γι’ αυτό πολλοί τα βάφανε το Μέγα Σάββατο το πρωί». Για το λόγο αυτό  στην Κοντογενάδα Πάλλης: «τα αβγά τα βάφουνε το Μεγάλο Σάββατο και όχι τη Μεγάλη Πέμπτη».

Σε πολλούς τόπους τα αβγά «τα οποία γεννήθηκαν τη Μεγάλη Πέμπτη, όταν τα βάφουν τα ξεχωρίζουν γιατί έχουν ξεχωριστές ιδιότητες και τα χρησιμοποιούν σε πολλές περιστάσεις».  Στον Αλμυρό Μαγνησίας «το αβγό της Μεγάλης Πέμπτης αν γεννηθεί από μαύρη κότα βάφεται χωριστά και φυλάγεται  στο εικόνισμα και χρησιμοποιείται για το «ξεμάτιασμα» των παιδιών». Στις Λιθίνες Σητείας πιστεύεται ότι «τα αβγά της Μεγάλης Πέμπτης όσο και να μείνουν υπάρχει πίστη ότι δεν χαλάνε. Λένε μάλιστα ότι εάν μείνουν πέντε χρόνια γίνονται φλουριά».

Η βαφή των αβγών γίνεται με μεγάλη φροντίδα και τελετουργικό τρόπο. Χρώμα των αβγών, όπως ήδη σημειώθηκε, είναι το κόκκινο, χωρίς βεβαίως να αποκλείονται και τα άλλα χρώματα, όπως κίτρινα (σημαίνει την πίκρα για την Σταύρωση του Χριστού), μπλε κ.α. Ιδιαίτερη σημασία δίδεται και  στη διακόσμηση των αβγών «πολλές φορές τ’ αβγά τα στολίζουν με ζωγραφιές και «ξόμπλια» (δηλαδή στολίδια) διάφορα, που εικονίζουν λουλούδια ή πουλιά. Αυτά τ’ αβγά τα λένε ξομπλωτά, κεντημένα ή πέρδικες».

Μάλιστα τα κορίτσια βάζουν στ’ αβγά και φτερά από χρωματιστό χαρτί καθώς και ουρά από ζυμάρι και τα κάνουν και μοιάζουν σαν πουλάκια έτοιμα να πετάξουν. Αλλού γράφουν σεβαστικές επίκαιρες ευχές και τη φράση «ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΝΕΣΤΗ»!, ή τα αρχικά Χ-Α, εφ’ όσον γνώριζαν «γράμματα». Ας σημειωθεί ότι η κάθε ενέργεια, η οποία σχετίζεται με την βαφή των αβγών σηματοδοτείται από σεβασμό για τα ήδη φορτισμένα με άφθονες μυστικές ιδιότητες και θεοτικές δυνάμεις βαμμένα αβγά.

Οι μυστικές ιδιότητες και οι θείες δυνάμεις του αβγού ενισχύονται ακόμη από την τοποθέτησή τους κατά την Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ  στα πόδια του Εσταυρωμένου κατά την ανάγνωση των Ευαγγελίων. Παραθέτω μία εθιμοτυπική τελετουργία βαφής αβγών από τα Μέγαρα όπου φαίνεται σαφώς όλος ο σεβασμός και οι σχετικές προς αυτά δοξασίες: «τη Μεγάλη Πέμπτη οι γυναίκες βάφουνε κόκκινα αβγά και μετά τα αλείφουνε με λάδι για να γυαλίζουν και να ‘ναι όμορφα. Όλα τα φτιάχνουν όμορφα και ας υπήρχε φτώχια.

Είναι πολύ νοικοκυρές και καθαρές. Ένα αβγό, συνήθως το πρώτο, που θα βαφτεί το βάζουν στα εικονίσματα κι’ εκεί μένει μέχρι το επόμενο Πάσχα που θα αντικατασταθεί. Στη συνέχεια τα βαμμένα αβγά οι Μεγαρίτισσες τα βάζουν σε μια πιατέλα την οποία τοποθετούν πάνω στο τραπέζι του «ανωγιού». Την πιατέλα με τα αβγά τη σκεπάζουν με μια λευκή καθαρή και καλοσιδερωμένη πετσέτα, γιατί είναι αμαρτία να τα βρει η Μεγάλη Παρασκευή που είναι η πιο λυπημένη μέρα».

