Feeds:
Δημοσιεύσεις
Σχόλια

Posts Tagged ‘Δάρμος Κώστας’

Σάρων

Posted in Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, tagged , , , , , , on 22 Νοεμβρίου, 2018| Leave a Comment »

Σάρων – Αρχαίος ποταμός

 

Ο Σάρωνας ήταν μυθικός βασιλιάς της Τροιζήνας, που στην προσπάθειά του να πιάσει ένα ελάφι που είχε καταφύγει στη θάλασσα, πνίγηκε. Από αυτόν ονομάστηκε ο κόλπος Σαρωνικός.

Ο Ευστάθιος στις παρεκβολές[1] του στην Διονυσίου περιήγηση, ετυμολογώντας την ονομασία του κόλπου, δίνει και την εκδοχή ότι αυτή προέρχεται από Σάρωνος, ποταμού Τροιζήνος εκβάλλοντος εις αυτόν ο δε Στέφανος Βυζάντιος αναφέρει και ομώνυμο τόπο. Αν υπήρξε ποτέ τέτοιος ποταμός, θα ήταν ή το Μεγάλο Ρέμα, κοντά στο χωριό Καλλονή, ή ο Κρεμαστός ή το  λεγόμενο ρέμα του Πώγωνα.

 

Υποσημείωση

[1] Eustathii Archiepiscopi Thessalonicensis «Commentaris ad Homeri Iliadem Pertinentes». Marchinus van der Valk. Volumen Α-Δ. Lugduni Batavorum 1971-Leiden 1987.  Σχόλιο στον στίχο 420.

 

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος

 Κωνσταντίνος Π. Δάρμος, «Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας». Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Δεκέμβριος, 2013.

Διαβάστε ακόμη:

Αρχαίοι Ποταμοί Αργολίδας

 

Read Full Post »

Ταύρ(ι)ος – (Υλλικός)

Posted in Αρχαίοι Ποταμοί, tagged , , , , , , , , on 2 Νοεμβρίου, 2018| Leave a Comment »

Ταύρ(ι)ος  – (Υλλικός)

 

Αρχαίος ποταμός στην Τροιζήνα. Ο Παυσανίας [1] εντοπίζει την πηγή του Υλλικού [2], που αρχικά ονομαζόταν όπως λέει Ταύριος, ακολουθώντας τον ορεινό δρόμο από Τροιζήνα για Ερμιόνη. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος μιλώντας γενικά για το νερό κάνει μνεία σ’ αυτό της Τροιζήνας: Αλλά πριν απ’ όλα είναι καταδικασμένα τα πικρά νερά κι αυτά που δίνουν μια αίσθηση πληρότητας ευθύς μόλις τα πιεις, όπως κάνει το νερό της Τροιζήνας [3]. Ο μεταγενέστερός του Αθήναιος ξεκαθαρίζει ότι το νερό αυτό είναι το Ταύρειον ύδωρ, στο οποίο αναφέρεται τέσσερεις φορές: Ο Κύνουλκος λέει απευθυνόμενος στον Ουλπιανό: Δεν θα σου πω να πιω το νερό του Ταύρου που συ δεν ξέρεις ποιο είναι [4] και ο συνομιλητής του περίεργος του λέει: …μην αρνηθείς να μας πεις τι είναι αυτό το Ταύριο νερό [5]. Αλλού περιγράφει το νερό της Τροιζήνας το οποίο των γευομένων ευθύς ποιεί πλήρες το στόμα αφού ανήκει στα ύδατα που …και σωματώδη εστί καί έχει ώσπερ τι βάρος εν εαυτοίς [6]. Ο σοφιστής συγγραφέας βάζει στο στόμα του Κύνουλκου [7] απόσπασμα που λέει πως πήρε από την κωμωδία Πυθαγορίζουσα του Άλεξι [8] ένα ποτήρι νερό που βράστηκε καλά αλλ’ αν άβραστο το πιεις είναι βαρύ κουραστικό, και εξηγεί πως το Ταύρειον ύδωρ ονόμασε ο Σοφοκλής στον «Αιγέα» [9] από το όνομα του περί την Τροιζήνα ποταμού Ταύρου, μνημονεύοντας παράλληλα κοντά στον ποταμό κρήνη Υόεσσα.

 

Baron de Stackelberg

Η Τροιζήνα και ο Πόρος, λιθογραφία από το βιβλίο La Grece, σχέδιο του Baron de Stackelberg, Παρίσι, 1834.

 

Το νερό του Ταύρου πρέπει να εννοεί και ο Βιτρούβιος, που αναφέρει πως προκαλούσε ποδάγρα σχεδόν σε όλους τους κατοίκους της Τροιζήνας [10], αφού ό,τι άλλο νερό υπήρχε ήταν μολυσμένο. Ανάλογες πληροφορίες μεταδίδει και ο Πλίνιος λέγοντας: Οφείλεται στο νερό της Τροιζήνας ότι όλοι εκεί υποφέρουν από ασθένεια των ποδιών [11]. Στον Ησύχιο τέλος καταγράφεται: Ταύρειον πώμα: Σοφοκλής Αιγεί, από Ταύρου ποταμού Τροιζήνα, παρ’ώ και κρήνη Υόεσσα. Στην κρήνη αυτή αναφέρεται και ο Ευστάθιος [12], συνδέοντάς την με ποταμό της Τροιζήνας. Στα νερά του ποταμού αυτού πρέπει να αναφέρεται και η τροφός της μητριάς του Ιππόλυτου Φαίδρας, απαντώντας στη δύστυχη κυρά της, που ονειρεύεται να φύγει στα βουνά και να πιει νερό δροσεράς από κρηνίδος καθαρών υδάτων:

τι αναζητάς πηγής τρεχούμενα νερά

δίπλα στον πύργο σου είναι πλαγιά

όπου πώμα εσύ μπορείς να βρεις [13].

H ονομασία του ποταμού μας βάζει στον πειρασμό να θυμηθούμε τον άγριο ταύρο που βγήκε από τη θάλασσα, προκαλώντας θανάσιμο ατύχημα στον Ιππόλυτο, που έτρεχε στην ακτή με το άρμα του. Άλλωστε, ο ταύρος αποτελεί μια συνήθη απεικόνιση ποταμών. Το τοπωνύμιο αυτό θα το βρούμε εκτός από την ομώνυμη μικρασιατική οροσειρά και σε ένα ακρωτήρι στην ανατολική Σικελία, πάνω στο οποίο είναι χτισμένη η πόλη Ταυρομένιο, κοντά στον ομώνυμό της ποταμό [14].  Όσον αφορά στην ονομασία Υλλικός, ο Σ. Βυζάντιος στο λήμμα Υλλείς γράφει: έστιν Υλλίς και φυλή Άργους και Δωριέων και Τροιζινίων ο φυλέτης Υλλεύς. Ίσως εννοεί τον Ύλλο, γιο του Ηρακλή και της Δηιάνειρας, ο οποίος λατρευόταν και στην Τροιζήνα. Αναφέρονται και δύο παραπόταμοι του Έρμου με το όνομα Ύλλος[15] στην Ιωνία, ενώ παρεμφερής είναι και η ονομασία της βοιωτικής λίμνης Υλίκη. Τέλος ο Μελέτιος, προφανώς από λάθος, τον γράφει Υλισό: Ευρίσκεται αύτη η πόλις (η Ερμιόνη)…ου μακράν του Υλισού ποταμού.

Στα νότια της Τροιζήνας υπάρχει στο βουνό πηγή, που σήμερα υδροδοτεί το χωριό. Ίσως να είναι η πηγή του Ταύριου, ίσως Ταύριος να ήταν ο Κρεμαστός, ή τέλος ίσως Ταύριος να ήταν ένα ασήμαντο σήμερα ρέμα, που εκκινώντας Ν. του χωριού, καταλήγει Δ. της Τροιζήνας,  στον  όρμο του Πώγωνα, στην αρχαία παραλία της Κελενδέρεως.

 

Υποσημειώσεις

 

[1]  2, 32, 7. [«Παυσανίου – Ελλάδος περιήγησις, Αττικά, Κορινθιακά, Λακωνικά, Αρκαδικά, Μεσσηνιακά, Αχαϊκά, Ηλειακά», Ν.Δ. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών, 1976, 1979,  1980].

[2] Γράφεται σε χειρόγραφα των Κορινθιακών και Υλικού ή Υλυκού ή και Ολικού.

[3] «Φ. Ιστορία» XXXI, 36

[4] «Δειπνοσοφισταί», 3,122 a.

[5] «Δειπν.», 3, 122, e.

[6] «Δειπνοσοφισταί» 2,42 α.

[7]  «Δειπν.», 3, 122, f.

[8] Πολυγραφώτατος σκωπτικός ποιητής της Κάτω Ιταλίας (3ος π.Χ. αιώνας). Σώζονται αποσπάσματα.

[9] «Αιγεύς», απ. 20 Ν.

[10]  8, 3, 6.

[11] «Φυσική Ιστορία», XXXI, 12.

[12]  881, 24.

[13] Ευρ. «Ιππόλυτος», 225-227.

[14] Ανώνυμου XXI, Keller «Scriptores Graeci Minores».

[15] Ηροδ. Α΄. 80.

 

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος

 Κωνσταντίνος Π. Δάρμος, «Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας». Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Δεκέμβριος, 2013.

 

Διαβάστε ακόμη:

Αρχαίοι Ποταμοί Αργολίδας

Read Full Post »

Χρυσορρόας (Γεφυραίος ή Κρεμαστός)

Posted in Αρχαίοι Ποταμοί, Μυθολογία, tagged , , , , , , , , , , , , , on 10 Οκτωβρίου, 2018| Leave a Comment »

Χρυσορρόας (Γεφυραίος ή Κρεμαστός) – Αρχαίοι Ποταμοί

 

 

«Λένε πως είναι κάποιος βράχος

 όπου το νερό του Ωκεανού στάζοντας

 πέφτει από γκρεμούς σε μια λιμνούλα

 που βουτούν στάμνες σ’ αυτήν.»

Ευριπίδη «Ιππόλυτος» 121.

 

 

Η αινιγματική ασάφεια του Παυσανία

 

Για τον ποταμό Χρυσορρόα ο Παυσανίας [1], περιερχόμενος την αρχαία Τροιζήνα, αναφέρεται σ’ αυτόν ως εξής: Κάποιο νερό ονομάζουν Χρυσορρόα. Όταν έπεσε ξηρασία για εννέα χρόνια στα οποία δεν έβρεχε ο Θεός, τα άλλα νερά ξεράθηκαν, ο Χρυσορρόας συνέχισε όπως πριν να τρέχει. Η περιγραφή του αυτή δεν είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική ως προς τη θέση του ποταμού – αν ήταν ποταμός και όχι μια απλή πηγή – γι’ αυτό και δεν υπάρχει ομοφωνία για την ταυτότητά του. Πάντως, όπως θα δούμε παρακάτω, η ονομασία Χρυσορρόας απαντάται συχνά ως επίθετο ή όνομα και μάλιστα πάρα πολλών ποταμών και όχι πηγών.

