Ελευθέριον Ύδωρ (Αρχαίος ποταμός)
Ύδωρ καθαρτήριο
Ανάμεσα στο Άργος και στις Μυκήνες, στην πλαγιά μικρού υψώματος στις υπώρειες του λόφου της Εύβοιας, στην περιοχή της προϊστορικής πόλης Πρόσυμνας, απλώνονται ερείπια αρχαίων οικοδομημάτων, με κυριότερο απ’ όλα τον ναό της Ήρας, που έδωσε το όνομα Ηραίο στο γύρω χώρο. Ο Παυσανίας [1] μαρτυρεί ότι στο δρόμο από Μυκήνες για Ηραίο, ρέει ύδωρ Ελευθέριον καλούμενον. Ο ίδιος συμπληρώνει ότι οι ιέρειες του Ηραίου χρησιμοποιούν το νερό για καθαρτήριες τελετές στις απόρρητες θυσίες. Tέτοια χρήση του νερού ήταν συχνή στην αρχαία θρησκεία. Μάλιστα, η όποια πηγή δεν ήταν υποχρεωτικό να είναι άφθονη, όπως προκύπτει από το παρακάτω επίγραμμα Ελληνιστι-κής εποχής:
Αγνή να είναι η ψυχή εκείνου που
μπαίνει σ’αυτό τον αγνό τόπο
και εδώ το χέρι του πλένεται σε διαυγές νερό.
Τον καλό μία σταγόνα θα καθαρίσει,
αλλά για τον ποταπό,
ούτε ο Ωκεανός επαρκεί
με όλα του τα κύματα [2].
Μας είναι γνωστό [3] ότι το Άργος επιδαψίλευε ιδιαίτερες τιμές στη Θεά, και στη γιορτή των Ηραίων σχηματιζόταν μεγάλη πομπή με επικεφαλής την ιέρεια από την πόλη στον ναό, ενώ θυσιάζονταν βόδια και το κρέας τους διανεμόταν στους πιστούς.
Αρχαιολογικός χώρος Ηραίου, Άργος. Φωτογραφία από τον διαδικτυακό τόπο «Περιήγηση στα Μνημεία της Αργολίδας», Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας.
Η πηγή Κυνάδρα
Το Ελευθέριον ύδωρ το συναντάμε και στους άθλους του Ηρακλή. Συγκεκριμένα ο ήρως, όταν απήγαγε τον φοβερό Κέρβερο, αφού τον πήγε στον βασιλιά του Άργους Ευρυσθέα, δεν τον επέστρεψε στον Άδη, αλλά τον απελευθέρωσε κοντά στην πηγή Κυνάδρα, στον δρόμο που συνδέει τις Μυκήνες με το Ηραίο. Από τότε το νερό ονομάστηκε Ελευθέριον και ήταν έθιμο να πίνουν από εκεί νερό οι δούλοι που απελευθερώνονταν [4].
Ηρακλής και Κέρβερος (1636). Έργο του Peter Paul Rubens (1577–1640). Prado National Museum.
Ο Ησύχιος γράφει: Ελεύθερον ύδωρ εν Άργει από της συναγείας πίνουσι κρήνης ελευθερούμενοι των οικετών, διά το και τον Κέρβερον κύνα, ταύτη διαδράναι και ελευθερωθήναι. Υπήρχε μάλιστα στους αρχαίους η παροιμία που λεγόταν μεταξύ δούλων: Ει δε μη μηδέποθ’ ύδωρ πίοιμι ελευθέριον, αφού μόνο απελευθερούμενοι μπορούσαν να πιούν νερό από εκεί [5]. Και ο λόγιος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος (12ος αι.) σχολιάζει: Το εν Κυνάδρα Ελευθέριον ύδωρ πίνει [6].
Ο Ιούλιος Ονώριος μνημονεύει ομώνυμο ποταμό Ελευθέριο, που πηγάζει στη Συρία και χύνεται στο Αιγαίο [7].
Η χαράδρα του Ελευθέριου
Στο δρόμο από τις Μυκήνες προς το Ηραίο, ο αρχαίος διαβάτης περνούσε διαδοχικά από τις χαράδρες του Χάβου, του παραπόταμού του Βαθύρεμα, της ρεματιάς Πλέσια [8], του Κατσικορέματος, της Συκιάς, του ρέματος Αλωνάκι και του Ρέματος του Κάστρου. Σε πολλά από αυτά, ανώνυμα και σε διαδικασία εξαφάνισης σήμερα, ο Steffen βρήκε ερείπια κυκλώπειων γεφυριών, απομεινάρια της πολυσύχναστης οδού.