Την ίδια λογική ενέχει και η ενέργεια των γυναικών  στη Νιγρίτα Σερρών οι οποίες «πριν από την Αποκαθήλωση μαζεύουν τα κόκκινα υφάσματα που ήταν απλωμένα στα μπαλκόνια από τη Μεγάλη Πέμπτη μετά τη βαφή των αβγών». Η Μεγάλη Παρασκευή ως η κατ’ εξοχήν πένθιμη ημέρα του έτους, συνήθως παρουσιάζεται προσωποποιημένη και ως εκ τούτου δεν πρέπει να προκαλείται, ως πενθούσα (οι πενθούντες δεν βάφουν αβγά) με το ερυθρό χρώμα των αβγών (και αυτών των ερυθρών υφασμάτων) τα οποία ήδη προοιωνίζουν το χαρμόσυνο μήνυμα της Αναστάσεως.

Ανάλογη είναι και η δοξασία από την Ήπειρο: «όπου τη Μεγάλη Παρασκευή κρύβουν (να μη φαίνεται) και το κόκκινο ακόμη αβγό που έχουν βάλει στο εικόνισμα τη Μεγάλη Πέμπτη». Παρεμφερείς είναι και οι ενέργειες  στα Κύθηρα, όπου «τη Μεγάλη Παρασκευή δεν τυροκομούσαν, δεν πιάνανε τυρί, ούτε αβγά από τη φωλιά, διότι ότι πιάνανε εκείνη την ημέρα βρώμιζε, γι’ αυτό τα κάνανε από τη Μεγάλη Πέμπτη».

Πλην της Μεγάλης Πέμπτης η οποία εθεωρείτο η κατ’ εξοχήν ημέρα για την βαφή αβγών σύμφωνα προς τις πανελλήνιες αντιλήψεις, αβγά έβαφαν σπανιότερα το Μέγα Σάββατο, την Κυριακή του Θωμά, του αγίου Γεωργίου, της Αναλήψεως έως και την Πεντηκοστή. Το έθιμο της βαφής αβγών καθ’ όλη την διάρκεια του πεντηκονταημέρου μετά το Πάσχα και της υποχρεωτικής προσφοράς για «τσούγκρισμα» μεταξύ των συγγενών και των φίλων επιχωριάζει σ’ όλους σχεδόν τους ελληνικούς τόπους.

Πασχαλινά Αβγά

Αβγά έβαφαν και κάθε Πέμπτη των έξι εβδομάδων μετά το Πάσχα, τα οποία ονομάζονται «εξάπεφτα». Η ενέργεια επεξηγείται ως εξής: «επειδή η βαφή των αβγών θεωρείται ιερή τελετουργία … εμείς είχαμε συνήθεια όλες τις Πέμπτες μετά το Πάσχα, σύνολο 6, που βάφαμε αβγά μέχρι της Αναλήψεως να μην πηγαίνουμε στη δουλειά γιατί ήταν αργία». Δηλαδή η ημέρα της βαφής των αβγών, λόγω της ιερότητάς της, επιτάσσει αργία. Η Πέμπτη της Διακαινησίμου λέγεται και «αγιοπέφτη» όπως και όλες οι Πέμπτες του Απρίλη και τ’ αβγά «αγιοπεφτιάτικα».

Στη Θράκη υπήρχε η δοξασία, ότι «εάν έβαφαν τις εφτά Πέμπτες, συμπεριλαμβανομένης και της κόκκινης Πέμπτης (Μεγάλης) από έξι αβγά, ήταν καλό για να ζει το στεφάνι (οι σύζυγοι) και τα παιδιά». Σχετική είναι και η αντίληψη από την Σαλαμίνα: «Το πρώτο κόκκινο αβγό το βάζουν στη στεφανοθήκη. Το λένε αβγό του Χριστού, όπου το αφήνουν ένα χρόνο. Είναι καλό για το αντρόγυνο». Αβγά βάφονται επίσης την Πρωτομαγιά, εφ’ όσον αυτή συνέπιπτε εντός της πασχαλινής περιόδου, η οποία όπως δηλώνει και το όνομά της είναι κατ’ εξοχήν μαγική και μαντική ημέρα.  Στην Φυλή «Όταν η Πρωτομαγιά πέφτει στην περίοδο του Πάσχα οι κοπέλες πρωί – πρωί θα βάψουν αβγά και θα βγούνε στον ήλιο να δούνε την «ισκιά» (μαντική ενέργεια)».