Μερικοί ισχυρίζονται πως Χρυσορρόας είναι το αναφερόμενο από τον ίδιο λίγο πιο πάνω στο κείμενο, νερό της κρήνης του Ίππου, που ανέβλυσε στην Τροιζήνα από κτύπημα της οπλής του Πηγάσου, όπως και στον Ελικώνα της Βοιωτίας [2]. Είναι όμως αφύσικο να αναφέρεται ο περιηγητής, διαδοχικά, στο ίδιο πράγμα, με δυο διαφορετικά ονόματα. Πιθανότερη είναι λοιπόν η εκδοχή που τον ταυτίζει με τον προς δυσμάς των τειχών της αρχαίας Τροιζήνας Γεφυραίο ή Κρεμαστό ή ρέμα των Μύλων, ερμηνεία που ενισχύεται από το γεγονός ότι  τον αναφέρει, αφήνοντας την Τροιζήνα, κατευθυνόμενος δυτικά, προς το ιερό του Ιππολύτου. Ισχυρή πιθανότητα συγκεντρώνει και το ενδεχόμενο Χρυσορρόας να είναι μια απλή πηγή του Κρεμαστού, που θα δούμε παρακάτω, και ο ποταμός συνολικά να είναι ο αναφερόμενος στη συνέχεια από τον Παυσανία, Ταύριος.

 

Ο ποταμός Κρεμαστός και μια πηγή του

 

Η κοίτη του Κρεμαστού αρχίζει 6χμ. Ν.Δ. της Τροιζήνας, στο όρος Αδέρες, το αρχαίο Φορβάντιο, σε υψόμετρο 580 μ., δεξιά από τον ορεινό δρόμο, που συνδέει την τελευταία με το Ηλιόκαστρο. Στα μισά της διαδρομής προς την Τροιζήνα δέχεται από αριστερά το νερό της βρύσης Συκιάς, και λίγο πριν την  πόλη ενδυναμώνεται από πολλές πηγές. Η μέχρι εδώ διαδρομή του είναι ορεινή, με βραχώδη κοίτη και παταγώδεις καταρράκτες, ο τελευταίος των  οποίων, κοντά και Ν.Δ. της Τροιζήνας, περνά κάτω από τη φημισμένη  Γέφυρα του Διαβόλου ή Διαβολογέφυρο, που του έδωσε και το νεώτερο λόγιο όνομά του, «Γεφυραίον ρεύμα» [3], όνομα που δεν χρησιμοποίησαν ποτέ οι ντόπιοι.

 

Το Διαβολογέφυρο. Φωτογραφία από τον διαδικτυακό τόπο: Τροιζηνία – Μέθανα.

 

Στο σημείο αυτό υπάρχει κοντά στην αριστερή όχθη ισχυρή αείροη πηγή, που γκρεμίζεται στο φαράγγι, από ύψος 12 περίπου μέτρων. Σε βράχο πάνω από την πηγή υπάρχουν χαραγμένες κόγχες, που πιθανόν να ήταν αναθηματικές στην αρχαιότητα. Αυτή η πηγή πρέπει να είναι ο Χρυσορρόας. Το παραπάνω απόσπασμα που παραθέσαμε από τον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη, έργο διαδραματιζόμενο στην Τροιζηνία, μοιάζει να περιγράφει την πηγή αυτή. Και αυτό διότι η εικόνα του νερού που πέφτει από τον βράχο ταιριάζει απόλυτα, αλλά και αυτή η αναφορά στον Ωκεανό είναι λογικό να οφείλεται στη διαρκή ροή του Χρυσορρόα που επισημαίνει και ο Παυσανίας.  Εδώ λοιπόν πρέπει να είναι το σημείο που αναφέρει ο Χορός στον «Ιππόλυτο» κι εδώ ερχόντουσαν οι γυναίκες της Τροιζήνας να πλύνουν τα ρούχα τους, όπως συμπληρώνει ο ποιητής:

 

εκεί έπλενε μια φίλη πορφυρά ρούχα

στα δροσερά του ποταμού νερά

και τ’ άπλωνε σε θερμά κι ευήλια βράχια.

 

Η γέφυρα του Διαβόλου

 

Η γέφυρα εδώ, με το εκφοβιστικό όνομα, που έρχεται σε αντίθεση με την ειδυλλιακή εικόνα που περιγράφει ο τραγωδός, μικρή και μονότοξη, 120 μ. πάνω από την κοίτη, δείχνει φυσική και είναι άγνωστο πώς και πότε εμφανίστηκε. Ο Μπαζίλι πιστεύει πως πρόκειται για ογκόλιθο που κατρακύλησε από ψηλότερα, για να σφηνωθεί στο στένωμα σχηματίζοντας αψίδα. Πάνω της υπάρχει αυλακωτός μονόλιθος, που συνεχίζει και βόρεια της γέφυρας, κατασκευασμένος για τη διοχέτευση νερού, καθώς και ένα μονοπάτι που οδηγεί στο Ηλιόκαστρο.

Τέτοια φυσικά γεφύρια, που δείχνουν να μην έχουν φτιαχτεί από ανθρώπου χέρια, η λαϊκή φαντασία τα αποδίδει στο Διάβολο και συνοδεύονται από πλούσια μυθοπλασία. Ειδικά εδώ υπάρχει άλλη μια αιτία για τέτοιες σκέψεις, το αποτύπωμα μιας  σχισμένης στα δύο πατούσας. Υποτίθεται ότι εδώ πάτησε το πόδι του ο Διάβολος και βαθούλωσε το βράχο [4]. Για το γεφύρι του Κρεμαστού υπάρχει με μικροπαραλλαγές, ο εξής θρύλος: Ο πασάς του Δαμαλά (Τροιζήνας), ανέθεσε σε ντόπιο κτίστη να γεφυρώσει το φαράγγι. Αυτός δοκίμασε δύο φορές, αλλά το ποτάμι κατέβασε νερό και παρέσυρε τα γεφύρια. Προ του επαπειλούμενου αποκεφαλισμού του, πούλησε την ψυχή του σε κάποιο παράξενο μαυροφόρο, που εμφανίστηκε ξαφνικά μπροστά του και που προφανώς ήταν ο Σατανάς, με αντάλλαγμα την εν μια νυκτί κατασκευή της γέφυρας,  πράγμα που έγινε και μάλιστα στη σημερινή θέση όπου το νερό δεν μπορεί να την καταστρέψει. Μετά από αυτό ο τεχνίτης πλούτισε, αφού ο Διάβολος του αποκάλυψε πιθάρι με χρυσά φλουριά και παντρεύτηκε τη θυγατέρα του προεστού. Η ανίερη όμως ευτυχία του δεν κράτησε πολύ. Ενώ διάβαινε το γεφύρι,  για να πάρει φλουριά απ’ το κρυμμένο πιθάρι, σηκώθηκε μεγάλη ανεμοζάλη με βροντές, αστραπές κι αστροπελέκια και έγιναν άφαντοι αυτός, το σπίτι και η γυναίκα του [5].

 

Η αρχαία Τροιζήνα και η Φοιβαία λίμνη

 

Αμέσως μετά τη γέφυρα, η χαράδρα ανοίγεται στην πεδιάδα. Λίγο πιο κάτω υπάρχουν παλιοί αλευρόμυλοι, ενώ το νερό που διοχετεύεται σε στέρνες, ποτίζει περιβόλια και συνήθως δε φτάνει  στη θάλασσα. Στη συνέχεια, ο Κρεμαστός κατεβαίνει στην πεδιάδα, ακολουθώντας τη δυτική πλευρά των αρχαίων τειχών, έχοντας κοντά στις όχθες του τα υπολείμματα της Τροιζήνας, δεξιά του ερείπια καλοδιατηρημένου πύργου και αριστερά του θεμέλια του τεμένους του θεοποιημένου Ιππολύτου και πολλών οικοδομημάτων και ερείπια της μεσαιωνικής επισκοπής του Δαμαλά. Ο Τραντ, περιδιαβάζοντας στα ερείπια εντόπισε: δίπλα στις όχθες του Δαμαλά (Χρυσορόα), τμήματα τοίχων, που τα αποδίδει πιθανόν προοριζόμενα να ελέγξουν την εισβολή αυτού του ορεινού ρέματος.

Με πλατειά αλλά ξερή πλέον  κοίτη, πέφτει στον εκτεταμένο ρηχό βάλτο της αρχαίας Φοιβαίας Λίμνης, που επικοινωνεί μέσω στενού καναλιού, με την Ψιφαία θάλασσα που είναι μια απόληξη του Κόλπου της Επιδαύρου. Γύρω από τη λίμνη αυτή γύμναζε τα άλογά του ο τραγικός Ιππόλυτος στον αμφί λίμνας τρόχον [6], ενώ στις όχθες της υπήρχε ναός της Σαρωνίας Αρτέμιδος. Αυτήν επικαλείται η απελπισμένη από έρωτα Φαίδρα:

 

Δέσποινα της λίμνης της θαλάσσιας

και των γυμναστηρίων

που αλόγων ποδοβολητό ακούγεται

Άρτεμις, μακάρι να ερχόμουνα στα χώματά σου δίπλα [7].

 

Ο ορμητικός ποταμός, τις σπάνιες φορές που πλημμυρίζει, διογκώνει τη Φοιβαία και διασπά ή υπερπηδά το αμμώδες στηθαίο που τη χωρίζει από τη θάλασσα. Ξύλινη παραλιακή γέφυρα επιτρέπει σε χωματόδρομο να διασχίσει τα βόρεια κράσπεδα της λίμνης.

 

Baron de Stackelberg

Η Τροιζήνα και ο Πόρος, λιθογραφία από το βιβλίο La Grece, σχέδιο του Baron de Stackelberg, Παρίσι, 1834.

 

Χρυσορρόας, όνομα σε μεγάλη χρήση

 

Είπαμε στην αρχή πως Χρυσορρόας είναι όνομα που ακολουθεί πολλούς ποταμούς. Σπάνια κυριολεκτικά, στην πλειοψηφία τους μεταφορικά, τα νερά τους μετέφεραν χρυσό, με την έννοια πως γονιμοποιούσαν τη γη τους. Αυτοί είναι: Ο συριακός ποταμός Βαράδα στη Δαμασκό [8], ένας ποταμός στην Κολχίδα [9], ποταμός της Γεννησαρίτιδος [10], ποταμός της Γέρασας στην Ιορδανία, ποταμός της Ιεράπολης, ποταμός της άπω Ινδίας, ένας μικρός ποταμός της Θράκης, ποταμός στο όρος Τμώλος [11], ποταμός της Βιθυνίας [12], ποταμός στην περιοχή των πηγών του Τίγρη [13], ενώ συναντιέται και ως επίθετο του Νείλου [14], του γνωστού ποταμού Πακτωλού της Λυδίας [15], του ποταμού Εύηνου [16] και ποιητική επωνυμία του Βοσπόρου. Ενδείξεις για μεσαιωνικό ποταμό Χρυσορρόα, βρίσκουμε στον ποταμό της Μεσσηνίας Ξερίλα. Τέλος, αναφέρεται και ποταμός Χρύσας στη Σικελία [17].