Ο Ευστάθιος [9] θεωρεί πως το Ελευθέριον ήταν μια βραχώδης χαράδρα. Πράγματι, δυτικά της πλαγιάς όπου είναι τα ερείπια του Ηραίου, υπάρχει η χαράδρα Ρέμα του κάστρου, που σβήνει βαθμιαία σε ασήμαντο ρυάκι. Αυτή πρέπει να είναι ο Ελευθέριος, στον οποίο βρέθηκαν τα ίχνη μυκηναϊκής γέφυρας 300μ. B.Δ. από τον χώρο του Ηραίου. Ο Finlay ανακάλυψε το 1831 στην κοίτη αυτής της χαράδρας ένα υπόγειο υδραγωγείο, λαξευμένο στους βράχους, που πιθανόν μετέφερε το νερό της πηγής του Ελευθέριου.
Το 1892 Αμερικανοί αρχαιολόγοι εξερεύνησαν το υδραγωγείο αυτό, χωρίς όμως να φτάσουν στον προορισμό του. Λογικό είναι να υποθέσουμε ότι όδευε προς το Ηραίο, μεταφέροντας τα νερά της Κυνάδρας. Το μειονέκτημα αυτής της χαράδρας είναι πως δεν διαθέτει νερό άλλο από αυτό της βροχής. Θα μπορούσε βέβαια, να υπήρχε πηγή, που κάποια στιγμή στέρεψε. Θα μπορούσε ίσως πέντε δεξαμενές της αριστερής όχθης, ίχνη των οποίων διακρίνονται μέχρι σήμερα στην περιοχή του Ηραίου ή 200 μέτρα από τον ναό, να τροφοδοτούσαν με νερό το υδραγωγείο. Είναι όμως δύσκολο να υποθέσει κανείς πως οι τελετές του ναού γινόντουσαν με τα στάσιμα νερά μιας δεξαμενής, εκτός κι αν υπήρχε συνεχής φυσική τροφοδοσία της.
Η αναζήτηση της Κυνάδρας οδήγησε τον Steffen, ένα χιλιόμετρο Β.Δ. του Ηραίου, στον αρχαίο δρόμο για τις Μυκήνες, σε πηγή κοντά σε μικρό ρέμα, η οποία ήταν περιφραγμένη από αρχαίο κτίσμα στην περιοχή του εγκαταλελειμμένου μικροοικισμού Βραζέρκα (Ν.Α από το Μοναστηράκι), ενώ λίγο πιο πάνω, στο εκκλησάκι της Παναγίας της Ζωοδόχου πηγής, υπάρχει νεότερη δεξαμενή, τροφοδοτούμενη από βρύση, που κι αυτή έχει ίχνη αρχαίας μαρμάρινης δόμησης. Ο Steffen πιθανολογεί πως είναι η πηγή του Ελευθερίου. Ο Αρβανιτόπουλος είδε εδώ αβαθές πηγάδι κοντά σε εκκλησάκι που ονομάζει Γέννηση της Παναγίας, όπου αναβρύζει νερό που μεταφέρεται με υπόγειο υδραγωγείο από τα βουνά και καταθέτει μια σημαντική μαρτυρία. Οι κάτοικοι του Κουτσοποδίου, αν και το νερό δεν έχει καμία ιδιάζουσα γεύση, το θεωρούν άριστο καθαρτικό και έρχονται εδώ να το προμηθευτούν. Η εξέλιξη μιας βάσιμης παράδοσης, θα πουν κάποιοι και πιθανόν να έχουν δίκιο.
O Kurzgefaste γράφει πως το Ελευθέριο χυνόταν στον Αστερίωνα, πράγμα λογικό, αν κρίνουμε από την κατεύθυνση του ρέματος του Κάστρου, αν και για τα υπόλοιπα ρέματα του δρόμου των Μυκηνών φαίνεται λογικότερο να υποθέσουμε πως κατάφερναν να φτάσουν ως τον Ίναχο, ή να έσβηναν όπως και σήμερα.
Υποσημειώσεις
[1] 2, 17, 1. [«Παυσανίου – Ελλάδος περιήγησις, Αττικά, Κορινθιακά, Λακωνικά, Αρκαδικά, Μεσσηνιακά, Αχαϊκά, Ηλειακά», Ν.Δ. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών, 1976, 1979, 1980].
[2] Nilsson Martin P., «H πίστη των Ελλήνων». Μτφρ. Ι. Κ.Μαζαράκης Αινιάν. Εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1998.
[3] Nilsson, «Gr. Feste», 42-45.
[4] Ησύχιος λ. Ελευθέριον ύδωρ. Ευριπίδη, «Ηρακλής» 614 κ.ε.
[5] Georgiev V., «Die Altgriechischen Flussnamen», Sofia 1958, σ. 18.
[6] «Παρεκβ. εις Όμηρον», 1747, 10.
[7] «Cosmographia», Β, 12, από τους «Geographi Latini minores» του Riese.
[8] Από εγκαταλελειμμένο χωριουδάκι, Β. Α. του σημερινού χωριού Μοναστηράκι (τ. Πρίφτιανι).
[9] Οδύσσεια, xiii, 408.
Κωνσταντίνος Π. Δάρμος
Διαβάστε ακόμη:
Αρχαίοι Ποταμοί Αργολίδας
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 