Τα τσόφλια των πασχαλινών αβγών χρησιμοποιούνται και ως σημειολογικά της Αναστάσεως του Χριστού, έτσι «το Πάσχα με τα τσόφλια από τα κόκκινα αβγά έφτιαχναν έξω από την πόρτα ένα σταυρό που σήμαινε το «Χριστός Ανέστη».  Στην Ήπειρο πάλι όταν γυρίζουν από την Ανάσταση, ξημερώνοντας γεμίζουν μισό τσόφλι από κόκκινο αβγό με κοπριά αγελάδας (ευφορικό σύμβολο) και το κολλούν πάνω στο πράκι της θύρας τους.

Εξορκιστικές ενέργειες

«Τα τσόφλια των πασχαλινών αβγών τα φυλάνε και τα ρίχνουν μαζί με ροδοπέταλα και άλλα λουλούδια έξω από την είσοδο του σπιτιού τα χαράματα της Πρωτομαγιάς για το καλό του χρόνου»(διαβατήριος – μεταβατική ώρα). Για το καλό του χρόνου και την απαλλαγή από τους ψύλλους γίνεται  στο Στασίο και η εξής εξορκιστική ενέργεια την Κυριακή της Τυρινής (μεταβατική ώρα από τον χειμώνα  στην άνοιξη): «στο τέλος του φαγητού μαζεύουν τα υπολείμματα και τις αβγόφλουδες» και μια κοπέλα τρέχει σε ένα γειτονικό σπίτι και τα πετά στην αυλή φωνάζοντας Κυρα… τους ψύλλους εγώ τους ξεχειμώνιασα, εσύ να τους ξεκαλοκαιριάσεις».

Ως γνωστόν τα ποικίλα ζωύφια, ψύλλοι, κοριοί κ.α. κάνουν την εμφάνισή τους κατά την άνοιξη για αυτό γίνεται προσπάθεια να εξορκισθούν με πολλούς τρόπους και μαγικές ενέργειες όπως π.χ. με τα τσόφλια των αβγών της Τυρινής, τα οποία ενέχουν μεταξύ των άλλων αποτρεπτική δύναμη, η οποία ενισχύεται και με τη χρησιμοποιημένη επωδή.

Δοξασίες ποιμένων

Ενώ όμως ο περισσότερος κόσμος βάφει τα αβγά τη Μεγάλη Πέμπτη ή το Μέγα Σάββατο, οι ποιμενικοί πληθυσμοί «ή δε βάφουν ή δεν τσουγκρίζουν αβγά τη Λαμπρή γιατί δεν έκανε να πιάσουν κόκκινα αβγά, γιατί τα ζώα παθαίνουν «αβγουλήθρα», ασθένεια των προβάτων. Τα αβγά οι ποιμένες τα βάφουν συνήθως την Δευτέρα του Πάσχα». Πρόκειται για πανελλήνιο ομοιοπαθητική πίστη με κατά τόπους παραλλαγές όπως θα φανεί από τα παρατιθέμενα ενδεικτικά παραδείγματα:

 «Μετά την Ανάσταση τσουγκρίζουν μεν, αλλά δεν τα τρώνε τα αβγά, για να μη βγάλουν αβγουλήθρες τα πρόβατα».

«Ανήμερα το Πάσχα οι τσοπάνηδες δεν τρώνε κόκκινα αβγά για να μη βγάλουν αβγουλήθρα τα πρόβατα. Την ίδια μέρα δεν τρώνε και γάλα για να μη τους φτύσει η μύγα».

«Ανήμερα το Πάσχα οι τσοπάνηδες δεν πιάνουν αβγά για να μη πάθουν τα ζώα κακό (γενικώς), να πάθουν αβγουλήθρες, να βγάλουν σπυριά στα μαστάρια τους».

«Την Ανάσταση απαγορεύεται ο τσοπάνος να πιάσει αβγά είτε κόκκινα είτε άσπρα, αν δεν έχει προηγουμένως αρμέξει. Σε περίπτωση που ξεχάσει και πιάσει αβγά πρέπει να πιάσει τη γάτα (εξορκιστικό του κακού) και μετά να πάει να αρμέξει»κ.α.

Η απαγόρευση σε πολλά μέρη επεκτείνεται και  «στις τυρόπιττες», διότι εμπεριέχουν και αβγά.