 

 

Υποσημειώσεις

 

[1]  2, 31, 10. [«Παυσανίου – Ελλάδος περιήγησις, Αττικά, Κορινθιακά, Λακωνικά, Αρκαδικά, Μεσσηνιακά, Αχαϊκά, Ηλειακά», Ν.Δ. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών, 1976, 1979,  1980].

[2]  Πολύ κοντά στην κορυφή του. Σήμερα Κρύο Πηγάδι.

[3]  Legrand, 270.

[4]  Ν. Πολίτη, «Του διαβόλου τα πατήματα». Παράδοση Τροιζηνίας. Παρόμοια περίπτωση γεφυριών είναι γεφύρι στο ρέμα Κλομποκή, παραπόταμου του ποταμού Ερύμανθου, καθώς και στην Ελβετία και Ουαλλία στους ποταμούς Ρόυς και Μύναχ αντίστοιχα. Ο διάβολος εμφανίζεται και στο ρέμα του Διαβόλου (Certovka), μικροσκοπικότατο βραχίονα του ποταμού Βλτάβα (Μολδάβα), στην Πράγα της Τσεχίας. Αντίθετα, «Θεογέφυρο», αποκαλούνται φυσικές γέφυρες στον ποταμό Κράθι της Αχαΐας και στο Θύαμι (Καλαμά), κοντά στο χωριό Λίθινο της Ηπείρου, ενώ έχουμε «Θεόκτιστο» γεφύρι στον παραπόταμο του Αρκαδικού Λάδωνα, Τοποριστέικο.

[5]  Μ. Π. Λάμπρου Καζαμίας 1868.  Α. Ραγκαβή Η΄ τόμος απάντων και Ν. Πολίτη «Το γεφύρι του διαβόλου».

[6] Ευρ. «Ιππόλυτος», 1133.

[7] Ευρ. «Ιππόλυτος», 228-230.

[8] Πτολεμαίος, 5,15,9.

[9] Πλίνιος, Φ.Ι. 6, 14, και Απολλόδωρος; 2,1,4, Απολλώνιος ο Ρόδιος «Αργοναυτικά», Δ-1300.

[10] Στράβων, 755.

[11] Ευριπίδη «Βάκχαι», 462.

[12] Διον. Βυζάντιου, Ανάπλους Βοσπόρου, Απόσπ. 46 G.G.M. 2, 59

[13] Ιούλιος Ονώριος 30

[14]  Αθήναιος, V, 203 C.

[15] «Περί ποτ.» 7,  Πλίν. Φυσ. Ιστ.. 5,110.

[16] Υγίνος, 242.

[17] Διοδ.  Σικελ. 14, 95.

 

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος

 Κωνσταντίνος Π. Δάρμος, «Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας». Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Δεκέμβριος, 2013.

 

Διαβάστε ακόμη:

Αρχαίοι Ποταμοί Αργολίδας

Read Full Post »

Ράδος (Μπεντένι)

Posted in Αρχαίοι Ποταμοί, tagged , , , , , , , , , on 3 Οκτωβρίου, 2018| Leave a Comment »

Ράδος (Μπεντένι)

 

Τα ονόματα αυτά ο ποταμός Ράδος τα πήρε από δύο χωριά, από τα οποία περνάνε οι ρεματιές του, στις βόρειες πλαγιές του Διδύμου όρους. Ράδος είναι νεοελληνικό οικογενειακό όνομα [1], απαντάται όμως και ως όνομα χωριών, μάλιστα στη γενική (του Ράδου [2]), στη Μεσσηνία, Λοκρίδα και Γορτυνία [3].  Η λέξη Μπεντένι είναι αραβικής και τουρκικής προέλευσης (μπεντέν) και σημαίνει κάστρο [4].

Το χωριό Μπεντένι έχει μεταφερθεί ανατολικότερα, μετονομασμένο διαδοχικά σε Μπάφι και Αγία Ελένη [5]. Στην παλιά θέση του χωριού, στα μισά της απόστασης Τραχειάς – Αγ. Ελένης, σώζονται λείψανα πελασγικής οικοδομίας,  άγνωστης πόλης, ίσως της αρχαίας Δρυόπης. Στους πρόποδες της Ακρόπολης υπάρχουν ερείπια τουρκικού πύργου, απ’ όπου και η ονομασία και πηγή νερού που τρέχει νότια και πέφτει  στον κλάδο του Ράδου, που έρχεται από το Άνω Φανάρι. Σήμερα οι ντόπιοι δεν τον αποκαλούν πλέον Μπεντένι.

Η κοίτη του χειμάρρου αρχίζει από την περιοχή του θεάτρου της Επιδαύρου στο αρχαίο Κυνόρτιο όρος και από το χωριό Αδάμιο συγκεντρώνει τα νερά του οροπεδίου της Τραχειάς, ενισχύεται από τα ρέματα που κατηφορίζουν από τα χωριά Άνω Φανάρι και Ράδο, διασχίζει το φαράγγι του Αυγού και εκβάλλει στην παραλία των Ιρίων, καθιστώντας  εύφορη την πεδιάδα του κάτω ρου του. Στα περίπου 32 χιλιόμετρα της  διαδρομής του δέχεται νερά από τα όρη Κυνόρτιο (Χαράνι) και  Κορυφαίο από το Βορρά, Ορθολίθιο από ανατολικά και  Αυγό από νότια.

 

Ράδος – Φωτογραφίες από το διαδικτυακό τόπο «Ράδος ποταμός».

 

Ράδος

 

Μεταξύ των εκβολών του Ράδου και του χειμάρρου της Κάντιας πλησιέστερα στο δεύτερο  υπήρχε ο ναός του Απόλλωνα Πυθαέα. Οι πόλεις της συμμαχίας του Άργους ήταν υποχρεωμένες να στείλουν ένα ζώο για θυσία στη γιορτή του. Όταν οι Επιδαύριοι αρνήθηκαν  να στείλουν θύμα υπέρ των παραποταμίων [6], οι Αργείτες τους κήρυξαν τον πόλεμο. Παραποτάμιους αποκαλεί ο Θουκυδίδης τους κατοίκους των περιοχών γύρω από τον Ράδο, που ανήκαν στους Επιδαυρίους. Η χώρα γύρω του κατοικήθηκε από τους Δρύοπες, που οι Δωριείς έδιωξαν από την Οίτη. Το άνυδρο οροπέδιο της Τραχείας, είναι διάσπαρτο από αρχαία χαλάσματα, που κάποιο από αυτά θα ανήκε στη Δρυόπη.

 

Ράδος

 

Ράδος

 

Ράδος

 

Το φαράγγι του Αυγού, που αναφέραμε πιο πάνω, ξεκινά Β.Α. από τα Άνω Καρνεζέικα. Είναι βαθύ και κατάφυτο και έχει διανοιχθεί από το Ράδο, στην προσπάθειά του να βρει διέξοδο στη θάλασσα. Μέσα στο φαράγγι, στην αριστερή όχθη, σε απόκρημνη θέση,  σκαρφαλωμένη σε κοίλωμα κατακόρυφου βράχου, βρίσκεται εγκαταλελειμμένη η διαλυμένη από τη βαυαρική Αντιβασιλεία μονή Αγίου Δημητρίου του 11ου αιώνα, γνωστή σαν Μονή Αυγού. Από τα παράθυρά της το μάτι απολαμβάνει τη θέα, που φτάνει μέχρι τις εκβολές στα Ίρια.

Το όνομα του χωριού αυτού, που βρέχεται από τον Ράδο, ίσως προέρχεται από την πανάρχαιη ρίζα –ιρ, που συνδέεται με το νερό [7]. Στις μέρες μας πάντως η σχέση του Ράδου με το νερό είναι καθαρά εποχική. Ξερός τον περισσότερο καιρό, κατεβαίνει ορμητικός στις μεγάλες βροχές. Παλιότερα στις εκβολές του σχηματίζονταν μικρές ελώδεις λίμνες.

 

Υποσημειώσεις

 

[1] Κωνσταντίνος Ράδος, αγωνιστής του ’21, διοικητής Ναυπλίας και επίτροπος Αργολίδας επί Καποδίστρια.

[2] Το Ράδο είναι χωριό του νομού Αργολίδας του δήμου Ερμιονίδας. Είναι χτισμένο σε υψόμετρο 430 μέτρων στην βόρεια πλευρά του όρους Δίδυμο, κοντά στον εθνικό δρόμο που συνδέει την Επίδαυρο με το Κρανίδι. Έχει πληθυσμό σύμφωνα με την απογραφή του 2001, 81 κατοίκους. Δίπλα στο Ράδο ρέει το ομώνυμο ρέμα που αποτελεί έναν από τους βασικούς κλάδους που σχηματίζουν τον χείμαρρο Σέλλα ή Μπεντένι, κύριο χείμαρρο της νότιας Αργολίδας.

[3] Απαντάται και σε σλαβικά ονόματα, Ραδοσίνιστα, Ραδοσλαύωφ,  ενώ υπάρχει και αλβανικό χωριό Rade. Bλ. και «Πελ. Πρωτοχρονιά», 1965, Δ. Ι. Γεωργακά, «Τα τοπωνύμια Αργολίδος…».

[4]  Η λαϊκή μούσα τραγουδάει: «Η αγάπη πύργους καταλεί, μπεντένια ρίχνει κάτου και παλικάρια του σπαθιού τα ρίχνει του θανάτου».

[5] Ο οικισμός της Αγίας Ελένης βρίσκεται στην Δ. Τροιζηνία, κοντά στα όρια με το νομό Αργολίδας. Πρόκειται για ένα ημιορεινό οικισμό που έχει θέα στο οροπέδιο της Αργολίδας και παλαιότερα ονομαζόταν «Μπάφι».

[6]  Θουκυδίδης 5,53. Σε άλλες εκδοχές του κειμένου αναφέρεται υπέρ των βοταμίων, δηλ. για τα βοσκοτόπια.

[7] Ίρις, η θεά που κουβαλούσε το αθάνατο νερό στους θεούς. Ίρης, μικρασιατικός ποταμός (σήμερα Ιρμάκ), Ίρης και ο Ευρώτας.

 

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος

 Κωνσταντίνος Π. Δάρμος, «Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας». Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Δεκέμβριος, 2013.