Η βρώση ή και το τσούγκρισμα των αβγών ανήμερα το Πάσχα απαγο­ρεύεται και προληπτικώς βάσει της αναλογικής σκέψεως και αφορά  στην υγεία των ανθρώπων σύμφωνα με τη μαρτυρία από το Χιλιόδενδρο του νομού Καστοριάς: «…μα δε το σπάναμε ουδέ τρώγαμε κόκκινα αβγά την πρώτ’ μέ­ρα να μη μας μελανιάζουν τα χείλια». Ακόμη «το αβγό της Πασχαλιάς δεν κάνει να μοιρασθεί γιατί τα γίδια παθαίνουν αβγουλίτιδα».

Σε πολλά μέρη πιστεύεται ότι «κι’ οι γυναίκις δεν έκανι να φαν για να μην τ’ς βρίσκ’ν τα «ρούχα» τ’ς μέρις του Πάσχα».

Πένθος

Όσοι έχουν πένθος, αναλόγως με τα κατά τόπους έθιμα ή δε βάφουν καθόλου αβγά ή βάφουν υποχρεωτικώς ένα μόνο αβγό, όπως στα Καλύβια «δια το καλόν». Διότι όπως πιστεύεται γενικώς  στην Αττική «άμα δεν βάψεις τον πρώτο χρόνο, μετά απαγορεύεται να βάψεις επί τρία συνεχόμενα χρόνια». Αντίστοιχη είναι η συνήθεια από την Κυπαρισσία: «Το Πάσχα δεν βάφουνε αβγά, όμως μπορεί να δώσουν στην γειτόνισσα να τους βάψει λί­γα κόκκινα, για το καλό, γιατί αν δε βάψουν καθόλου πρέπει να περάσουν τρία χρόνια για να ξαναβάψουν». Σε άλλες πάλι περιοχές, όπως  στην Κά­τω Λαψίστα Ιωαννίνων «τα έβαφαν μαύρα ή δεν έβαφαν καθόλου», όπως συμβαίνει  στη Θράκη και σχεδόν σ’ όλο τον ελληνικό πολιτισμικό χώρο.  Στο Αχλάδι Ευβοίας πάλι: «οι πενθούντες δε βάφουν τ’  αβγά κόκκινα, χρώμα της χαράς, αλλά μπλε, καφέ ή «μπλιτζιονίσια» (μώβ)… Έμ τε πρώτη χρουνιά κι να βάφτει κόκκινα αβγά! …δε γκάνει!».

Αιτιολογία του ερυθρού χρώματος

Ερμηνευτική του ερυθρού χρώματος των αβγών του Πάσχα είναι και η αιτιολογική παράδοση της Αττικής γνωστή με ποικίλες ανά το πανελλήνιο παραλλαγές: «μια γυναίκα εβραία, ή ό,τι άλλο, είχε άσπρα αβγά στην ποδιά της. Της είπανε το λοιπόν ότι ανεστήθη ο Χριστός κι’ εκείνη είπε: «αν κοκκινίσουν τα άσπρα αβγά, τότε θα έχει αναστηθεί ο Χριστός». Και τότε εκείνα κοκκίνισαν!».

Ενδιαφέρουσα είναι η παραλλαγή από τον Κάμπο Βοιών Λακωνίας για το ερυθρό χρώμα των αβγών: «Τη Μεγάλη Πέμπτη βάφουν τα αβγά κόκκι­να, γιατί λένε ότι η Παναγία μετά τη Σταύρωση του Χριστού έβαψε κόκκι­να αβγά και τα μοίρασε, γιατί ήταν Πάσχα, χωρίς να την εμποδίσει ο πόνος για τον γιό της».  Στο Αχλάδι Ευβοίας «τα αβγά τα βάφουν κόκκινα διότι θεωρείται ότι είναι το αίμα του Χριστού που χύθηκε».

Πλην των αιτιολογικών δημωδών παραδόσεων ως προς το χρώμα των αβγών, υπάρχουν και οι επιστημονικές ερμηνείες των: Νικολάου Πολίτου, Α. Κεραμοπούλλου, Φαίδωνος Κουκουλέ, Στίλπωνος Κυριακίδου, Γεωργίου Μέγα, Γεωργίου Σπυριδάκη, Δημ. Λουκάτου, Στεφ. Ημέλλου κ.ά., των οποί­ων τις θεωρίες καταγράφει ενδεικτικώς ο Ανδρέας Ρουσουνίδης.