 

Διαβάστε ακόμη:

Αρχαίοι Ποταμοί Αργολίδας

Read Full Post »

Ποταμιά (Ξωβριό)

Posted in Αρχαίοι Ποταμοί, tagged , , , , , , , , , , , , , on 1 Οκτωβρίου, 2018| Leave a Comment »

Ποταμιά (Ξωβριό) – Αρχαίοι ποταμοί

 

 Το Μουχλί και οι πηγές του

 

Το ρέμα αυτό σχηματίζεται από δυο νεροσυρμές, που κατεβαίνουν από τα βουνά Παρθένιο (Ροΐνό) και Κτενιάς και ενώνονται Δ. του χωριού  Αχλαδόκαμπος, με το κοινό όνομα Ποταμιά, αφού περιβάλλουν τον κωνικό λόφο, όπου ήταν χτισμένη η περίφημη οχυρή μεσαιωνική πόλη Μουχλί, από την οποία απέμειναν διάσπαρτα λείψανα. Στη νότια πλαγιά του λόφου, η μικρή πηγή της «Κάτω-βρύσης» στέλνει με δυσκολία το λιγοστό νεράκι της στη ρεματιά που σχηματίζεται στην πρώτη χαράδρα μεταξύ Παρθενίου και Μουχλίου. Η δεύτερη χαράδρα μεταξύ Κτενιά και Μουχλίου ονομάζεται Ποταμιά ή Γύρος και γκρεμίζεται από τον Κτενιά, διαγράφοντας τις βόρειες υπώρειες του λόφου του κάστρου. Στη δεξιά της όχθη τοποθετείται ένα από τα ιερά που ήταν αφιερωμένα στην περιοχή αυτή στην Αρτέμιδα.

Εκτός από την «Κάτω-Βρύση», άλλες τρεις μικρότερες πηγές αναβλύζουν γύρω από τον λόφο. Ο Κωνσταντίνος Διοικητής, στο χρονικό που συνέταξε το 1715, περνώντας από εδώ, αναφέρεται σε μια από αυτές τις πηγές και ύστερα στην Κάτω-βρύση, χωρίς να γνωρίζει το όνομά τους: …πιο κάτω υπάρχει ένας γκρεμός από βράχια, τον οποίο χωρίζει κατακόρυφα ένα βουνό στρογγυλό όπως αυτό της Κορίνθου, κάτω από το οποίο αναβλύζει μια πηγή ωραίου νερού [1]. Και μετά από αυτήν την πηγή υπάρχει ένα παλιό κάστρο, πάνω στην πλαγιά αυτού του βουνού, εδώ ανοίγεται το φαράγγι μιας κλεισούρας…και πιο χαμηλά από το κάστρο προς τον δρόμο, μια άλλη πηγή αναβλύζει κάτω από έναν βράχο [2].

 

Μουχλί – Ερείπια Παναγίας Μουχλιώτισας. Φωτογραφία από το διαδικτυακό τόπο, exploring-greece.

 

Βυζαντινή Πολιτεία Μουχλί (Αρχαιολογικός Χώρος). Φωτογραφία από το διαδικτυακό τόπο, exploring-greece.

 

Ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης ιστορεί πως το 1458, ο Μωάμεθ Β΄ πολιορκώντας το Μουχλί, απέκοψε το νερό ο εκτός ην της πόλεως, εξαναγκάζοντας το Δημήτριο Ασάνη που υπερασπιζόταν το κάστρο, να το παραδώσει. Το ίδιο αναφέρει και ο συγγραφέας του Βαρβερινού Κώδικα: …οι Τούρκοι επήρανε το νερό τους οπού ήτονε όξω του κάστρου [3]. Πιθανότατα πρόκειται για μια πηγή, που βρίσκεται στην  Ν.Α. πλαγιά του κάστρου, η οποία ρέει με κατεύθυνση τη ρεματιά της Κάτω-βρύσης.

Η περιοχή ήταν πολυσύχναστο πέρασμα. Πάνω από την κοίτη της Ποταμιάς περνούσε ο – μέχρι το 1852 σε χρήση και διανοιγμένος επί Τουρκοκρατίας – δρόμος Άργους – Τρίπολης. Αυτός ακολουθούσε την πορεία Μύλοι Άργους – Σκαφιδάκι – Αχλαδόκαμπος, ανέβαινε στο Παρθένιο όρος, όπου ως σήμερα σώζονται λιθόστρωτα τμήματά του και περνώντας έξω από την Μπερτζοβά (σήμερα Παρθένι), κατέληγε στην πρωτεύουσα του Μωριά.

 

Η παλαιά σιδηροδρομική γέφυρα Αχλαδοκάμπου (1892-1944). Η παλαιά σιδηροδρομική γέφυρα Αχλαδοκάμπου είς χιλιόμετρον 90,139 της γραμμής Κορίνθου – Τριπόλεως – Καλαμών έκ πέντε ανοιγμάτων 36+54+72+54+36 = 252 μέτρων, Μέγιστον ύψος από της γραμμής μέχρι της κοίτης της κοιλάδος 60 μέτρα. Ολικόν βάρος της μεταλλικής κατασκευής 850 τόνοι. Κατασκευάσθεισα το 1892 ανετινάχθη το 1944 υπό των Γερμανικών στρατευμάτων κατοχής κατά την αποχώρισιν των έξ Ελλάδος. Φωτογραφία, λεζάντα από το διαδικτυακό τόπο Σύρτης.

 

Πρώτη γέφυρα Αχλαδόκαμπου. Φωτογραφία από το διαδικτυακό τόπο http://www.lifo.gr

 

Το ρέμα της Κάτω Βρύσης περνάει υπό την σκιά του Μουχλίου, κάτω από μεγάλη σιδηροδρομική γέφυρα της γραμμής Τρίπολης – Άργους, την ψηλότερη της Πελοποννήσου, που κατασκευάστηκε το 1890, ανατινάχτηκε από τους Γερμανούς το 1944 και στήθηκε πάλι το 1974 στηριγμένη σε 12 βάθρα. Η ντόπια παράδοση, μια πιο εξευγενισμένη εκδοχή αυτής του γεφυριού της Άρτας και της «Γέφυρας της Κυράς» στον αρκαδικό Λάδωνα, θέλει να καρφώνεται εδώ η σκιά της γυναίκας του πρωτομάστορα [4].

 

Η έξοδος του Σαρανταπόταμου στην Πνίκοβη

 

Νοτιοδυτικά του Αχλαδοκάμπου, η ενιαία κοίτη δέχεται νερά που κατεβαίνουν από τη γραφική και καταπράσινη θέση Πνίκοβα ή Πνίκοβη ή Πηνίκοβη, νερά που σχηματίζοντας μικρό ρυάκι βγαίνουν από τα πόδια ψηλού και απότομου βράχου, λίγο χαμηλότερα από μια σπηλιά [5]. Τα νερά αυτά είναι η εκροή του ποταμού Γαρεάτη και του τεγεατικού Σαρανταπόταμου (πιθανολογούμενου αρχαίου άνω ρου του Αλφειού,  εκτρεπόμενου τότε στις καταβόθρες του Βορείου όρους, εκεί που σήμερα είναι η νεότερη λίμνη Τάκα), που σήμερα  σμίγουν και εξαφανίζονται σε καταβόθρα, στους νότιους πρόποδες του Παρθενίου. H oνομασία Πνίκοβη δείχνει σε μια πρώτη ματιά να παραπέμπει σε πνίξιμο, ίσως όμως παράγεται από το πίνω και αqua [6] (νερό), προφανώς υπό την επίδραση του Φραγκοκρατούμενου Μουχλίου. Καταγράφεται [7] όμως και η ονομασία κεφαλάρι του Μπενικόβη, οπότε Πνίκοβη πρέπει να είναι παραφθορά του αρχικού ονόματος.

 

Μουχλί. Τα νερά που τροφοδοτούσαν τους 3 διαδοχικούς μύλους,
δίπλα στον αρχαίο δρόμο. Φωτογραφία από το διαδικτυακό τόπο «Όρειος άνεμος».

 

Μουχλί. Τα νερά που τροφοδοτούσαν τους 3 διαδοχικούς μύλους,
δίπλα στον αρχαίο δρόμο. Φωτογραφία από το διαδικτυακό τόπο «Όρειος άνεμος».

 

Οι Υσιές, τα Ανιγραία και ο Ελαιούντας

 

Η ρεματιά της Ποταμιάς ακολουθεί τη σιδηροδρομική γραμμή Τρίπολης – Άργους, διασχίζοντας το αναπεπταμένον πεδίον, θέατρο της μάχης του 669 π.Χ. μεταξύ Αργείων και Σπαρτιατών, που περιγράφει ο Θουκυδίδης, πεδίο που κάποτε διαφεντευόταν από τις αρχαίες Υσιές, τα ερείπια των οποίων βρίσκονται κοντά στο χωριό Αχλαδόκαμπος. Στο τελευταίο τμήμα της, διασχίζει φαράγγι και μετονομάζεται σε Ξωβρυό ή Ξεροβοριό [8], από ομώνυμη πηγή κοντά στην Ανδρίτσα, η οποία παρουσιάζει περιοδική ανά επταετία ή οκταετία μείωση των νερών της, τροφοδοτούμενη από την καταβόθρα της Μηλιάς βόρεια της Τρίπολης. Έχοντας δεξιά της το βουνό Ζάβιτσα, τέμνει λίγο πριν κατέβει στην πεδιάδα του Κιβερίου, στην περιοχή του Ελαιούντα, κοντά στο χωριό Σπηλιωτάκης, τα Ανιγραία την αρχαία οδό η οποία συνέδεε τη Λέρνη με την Θυρεάτιδα. Το δάπεδο ναού, που ανασκάφτηκε στο αρχαίο πόλισμα του Ελαιούντα, ήταν στρωμένο με ψηφιδωτό, του οποίου τα περιθώρια διακοσμήθηκαν με μαίανδρο, φτιαγμένο από μικρά μαύρα και λευκά ποταμίσια βότσαλα, που πιθανότατα προέρχονται από την και σήμερα γεμάτη από κροκάλες ποταμιά του Ξωβριού.

 

Η Κεγχρεία πηγή

 

Χαμηλότερα η ποταμιά ενώνεται με τον χείμαρρο Ξεριά. Ο τελευταίος κατεβαίνει από τη δασώδη περιοχή «Νερά» του Αχλαδόκαμπου, ονομαζόμενη έτσι από τις πηγές που τον τροφοδοτούν. Εδώ κοντά ήταν χτισμένο το χωριό Παλιοσκαφιδάκι, ενώ μερικοί τοποθετούν στο μέρος αυτό και το πόλισμα των αργολικών Κεγχραιών, κτισμένο στην αρχαία ορεινή οδό του «Τρόχου» που ένωνε το Άργος με την Τεγέα. Αν η υπόθεση αυτή είναι σωστή, τότε κάποια από τις πηγές  είναι η Κεγχρεία ή Κερχνεία, όπου έτρεξε η αλλοπαρμένη δαμάλα Ιώ προς εύποτον Κερχνείας ρέος [9].  Η πολύρρυτη απομονωμένη περιοχή, όπου παλιότερα έβοσκαν εδώ χιλιάδες αιγοπρόβατα, συνέχισε να κατοικείται και στους μεσαιωνικούς χρόνους, όπως προκύπτει από ερείπια κτισμάτων και ναών εκείνης της εποχής.

Ακολούθως ο Ξεριάς διασχίζει μια χαράδρα στα νότια του Ποντίνου όρους και μαζί με την Ξαβριά εκβάλλουν στον Αργολικό κόλπο.

 

Υποσημειώσεις

 

[1] Πρέπει να εννοεί την πηγή Βρυσούλα ή Βοργιά, Β.Δ. του λόφου.

[2] Εδώ εννοεί την Κάτω Βρύση, που πηγάζει στην αρχή της χαράδρας κάτω από βράχο.

[3] Βλ. Ζώρα Γεωργ. Θ., «Η μετά την άλωσιν εκστρατεία Μωάμεθ του Β΄ κατά της Πελοποννήσου, κατά τον Βαρβερινόν Ελληνικόν κώδικα 111», Πελοποννησιακή πρωτοχρονιά, 1963.

[4] Πετρονώτη Αργ., «Τα πέτρινα γεφύρια της Πελοποννήσου». Περιοδικό «Επτά ημέρες», εφημερίδας Καθημερινή, 13-2-2000.

[5] Στην κορυφή του βράχου διακρίνεται σκαλισμένο ομοίωμα χελώνας, είδος εν αφθονία στο αρχαίο Παρθένιο, νομιζόμενο ότι ανήκε στον Πάνα. Ο τοπικός συγγραφέας Ι. Αναγνωστόπουλος θεωρεί ότι το σπήλαιο ήταν αφιερωμένο στον Πάνα. [Αναγνωστόπουλου Ι. Σ., «Η Αγία Παρασκευή της περιοχής Νερά του Αχλαδόκαμπου», 1988.

[6] Kατά τον Παναγ. Κομνηνό («Λακωνικά, Χρόνων Προϊστορικών…»-1896).

[7]  Fougeres ss 30-31. Γριτσόπουλος. Μπεϊνίκοβα ή Βοϊνίκοβα ονομάζεται και καταβόθρα της Παμβώτιδος, λίμνης των Ιωαννίνων. Η ομοιότητα δεν μπορεί να είναι τυχαία.

[8] Το τελευταίο αναφέρεται έτσι από τον Ν. Η. Αναγνωστόπουλο «Η Αργολική…». [Αναγνωστόπουλου Ν. Η. -Γάγαλη Γ. Α., «Η Αργολική πεδιάς», Αθήναι 1938, έκδ. Α.Τ.Ε.

[9] Αισχύλου «Προμηθεύς δεσμώτης», 687.

 

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος

 Κωνσταντίνος Π. Δάρμος, «Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας». Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Δεκέμβριος, 2013.

 

Διαβάστε ακόμη:

Αρχαίοι Ποταμοί Αργολίδας

 

 

Read Full Post »

Ελευθέριον Ύδωρ

Posted in Αρχαίοι Ποταμοί, tagged , , , , , , , , , , , , , , on 26 Σεπτεμβρίου, 2018| Leave a Comment »

Ελευθέριον Ύδωρ (Αρχαίος ποταμός)

 

Ύδωρ καθαρτήριο

 

Ανάμεσα στο Άργος και στις Μυκήνες, στην πλαγιά μικρού υψώματος στις υπώρειες του λόφου της Εύβοιας, στην περιοχή της προϊστορικής πόλης Πρόσυμνας, απλώνονται ερείπια αρχαίων οικοδομημάτων, με κυριότερο απ’ όλα τον ναό της Ήρας, που έδωσε το όνομα Ηραίο στο γύρω χώρο. Ο Παυσανίας [1]  μαρτυρεί ότι στο δρόμο από Μυκήνες για Ηραίο, ρέει ύδωρ Ελευθέριον καλούμενον. Ο ίδιος συμπληρώνει ότι οι ιέρειες του Ηραίου χρησιμοποιούν το νερό για καθαρτήριες τελετές στις απόρρητες θυσίες. Tέτοια χρήση του νερού ήταν συχνή στην αρχαία θρησκεία. Μάλιστα, η όποια πηγή δεν ήταν υποχρεωτικό να είναι άφθονη, όπως προκύπτει από το παρακάτω επίγραμμα Ελληνιστι-κής εποχής:

Αγνή να είναι η ψυχή εκείνου που

μπαίνει σ’αυτό τον αγνό τόπο

και εδώ το χέρι του πλένεται σε διαυγές νερό.

Τον καλό μία σταγόνα θα καθαρίσει,

αλλά για τον ποταπό,

ούτε ο Ωκεανός επαρκεί

με όλα του τα κύματα [2].

 

Μας είναι γνωστό [3] ότι το Άργος επιδαψίλευε ιδιαίτερες τιμές στη Θεά, και στη γιορτή των Ηραίων σχηματιζόταν μεγάλη πομπή με επικεφαλής την ιέρεια από την πόλη στον ναό, ενώ θυσιάζονταν βόδια και το κρέας τους διανεμόταν στους πιστούς.

 

Αρχαιολογικός χώρος Ηραίου, Άργος. Φωτογραφία από τον διαδικτυακό τόπο «Περιήγηση στα Μνημεία της Αργολίδας», Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας.

 

Η πηγή Κυνάδρα

 

Το Ελευθέριον ύδωρ το συναντάμε και στους άθλους του Ηρακλή. Συγκεκριμένα ο ήρως, όταν απήγαγε τον φοβερό Κέρβερο, αφού τον πήγε στον βασιλιά του Άργους Ευρυσθέα, δεν τον επέστρεψε στον Άδη, αλλά τον απελευθέρωσε κοντά στην πηγή Κυνάδρα, στον δρόμο που συνδέει τις Μυκήνες με το Ηραίο. Από τότε το νερό ονομάστηκε Ελευθέριον και ήταν έθιμο να πίνουν από εκεί νερό οι δούλοι που απελευθερώνονταν [4].

 

Ηρακλής και Κέρβερος (1636). Έργο του Peter Paul Rubens (1577–1640). Prado National Museum.

 

Ο Ησύχιος γράφει: Ελεύθερον ύδωρ εν Άργει από της συναγείας πίνουσι κρήνης ελευθερούμενοι των οικετών, διά το και τον Κέρβερον κύνα, ταύτη διαδράναι και ελευθερωθήναι. Υπήρχε μάλιστα στους αρχαίους η παροιμία που λεγόταν μεταξύ δούλων: Ει δε μη μηδέποθ’ ύδωρ πίοιμι ελευθέριον, αφού μόνο απελευθερούμενοι μπορούσαν να πιούν νερό από εκεί [5]. Και ο λόγιος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος (12ος αι.) σχολιάζει: Το εν Κυνάδρα Ελευθέριον ύδωρ πίνει [6].

Ο Ιούλιος Ονώριος μνημονεύει ομώνυμο ποταμό Ελευθέριο, που πηγάζει στη Συρία και χύνεται στο Αιγαίο [7].

 

Η χαράδρα του Ελευθέριου

 

Στο δρόμο από τις Μυκήνες προς το Ηραίο, ο αρχαίος διαβάτης περνούσε διαδοχικά από τις χαράδρες του Χάβου, του παραπόταμού του Βαθύρεμα, της ρεματιάς  Πλέσια [8], του Κατσικορέματος, της Συκιάς, του ρέματος Αλωνάκι και του Ρέματος του Κάστρου. Σε πολλά από αυτά, ανώνυμα και σε διαδικασία εξαφάνισης σήμερα, ο Steffen βρήκε ερείπια κυκλώπειων γεφυριών, απομεινάρια της πολυσύχναστης οδού.

Ο Ευστάθιος [9] θεωρεί πως το Ελευθέριον ήταν μια βραχώδης χαράδρα. Πράγματι, δυτικά της πλαγιάς όπου είναι τα ερείπια του Ηραίου, υπάρχει η χαράδρα Ρέμα του κάστρου, που σβήνει βαθμιαία σε ασήμαντο ρυάκι. Αυτή πρέπει να είναι ο Ελευθέριος, στον οποίο βρέθηκαν τα ίχνη μυκηναϊκής γέφυρας 300μ. B.Δ. από τον χώρο του Ηραίου. Ο Finlay ανακάλυψε το 1831 στην κοίτη αυτής της χαράδρας ένα υπόγειο υδραγωγείο, λαξευμένο στους βράχους, που πιθανόν μετέφερε το νερό της πηγής του Ελευθέριου.

Το 1892 Αμερικανοί αρχαιολόγοι εξερεύνησαν το υδραγωγείο αυτό, χωρίς όμως να φτάσουν στον προορισμό του. Λογικό είναι να υποθέσουμε ότι όδευε προς το Ηραίο, μεταφέροντας τα νερά της Κυνάδρας. Το μειονέκτημα αυτής της χαράδρας είναι πως δεν διαθέτει νερό άλλο από αυτό της βροχής. Θα μπορούσε βέβαια, να υπήρχε πηγή, που κάποια στιγμή στέρεψε. Θα μπορούσε ίσως πέντε δεξαμενές της αριστερής όχθης, ίχνη των οποίων διακρίνονται μέχρι σήμερα στην περιοχή του Ηραίου ή 200 μέτρα από τον ναό, να τροφοδοτούσαν με νερό το υδραγωγείο. Είναι όμως δύσκολο να υποθέσει κανείς πως οι τελετές του ναού γινόντουσαν με τα στάσιμα νερά μιας δεξαμενής, εκτός κι αν υπήρχε συνεχής φυσική τροφοδοσία της.

Η αναζήτηση της Κυνάδρας οδήγησε τον Steffen, ένα χιλιόμετρο Β.Δ. του Ηραίου, στον αρχαίο δρόμο για τις Μυκήνες, σε πηγή κοντά σε μικρό ρέμα, η οποία ήταν περιφραγμένη από αρχαίο κτίσμα στην περιοχή του εγκαταλελειμμένου μικροοικισμού  Βραζέρκα (Ν.Α από το Μοναστηράκι), ενώ λίγο πιο πάνω, στο εκκλησάκι της Παναγίας της Ζωοδόχου πηγής, υπάρχει νεότερη δεξαμενή, τροφοδοτούμενη από βρύση, που κι αυτή έχει ίχνη αρχαίας μαρμάρινης δόμησης. Ο Steffen πιθανολογεί πως είναι η πηγή του Ελευθερίου. Ο Αρβανιτόπουλος είδε εδώ αβαθές πηγάδι κοντά σε εκκλησάκι που ονομάζει Γέννηση της Παναγίας, όπου αναβρύζει νερό που μεταφέρεται με υπόγειο υδραγωγείο από τα βουνά και καταθέτει μια σημαντική μαρτυρία. Οι κάτοικοι του Κουτσοποδίου, αν και το νερό δεν έχει καμία ιδιάζουσα γεύση, το θεωρούν άριστο καθαρτικό και έρχονται εδώ να το προμηθευτούν. Η εξέλιξη μιας βάσιμης παράδοσης, θα πουν κάποιοι και πιθανόν να έχουν δίκιο.