Βαφή

Άφθονες είναι και οι δεισιδαίμονες δοξασίες, οι οποίες σχετίζονται με τη βαφή των αβγών, τη χρήση και φύλαξή της, το αγγείο  στο οποίο τοποθετείται, τη σύσταση της βαφής (συνήθως από φυτικές ύλες). Το δοχείο  στο οποίο βάφονται τα αβγά πρέπει να είναι καινούργιο(η χρήση του αμεταχείριστου είναι γνωστή και από άλλες ενέργειες).

Η βαφή σε πολλές περιοχές της Ελλάδας φυλάσσεται «τεσσαράκοντα ημέρες και εν συνεχεία τη «σκορπίζουν» ή τη χύνουν στη θάλασσα της Α­ναλήψεως την ώρα πού χτυπάνε οι καμπάνες για εσπερινό».

Στη Μύρινα της Λήμνου τη Μεγάλη Πέμπτη «τοποθετούν λίγο χρώμα (βαφή) από το κόκκινο των αβγών στο καντήλι για το καλό. Αυτό το κρατούν 40 ήμε­ρες».  Στην Κατοχή Βόνιτσας υπάρχει η εξής δοξασία ως προς τη χρονική διάρκεια της διατηρήσεως της βαφής: «η γυναίκα αν δεν βάψ’ αβγά τ’ μηγάλ’ Πέμπτ’ τα βάφτ’ του μέγα Σάββα(το). Άμα τα βάψ’ τ’ μηγάλ’ Πέμπτ’ πρέπ’ να κρατήσ’ τ’ βαφή σαράντα μέρις κι ύστηρα να ντή χύσ’. Άμα όμους τα βάψ’ του μέγα Σάββα μπουρεί να ‘νη χύσ’ αμέσους. Δεν κάν’ νά χύσ’ τ’ βαφή τσ’ μεγάλ’ ς Πέμπτ’ ς γιατί τότι χύθκη τού αίμα τ’ Χριστού» (ομοιοπα­θητικός παραλληλισμός).

Οι βαφές (μπογιές) των αβγών παλαιότερα ήταν φυτικές και «τις έφτιαναν οι νοικοκυρές μόνες τους», όπως  στην Αττική.  Στο Βογατσικό Καστοριάς «θεωρείται μεγάλη αμαρτία η χρήση έτοιμης μπογιάς». Επίσης έντονη ήταν και η πρόληψη: «άμα τα αβγά δεν παίρνανε χρώμα λένε το ‘χει η κότα. Η επιτυχία της βαφής πιστεύεται ότι εξαρτάται από το ίδιο το αβγό. Για την αποτυχία του χρώματος ενοχοποιείται και η όρνις.

Η αποτυχία του χρώματος πιστεύεται επίσης ότι είναι δυσοίωνο σημείο για την οικογένεια: «…δίνουμε σημασία στο χρώμα πού θα πάρουνε τα αβγά. Αν το κόκκινο είναι χτυπητό, ετούτο σημαίνει καλό για την φαμελιά, αν είναι μουντό, ετούτο είναι κακό ή κάποιος θα πεθάνει». Όμως υπάρχει και η αντίθετη δοξασία: ότι το αποτυχημένο κατά τη βαφή «ασπριδερό» αβγό ο «τζιουμπάνος», όπως αποκαλείται  στα χωριά της Καλαμπάκας, είναι φυλακτικό της υγείας: «Τη Μιγάλι Πέμπτη βάφιν’ τάβγά προυΐ – προυΐ κόκκινα. Του προύτου (πρώτο) πού βάζ’ ν μέσα (στη μπογιά) δε βάφει (βάφεται) καλά λεν (λένε). Βγαίνει άσπρου κι λέν’: α αυτό είνι ου τζουμπάνους, γι’ αυτό είνι άσπρου. Τόβγαν (το έθεταν) κουντά (δίπλα) αυτό τ’ άσπρου κι σταύρωναν όλη τ’ ν οικουγένεια να ‘ν γιρός. Μιτά τόβαζαν στου καντήλ’ (εικονοστάσι) κι του κρατάν’ όλη τ’ χρουνιά, όπως τ’ αντίδουρου».