O Kurzgefaste γράφει πως το Ελευθέριο χυνόταν στον Αστερίωνα, πράγμα λογικό, αν κρίνουμε από την κατεύθυνση του ρέματος του Κάστρου, αν και για τα υπόλοιπα ρέματα του δρόμου των Μυκηνών φαίνεται λογικότερο να υποθέσουμε πως κατάφερναν να φτάσουν ως τον Ίναχο, ή να έσβηναν όπως και σήμερα.

 

Υποσημειώσεις

 

[1] 2, 17, 1. [«Παυσανίου – Ελλάδος περιήγησις, Αττικά, Κορινθιακά, Λακωνικά, Αρκαδικά, Μεσσηνιακά, Αχαϊκά, Ηλειακά», Ν.Δ. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών, 1976, 1979,  1980].

[2] Nilsson Martin P., «H πίστη των Ελλήνων». Μτφρ. Ι. Κ.Μαζαράκης Αινιάν. Εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1998.

[3]  Nilsson, «Gr. Feste», 42-45.

[4]  Ησύχιος λ. Ελευθέριον ύδωρ. Ευριπίδη, «Ηρακλής» 614 κ.ε.

[5]  Georgiev V., «Die Altgriechischen Flussnamen», Sofia 1958,  σ. 18.

[6]  «Παρεκβ. εις Όμηρον», 1747, 10.

[7] «Cosmographia», Β, 12, από τους «Geographi Latini minores» του Riese.

[8] Από εγκαταλελειμμένο χωριουδάκι, Β. Α. του σημερινού χωριού Μοναστηράκι (τ. Πρίφτιανι).

[9] Οδύσσεια, xiii, 408.

 

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος

 Κωνσταντίνος Π. Δάρμος, «Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας». Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Δεκέμβριος, 2013.

 

Διαβάστε ακόμη:

Αρχαίοι Ποταμοί Αργολίδας

Read Full Post »

Ποντίνος (Κρόι)

Posted in Αρχαίοι Ποταμοί, tagged , , , , , , , on 25 Σεπτεμβρίου, 2018| Leave a Comment »

Ποντίνος (Κρόι)

 

Ποντίνος. Αρχαίος ποταμός της Αργολίδας. Στα δυτικά της Λέρνας υπάρχει ένα βουνό ή μάλλον λόφος, Ποντίνος, με ερείπια του μεσαιωνικού κάστρου Κιβέρι και ενός τούρκικου πύργου [1] στην κορυφή του. Το βορειοανατολικό τμήμα του λόφου προσεγγίζει τον Αργολικό κόλπο. Ο Παυσανίας, προερχόμενος από το Άργος, πριν συναντήσει την Αμυμώνη και την Αλκυονία, λέει ότι το βουνό αυτό δεν αφήνει το νερό της βροχής  να τρέξει, αλλά το κρατάει μέσα του (προφανώς λόγω της ασβεστολιθικής του σύστασης) και από το βουνό αυτό ρέει ο ποταμός Ποντίνος [2]. Αναφέρεται [3] ότι τον περασμένο αιώνα κυλούσε με άφθονο νερό διασχίζοντας το δρόμο Μύλων – Άργους και παρακωλύοντας τη συγκοινωνία, αφού δεν υπήρχε στον τότε χωματόδρομο γέφυρα.

Πύργος Κιβερίου ή Πύργος Βασιλοπούλας. Φωτογραφία: Ηλίας Αντωνάκος.
Ο πύργος αυτός ονομάζεται από τους κατοίκους της περιοχής «πύργος της βασιλοπούλας» επειδή κατά την τοπική παράδοση σε παλαιότατα χρόνια ζούσε σ’ αυτόν μία βασιλοπούλα με εξαίρετη ομορφιά (ή κατ’ άλλους με ανυπόφορη ασχήμια), η οποία είχε κατασκευάσει μία υπόγεια δίοδο από τον πύργο της ως τη θάλασσα, για να κατεβαίνει και να κάνει απαρατήρητη το μπάνιο της.

Σήμερα όλο σχεδόν το νερό των πηγών του Ποντίνου που βρίσκονται στην είσοδο των Μύλων, αριστερά του δρόμου που έρχεται από το Άργος, δεσμεύεται για την υδροδότηση Άργους, Ναυπλίου και κοινοτήτων. Όσα περισσεύουν σχηματίζουν μικρό έλος που καταλήγει σε ρυάκι μήκους 400 μέτρων, το οποίο χύνεται στη θάλασσα, κυλώντας παράλληλα και μερικές εκατοντάδες μέτρα βορειότερα της Αμυμώνης.

Το 1698 οι Ενετοί περιέβαλαν με λιθόκτιστο τοίχωμα τις πηγές του Ποντίνου και της Αμυμώνης, οπότε δημιουργήθηκε τεχνητή λίμνη, της οποίας τα νερά κινούσαν ολόκληρο περιτειχισμένο συγκρότημα από μύλους, μεταξύ των οποίων και μπαρουτόμυλους. Το 1714, οπότε οι Οθωμανοί ανακατέλαβαν την περιοχή, η λειτουργία των μύλων συνεχίστηκε με Τούρκους μυλωνάδες.

Ίσως η ονομασία του βουνού και του ποταμού να δηλώνει το ότι βρίσκονται πολύ κοντά στη θάλασσα, αν και πόντος συνήθως λεγόταν η ανοιχτή θάλασσα. Παρεμφερή ονομασία συναντάμε στα παραθαλάσσια Ποντίνια έλη («Paludi Pontine») της Ρώμης. Για την πηγή του Ποντίνου επιβιώνει στη μνήμη των γηραιότερων και η παλιά ονομασία Κρόι. Άλλοι αποδίδουν την ονομασία αυτή στην εγκατάσταση εκεί μεγάλου σταυρού – croix στη Γαλλική – ως ικεσία κατά της επιδημίας ελονοσίας, από τον ιερέα των γαλλικών πλοίων που ναυλόχησαν το 1871 στον Αργολικό κόλπο και άλλοι, που μάλλον έχουν δίκιο, τη θεωρούν αλβανικής προέλευσης [4].

Ο Ρος [5] βρήκε τον Ποντίνο να αναβρύζει από ισχυρή πηγή 100μ. Β. των Μύλων, να σχηματίζει ρυάκι και να χύνεται στη θάλασσα και διορθώνει τον Gell, που γράφει ότι η Λέρνα πηγάζει από τη συμβολή των ποταμών Φρίξου και Ερασίνου. Ο ίδιος προσθέτει: Ανάμεσα στη λίμνη και το ποταμάκι του Ποντίνου όπου βρισκόταν το αρχαίο άλσος των πλατάνων, βλέπει κανείς ποικίλα θεμέλια, καθώς επίσης και μερικά ερείπια στηλών από πυριτόλιθο, χρισμένα με στόκο, όπου σχηματίζονται οι ραβδώσεις. Ανήκαν πιθανώς σε ένα από τα Ιερά. Το άλσος έχει εντελώς εξαφανισθεί. Ένα μοναχικό κυπαρίσσι υψώνεται στη θέση του και αντικρίζει με λύπη τη χαμένη μεγαλοπρέπεια.

 

Υποσημειώσεις

 

[1] Πύργος Κιβερίου ή Πύργος Βασιλοπούλας. Ο πύργος αυτός ονομάζεται από τους κατοίκους της περιοχής «πύργος της βασιλοπούλας» επειδή κατά την τοπική παράδοση σε παλαιότατα χρόνια ζούσε σ’ αυτόν μία βασιλοπούλα με εξαίρετη ομορφιά (ή κατ’ άλλους με ανυπόφορη ασχήμια), η οποία είχε κατασκευάσει μία υπόγεια δίοδο από τον πύργο της ως τη θάλασσα, για να κατεβαίνει και να κάνει απαρατήρητη το μπάνιο της.

[2]  2, 36, 8. [«Παυσανίου – Ελλάδος περιήγησις, Αττικά, Κορινθιακά, Λακωνικά, Αρκαδικά, Μεσσηνιακά, Αχαϊκά, Ηλειακά», Ν.Δ. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών, 1976, 1979,  1980].

[3]  Κοφινιώτη Ι. Κ., «Ιστορία του Άργους από των αρχαιοτάτων χρόνων  μέχρις ημών», Αθήνα 1892, επαν. Εκδόσεις «Εκ προοιμίου», Άργος, 2008.

[4] Λαμπρόπουλου Δημ. Α., «Η Λέρνα», Αθήναι, 1959.

[5] Ρος Λουδοβίκος, «Αναμνήσεις και ανταποκρίσεις από την Ελλάδα», 1863. Αθήνα, 1976. Εκδ. Αφοί Τολίδη.

 

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος

 Κωνσταντίνος Π. Δάρμος, «Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας». Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Δεκέμβριος, 2013.

 

Διαβάστε ακόμη:

Αρχαίοι Ποταμοί Αργολίδας

 

Read Full Post »

Χείμαρος (Κηρίμι)

Posted in Αρχαίοι Ποταμοί, tagged , , , , , , , on 22 Σεπτεμβρίου, 2018| Leave a Comment »

Χείμαρος (Κηρίμι)

 

Χείμαρος (Κηρίμι). Αρχαίος ποταμός στην Αργολίδα. Aναφερόμενος στον ποταμό αυτό ο Παυσανίας [1], λέει ότι κοντά του υπάρχει λίθινος περίβολος, απ’ όπου ο Πλούτωνας κατέβηκε στο βασίλειό του μετά την αρπαγή της Κόρης. Δεδομένου ότι τον συναντά, μετά τον Ερασίνο στο δρόμο για τη Λέρνα, τον ταυτίζουν με τη ρεματιά που ξεκινά από τον Κτενιά, λίγο βορειότερα από τα ερείπια του χωριού Παλιοσκαφιδάκι, οι κάτοικοι του οποίου μετακόμισαν χαμηλότερα. Περνάει ανάμεσα στα βουνά Χάον και Ποντίνος, αφήνει αριστερά του στο χωριό Ελληνικό τα ερείπια της περίφημης πυραμίδας των Κεγχρεών και περνά από το χωριό Διχάλια (τ. Φακλαρέικα), κοντά στο Σκαφιδάκι, με το όνομα Κηρίμι. Παλαιότερα έπεφτε στον Αργολικό,  βορείως των Μύλων, εφ’ όσον κατάφερνε να υπερπηδήσει ένα προτείχισμα που είχε κατασκευαστεί, για να συγκρατεί τα νερά του. Σήμερα στις μεγάλες βροχές φτάνει στη θάλασσα, διασπασμένο σε αποστραγγιστικά αυλάκια.

 

Πυραμίδα του Ελληνικού (Κεγχρεών). Γκραβούρα από το βιβλίο του Ιωάννου Κ. Κοφινιώτου, «Ιστορία του Άργους από των Αρχαιοτάτων χρόνων μέχρις ημών», Εν Αθήναις, Τυπογραφείον ο «Παλαμήδης» 1892. Επανέκδοση, εκδ. Εκ Προοιμίου 2008.