«Μεγαλοπεφτιάτικα» αβγά

Ιδιαίτερα φορτισμένο με δοξασίες, θεωρείται πανελληνίως «το πρώτο αβγό», το οποίο γεννήθηκε και βάφτηκε την Μεγάλη Πέμπτη και πολύ περισσότερο εφ’ όσον προέρχεται από «μαύρη κότα». Στον Αλμυρό Μαγνησίας το αβγό της Μεγάλης Πέμπτης αν γεννηθεί από μαύρη κότα βάφεται χωριστά και φυλάγεται  στο εικόνισμα και χρησι­μοποιείται για το «ξεμάτιασμα των παιδιών».  Στις Λιθίνες Σητείας πιστεύεται ότι «τα αβγά της Μεγάλης Πέμπτης όσο και να μείνουν υπάρχει πίστη ότι δε χαλάνε. Λένε μάλιστα ότι εάν μείνουν χρόνια γίνονται φλουριά». Σε πολλούς τόπους γενικώς τ’ αβγά «τα οποία γεννήθηκαν τη Μεγάλη Πέμπτη, όταν τα βάφουν τα ξεχωρίζουν γιατί έχουν ξεχωριστές ιδιότητες και τα χρησιμοποιούν σε πολλές περιπτώσεις».

Τα «μεγαλοπεφτιάτικα» αβγά, όπως ονομάζονται κοινώς, χρησιμοποι­ούνται σε ποικίλες τελετές, δεισιδαίμονες ενέργειες, συμβολικές πράξεις, λατρευτικές συνήθειες κ.ά. Ολόκληρα τα «μεγαλοπεφτιάτικα» αβγά ή μόνο τα «τσόφλια» χρησιμοποιούνται ως φίλτρα και «μισητικά» σε ποικίλους καταδέσμους, αποτρεπτικά των δαιμονικών δυνάμεων, προληπτικά βλαπτικών ενεργειών, αλεξητήριος δύναμη ασθενειών (πανώλης).

Στους αγροτικούς πληθυσμούς, όπως και της Αττικής, η χρήση του «μεγαλοπεφτιάτικου» αβγού γίνεται για την ευόδωση της καλλιέργειας φυτών και δένδρων. Γνωστή γενικώς είναι και η αντιβασκάνιος χρήση των αβγών για την προστασία των φυτών τόσο  στην Αττική (Κουβαράς, Καλύβια κ.ά.), όσο και αλλού: «Στις γλάστρες πού έχουν ωραία άνθη συνηθίζουν να βάζουν ένα σκόρδο και ένα αβγό φυσικά άδειο (το κέλυφος) για να μη τα πιάσει το κακό μάτι και μαραθούν».

Πολλές φορές δε και προληπτικώς σε ποι­κίλες ενέργειες, οι οποίες αφορούν  στην προστασία των αγρών και την αποτροπή θεομηνιών, όπως το χαλάζι του Αγίου Παντελεήμονος, οριακή και επικίνδυνη για θεομηνίες καλοκαιρινή ώρα, «χώνανε τ’ αβγά που γεν­νούσαν οι κότες τη Μεγάλη Πέμπτη στο αμπέλι, για να φυλάξουνε από το χαλάζι». Οριακή για τη χαλαζόπτωση θεωρείται  στο νομό Πέλλας και η εορτή του Αγίου Γεωργίου.

Για το λόγο αυτό προληπτικώς «παίρνουν ένα κόκκινο αβγό και το πηγαίνουν και το χώνουν στα χωράφια. Σε περίπτω­ση δε που πιάνει χαλάζι το καλοκαίρι βγάζουν έξω με την πυροστιά ένα κόκ­κινο αβγό που το φυλάσσουν στο εικόνισμα από τη Μεγάλη Πέμπτη, και το χαλάζι σταματάει». Η πυροστιά  στη λαϊκή αντίληψη, συνδεόμενη με την εστία διαθέτει και αυτή αποτρεπτική δύναμη, η οποία ενισχύεται και με άλλα σύμβολα, όπως  στην προκειμένη περίπτωση με τη δύναμη του αβγού, οπότε η ενέργεια για την ανατροπή του χαλαζιού πιστεύεται ότι θα είναι πλέον αποτελεσματική.

Μαρία Μηλίγκου – Μαρκαντώνη

Πηγή      

• « Λαογραφικά του «αβγού» και της «αβγοκουλούρας» και κυρίως εις τον Νομόν Αττικής, Μαρία Μηλίγκου – Μαρκαντώνη, Ανατύπωσις εκ του Ν΄, 1999-2000, τόμου της Επετηρίδος της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Εν Αθήναις, 2006.

Read Full Post »