 

Ο Ρος [2] γράφει: Από τους Μύλους για το Άργος, σε μισή ώρα, φθάσαμε σε μια εκκλησία του Αγίου Δημητρίου με παλιές τετραγωνισμένες πλάκες και ερείπια από στήλες. Εδώ ήταν ίσως ο περίβολος που μνημονεύει ο Παυσανίας. Κοντά στον περίβολο, δύο ξεχασμένες νεροσυρμές, ωστόσο δεν τολμώ να κρίνω αν αυτές ήταν ο Χείμαρρος και ο ποταμός Φρίξος του Παυσανία. Εκκλησάκι του Αγ. Δημητρίου υφίσταται και σήμερα κοντά στις εκβολές του Χειμάρρου.

Η ονομασία του Χειμάρρου, συνηθέστατη ως προσδιορισμός ποταμών, αλλά ασυνήθης ως ονομασία τους, ετυμολογείται από το χείμα και ρέω, εννοώντας αυτόν που ρέει τον χειμώνα, χαρακτηρισμός που ταιριάζει στα περισσότερα Πελοποννησιακά ποτάμια.

 

Υποσημειώσεις

[1]  2, 36, 7. [«Παυσανίου – Ελλάδος περιήγησις, Αττικά, Κορινθιακά, Λακωνικά, Αρκαδικά, Μεσσηνιακά, Αχαϊκά, Ηλειακά», Ν.Δ. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών, 1976, 1979,  1980].

[2] Ρος Λουδοβίκος, «Αναμνήσεις και ανταποκρίσεις από την Ελλάδα», 1863. Αθήνα, 1976. Εκδ. Αφοί Τολίδη.

 

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος, «Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας». Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Δεκέμβριος, 2013.

 

Διαβάστε ακόμη:

Αρχαίοι Ποταμοί Αργολίδας

Read Full Post »

Φρίξος (Αρχαίος ποταμός)

Posted in Αρχαίοι Ποταμοί, Μυθολογία, tagged , , , , , , , on 18 Σεπτεμβρίου, 2018| Leave a Comment »

Φρίξος (Αρχαίος ποταμός)

 

Ο Παυσανίας κατά την περιήγησή του στην Αργολίδα, αναφέρει δυο φορές τον ποταμό Φρίξο, τονίζοντας πως εκβάλλει μεταξύ Τημενίου και Λέρνας [1], δεδομένο που ταιριάζει στον Ερασίνο. Το αξιοπερίεργο είναι πως τον παρουσιάζει ως κύριο ποταμό, ο οποίος δέχεται τα νερά του ρέματος που έρχεται από το Χάον. Προφανώς πρόκειται περί λάθους. Αφ’ ενός γιατί ενώ πολλοί συγγραφείς αναφέρουν τον Ερασίνο, κανείς δεν αναφέρει το Φρίξο, αφ’ ετέρου είναι δύσκολο να θεωρήσουμε πως ο εξ αρχής πολύυδρος ποταμός Ερασίνος χυνόταν σε κάποιον μεγαλύτερο, που τώρα έχει εξαφανιστεί.  Θα είναι όμως άδικο να υποθέσουμε πως ο Φρίξος είναι πλάσμα της φαντασίας ή της αβλεψίας του Παυσανία.

Είναι φανερό ότι ο προσχωσιγενής κάμπος έχει σήμερα αλλάξει μορφή και η ροή των ποταμών του υπήρξε ευμετάβλητη, όπως υπαινίσσεται και η μυθολογία της Λερναίας Ύδρας. Ίσως απομεινάρι του αινιγματικού Φρίξου να είναι μια στενή καλαμόζωστη τάφρος, που πέφτει στον Ερασίνο, δεξιά του δρόμου Άργους – Μύλων, για την οποία μπορούμε να εικάσουμε πως παρήκμασε στην πορεία του χρόνου.

 

Χάρτης της εγκυκλοπαίδειας «Πυρσού», με βάση χάρτες των Αντ. Μηλιαράκη και Ν. Κοκκίδη.

 

Τhomas Jefferys – A Map of Thrace and Greece

 

Το όνομα Φρίξος δεν είναι παράταιρο στην Αργολίδα. Θυμίζει τον ομώνυμο Ορχομένιο ήρωα, γιο του βασιλιά Αθάμαντα και της Νεφέλης, πράγμα όχι παράδοξο, αν σκεφθούμε ότι οι περιοχές της Αργολίδας, Ασίνη και Ερμιόνη, αποικίσθηκαν από Ορχομενίους. Κατά τον Angermann, το όνομα του ποταμού προέρχεται από το φρίσσω, δηλαδή κυματίζω, ζαρώνω ελαφρά.

Ο ποταμός αυτός δεν άφησε αδιάφορους περιηγητές και χαρτογράφους,  που συνήθως όμως έδωσαν αυθαίρετες ερμηνείες, μπερδεμένοι από τον συνωστισμό τόσων επώνυμων μικρών ποταμών στον αργολικό κάμπο. Σε χάρτες του 18ου αιώνα [2], η φαντασία των χαρτογράφων εμφανίζει τον Φρίξο προερχόμενο από την Κορινθία να ενώνεται με τον Ερασίνο.

 

Υποσημειώσεις

 

[1] « Παυσανίου – Ελλάδος περιήγησις, Αττικά, Κορινθιακά, Λακωνικά, Αρκαδικά, Μεσσηνιακά, Αχαϊκά, Ηλειακά», Ν.Δ. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών, 1976, 1979,  1980. 2, 36, 6 & 2, 38, 1.

[2] Τhomas Jefferys (1710;-1771), «A map of Thrace and Greece». Άγγλος χαρτογράφος και γεωγράφος. Σχεδίασε πολυάριθμους χάρτες Αγγλίας, Αμερικής, Αντιλλών και υδρογραφικό Άτλαντα. C. Celarius, έτος, 1731-32.

 

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος, «Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας». Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Δεκέμβριος, 2013.

 

Διαβάστε ακόμη:

Αρχαίοι Ποταμοί Αργολίδας

 

Read Full Post »

Αμυμώνη (Λέρνη, Mαστός)

Posted in Αρχαίοι Ποταμοί, Μυθολογία, tagged , , , , , , , , , , , , on 17 Σεπτεμβρίου, 2018| 1 Comment »

Αμυμώνη (Λέρνη, Mαστός)

  

Στην ευρύτερη περιοχή των Μύλων τοποθετείται η Λέρνη, αρχαία παραθαλάσσια τοποθεσία της Αργολίδας, η οποία ήταν φημισμένη από την αρχαιότητα για τα άφθονα νερά της, τα οποία τροφοδοτούν την αργολική πεδιάδα ακόμη και σήμερα. Η Λέρνη είναι  επίσης διάσημη από τον μύθο της πάλης του Ηρακλή με τη Λερναία Ύδρα.

 Η Λέρνη αναφέρεται άλλοτε ως ποταμός, άλλοτε ως πηγή και άλλοτε ως λίμνη και κατ’ επέκταση ως πεδιάδα. Από την πηγή Λέρνη, δίπλα από τον οικισμό των Μύλων, πηγάζει ο μικρός ποταμός Ποντίνος, εκβάλλοντας στη θάλασσα μετά από μια σύντομη διαδρομή. Από τα άφθονα νερά της, καθώς και τα νερά άλλων παρακείμενων πηγών, σχηματίζονταν κατά την αρχαιότητα πολλά έλη. Στην ίδια περιοχή, κοντά στην ακτή, υπάρχει και σήμερα η μικρή λίμνη Λέρνα.

Στην ελώδη αυτή περιοχή κατοικούσε κατά τη μυθολογία η Λερναία Ύδρα, ένα τέρας με σώμα φιδιού και εννέα κεφαλές, που εξόντωσε ο Ηρακλής με τη βοήθεια του Ιόλαου, στον δεύτερο από τους άθλους του.

 

Η νύμφη και ο ερωτύλος θεός

 

Ποσειδώνας και Αμυμώνη. Λύκηθος. Metropolitan Museum of Art. New York.

Στο Άργος βασίλευε ο Γελάνωρ [1], ο τελευταίος των Ιναχιδών, όταν έφτασε εκεί από την Αίγυπτο και τον εκθρόνισε ο Δαναός, γιος της κόρης του Νείλου Αγχιρρόης, απόγονος κι αυτός της κόρης του Ινάχου Ιούς. Συνοδευόταν από τις πενήντα θυγατέρες του, τις οποίες είχε αποκτήσει με την Ευρώπη [2].

Ο Δαναός έγινε βασιλιάς και μια από τις πρώτες του κινήσεις ήταν να βρει νερό στην τότε διψασμένη Αργολίδα. Ανέθεσε λοιπόν στις κόρες του κι ανάμεσά τους στην Αμυμώνη, αυτή την αποστολή. Η νεαρή Δαναΐδα, ψάχνοντας για νερό στο δάσος δέχθηκε την επίθεση Σάτυρου. Κλασική εικόνα βγαλμένη από τα παιδικά μας παραμύθια, αυτή της απροστάτευτης παρθένας με την κανάτα της, μέσα στο σκοτεινό δάσος, όπου παραμονεύει κάποιος κακός.

Ο Ποσειδώνας, τον οποίο επικαλέστηκε, εξακόντισε την τρίαινά του, κυνηγώντας τον ερωτιδέα, αλλά αστόχησε και χτύπησε βράχο απ’ όπου ανέβλυσε νερό από τρία σημεία. Η πηγή που γεννήθηκε πήρε το όνομα της Δαναΐδας [3]. Η Αμυμώνη ευγνωμονούσα, ζευγαρώθηκε με τον Ποσειδώνα και γέννησε τον Ναύπλιο [4], που πήρε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία:

…ήλθε κι ο Ναύπλιος της Αμυμώνης γιος αγαπημένος

που τον γέννησε πλαγιάζοντας με τον δοξασμένο  κοσμοσείστη  [5].

Προφανώς ο «τρώσας και ιάσεται». Ο Ποσειδώνας, υπαίτιος για την ξήρανση των Αργολικών ποταμών [6], ευεργετεί με την πλούσια πηγή για χάρη της Αμυμώνης το άνυδρο πεδίο. Η ύπαρξη πηγής γλυκού νερού, τόσο κοντά στη θάλασσα, αποδόθηκε λογικά στο θεό των κυμάτων. Δικαιολογημένα λοιπόν ο Ευριπίδης δίνει με το στόμα της Αντιγόνης στην πηγή τον τίτλο Ποσειδωνία, μιλώντας για τις Θηβαίες, που δούλες θα κουβαλάνε νερό, αν πέσει η πόλη στους Αργείους:

...Λερναία τε δώσειν τρίαινα,

Ποσειδανίοις Αμυμωνίοις

ύδασι δουλείαν περιβαλών  [7]

 

Όταν βασιλιάς του Άργους ήταν ο Δαναός, μεγάλη ξηρασία βασάνιζε το Άργος γιατί ο Ποσειδώνας είχε στερέψει όλες τις πηγές επειδή η πόλη είχε περάσει στην προστασία της Ήρας, ύστερα από σφοδρή διαμάχη μεταξύ τους. Έστειλε τότε μια από τις πενήντα κόρες του, την Αμυμώνη να βρει νερό. Ένας Σάτυρος θέλησε να της επιτεθεί, εκείνη όμως επικαλέστηκε τη βοήθεια του Ποσειδώνα. Αυτός, όχι μόνο την προστάτεψε αλλά της φανέρωσε και μια πηγή με γάργαρο και άφθονο νερό. Η ομορφιά της Αμυμώνης όμως, μάγεψε το θεό κι έτσι έσμιξε ερωτικά μαζί της. Από αυτή την ένωση γεννήθηκε ο Ναύπλιος.
Στην παράσταση ο Ποσειδώνας κοιτάζει στα μάτια την Αμυμώνη ενώ αυτή, με την υδρία στο χέρι, κάνει να φύγει, κλίνοντας το κεφάλι συνεσταλμένα προς αυτόν. Δεξιά, μια από τις Δαναΐδες φεύγει προς τον πατέρα της που στέκεται στην άκρη με το σκήπτρο. Αριστερά, η Αφροδίτη παρακολουθεί, ενώ ο Έρωτας πετάει πάνω από το ζευγάρι κρατώντας το στεφάνι του γάμου. Η θεατρική παράσταση του σατυρικού δράματος του Αισχύλου « Αμυμώνη» ίσως είναι ο λόγος της πληθώρας των παραστάσεων του Ποσειδώνα και της Αμυμώνης που φιλοτεχνήθηκαν εκείνη την εποχή. Ο Αισχύλος εκτός από την «Αμυμώνη» που δεν έχει διασωθεί έγραψε και την τριλογία « Ικέτιδες», «Αιγύπτιοι» και « Δαναΐδες».
( Ερυθρόμορφη πελίκη. Γύρω στα 450 π.Χ. Ρώμη. Villa Giulia).

 

Ο Δαναός και οι κόρες του συνάπτονται με τα νερά και ο συσχετισμός τους με την πηγή παραπέμπει πιθανότατα σε υδρευτικά έργα, στη μυστηριώδη και έντονα μυθολογικά φορτισμένη περιοχή της Λέρνης. Ο Στράβων επικαλείται και τον στίχο: Άργος άνυδρον εόν Δανααί θέσαν Άργος ένυδρον  [8].

 Η Λέρνα υπήρξε διασημότατη στον αρχαίο κόσμο, γι αυτό και ο Σενέκας την εντάσσει μαζί με τον Ίναχο στα σημαντικά νερά της Αργολίδας:

Τώρα η Λέρνα οπισθοχώρησε

το Φορωνικό ρέμα χάθηκε

ο ιερός Αλφειός άλλο δεν κατεβάζει τα νερά του

…………………………………………………………

Και το αρχοντικό Άργος, φοβάται την αρχαία ξηρασία του [9].

Τη ρίζα της ονομασίας της Αμυμώνης πρέπει να αναζητήσουμε στη λέξη αμύμων, που θα πει άμωμος και που θα υπονοεί την αγνότητα της Δαναΐδας. Με το ίδιο όνομα υπήρχε πόλη της Ηλείας και στην Αττική δήμος της Ιπποθωντίδας φυλής, ενώ ο Πλίνιος αναφέρει και κρήνη της Λακωνίας [10].

 

Δαναΐδες (1785). Martin Johann Schmidt (1718-1801). National Gallery of Slovenia.

 

 

Η Αμυμώνη εμπνέει

 

Ποσειδώνας και Αμυμώνη. Μινιατούρα του Blaise de Vigenere (1637), τοιχογραφία του θεάτρου Tahqua Land στο Μίσιγκαν.

Το παραμύθι της Αμυμώνης ενέπνευσε συγγραφείς, ποιητές και ζωγράφους. Ο Αισχύλος έγραψε ομώνυμο σατυρικό δράμα, απ’ όπου δυστυχώς σώθηκαν ελάχιστα αποσπάσματα, ερωτόλογα του θεού στη νύμφη:

Μοιρόγραφτο είναι να γενείς δικιά μου

κι εγώ σαν άντρας σου μ’ εσέ να σμίξω.

Από τον μύθο εμπνεύστηκε και ο Λουκιανός έναν διάλογο, ο οποίος καταλήγει με τα παρακάτω λόγια του θεού προς την κόρη:

Μη φοβάσαι, δεν θα πάθεις κανένα κακό. Μα και πηγή που θα έχει το όνομά σου θα κάνω να αναβρύσει εδώ χτυπώντας με το τρικράνι μου τον βράχο, κοντά στο ακρογιάλι κι εσύ ευτυχισμένη θα είσαι και μονάχα συ απ’ όλες τις αδερφές σου δεν θα κουβαλάς νερό όταν πεθάνεις[11].

Ο Καλλίμαχος [12] εξυμνεί τις πηγές του Άργους:

Δεν γινόταν, ω νερονύμφες του Ποσειδώνα,

οι κόρες που υφαίνανε

της Ήρας τον αγνό χιτώνα,

να σταθούνε δίπλα στη σαΐτα

πριν στον ιερό βράχο να καθίσουν

ολόγυρα που τρέχετε

το νερό σας να ρίξουν πάνω στα κεφάλια τους.

Σεβάσμια Αμυμώνη και αγαπημένη Φυσάδεια

και Ίππη και Αυτομάτη [13],

χαίρετε αρχαιότατες κατοικίες των νυμφών

και λαμπρές ρέετε Πελασγιάδες.

Συναντάμε επίσης πολλές αναπαραστάσεις του μύθου σε αγγεία, τοιχογραφίες, νομίσματα, κύπελλα, δακτυλιόλιθους και κάτοπτρα. Έτσι, σε ερυθρόμορφο αγγείο του 5ου π.Χ. αιώνα, που βρίσκεται στη Villa Giulia της Ρώμης, αναπαρίσταται ο Ποσειδώνας με την τρίαινά του να αγκαλιάζει τη ντροπαλή Αμυμώνη, υπό τα όμματα της Αφροδίτης, του Έρωτα, μιας άλλης Δαναΐδας και του Δαναού. Σε δακτυλιόλιθο της συλλογής Κέστνερ απεικονίζονται οι δυο εραστές όρθιοι, με την Αμυμώνη να κρατάει ένα δοχείο με νερό. Σε νομίσματα του Ρωμαϊκού Άργους απεικονίζεται ο Ποσειδών διώκων την Αμυμώνη. Ο Παυσανίας περιγράφοντας τη λάρνακα του Κύψελου στην Ολυμπία, αναφέρει παράσταση του Ηρακλή που τοξεύει την Ύδρα, το εν τω ποταμώ τη Αμυμώνι θηρίον [14].   Σύμφωνα με την περιγραφή του ποιητή Χριστόδωρου (5ος μ.Χ. αι.), στο γυμνάσιο του Ζεύξιππου στην Κωνσταντινούπολη υπήρχε άγαλμα της ροδοδάχτυλης Αμυμώνης [15].

 

Οι Δαναΐδες (1906). Τζον Γουίλιαμ Γουότερχαουζ (John William Waterhouse, 1849 – 1917).

 

Ο κόσμος του νερότοπου της Λέρνας δεν άφησε αδιάφορους τους δυτικούς. Ο Έρασμος, θέλοντας να περιγράψει τον ψυχικό βούρκο των τιποτένιων, μιλάει για τον Λερναίο βάλτο της ζωής τους[16]. Ο Αντώνιος Πολλαγιουόλο ζωγράφισε περί το 1470 σε ελαιογραφία την πάλη του Ηρακλή με την Ύδρα. Στο βάθος του πίνακα που βρίσκεται στο Φλωρεντινό μουσείο Ουφίτσι, εμφανίζεται το ποτάμι της Αμυμώνης να διασχίζει σαν φίδι τα έλη της Λέρνας.

  

Η πηγή, η λίμνη, το έλος και το ρυάκι

 

Η ταύτιση των πηγών και των ρυακιών, που συνωστίζονται στο μικρό κάμπο της Λέρνας, είναι δύσκολη, αφού οι αλλαγές που έχουν συντελεσθεί στο πέρασμα του χρόνου στην προσχωσιγενή πεδιάδα είναι πολλές και οι μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων αόριστες. Η Αμυμώνη αναγνωρίζεται στη νότια πηγή του χωριού Μύλοι, δίπλα  στο δρόμο του Άργους, που τα νερά της τροφοδοτούνται από την καταβόθρα της Σκοτεινής και που σχηματίζει τη σχεδόν παραθαλάσσια  λιμνούλα,  που ο Στράβωνας [17] ονομάζει Λέρνη [18] και ο Παυσανίας Αλκυονία [19]. Από την εκχείλιση της  λίμνης  σχηματίζεται  το ρυάκι   της Αμυμώνης, το οποίο ο Παυσανίας [20] λέει ποταμό, που μετά από βραχύ ρου 300 μέτρων, αφού περάσει κάτω από τις σιδηροδρομικές γραμμές, εκβάλλει στον Αργολικό, βόρεια του προϊστορικού οικισμού της Λέρνας. Παλιότερα κινούσε μύλους που εξ αιτίας τους ονομάστηκε το χωριό. Ο Ρος τον περασμένο αιώνα μέτρησε πέντε από αυτούς, ενώ σήμερα δεν απόμεινε κανείς. Πάντως, ο  Γάλλος φιλέλληνας Maxime Raybaud είδε τον Νοέμβρη του 1821 τους μύλους να στέκουν όρθιοι, παρ’ όλο που ο Κεχαγιάμπεης είχε πυρπολήσει τα σπίτια του χωριού. Ο Μελέτιος καταγράφει για το ποταμάκι την κοινή ονομασία Μαστός, ονομασία που στην ουδέτερη εκδοχή Μαστό, βλέπουμε και στη Χάρτα του Ρήγα.

Η πηγή της Αμυμώνης, η λίμνη και ο ποταμός της απασχόλησαν πολλές γραφίδες. Ο Ευριπίδης γράφει για τα νερά της Λέρνας όπου ζει ο βασιλιάς Ιππομέδων: Λερναία δ’ οικεί νάμαθ’, Ιππομέδων άναξ  [21], ενώ αλλού την ονομάζει έλος [22]. Ο Στράβων αναφέρει την Αμυμώνη ως κρήνη και αλλού  τον ποταμό της λίμνης Λέρνης ονομάζει κι αυτόν Λέρνη [23]. Ποταμό Λέρνη εμφανίζουν και οι Βιργίλιος και Βαλέριος Φλάκκος [24], ενώ ο σχολιαστής του Βιργίλιου Σέρβιος [25] ισχυρίζεται εσφαλμένα πως δεν υπάρχει ποταμός με το όνομα αυτό. Ο Αισχύλος μιλάει για τον Λέρνης βαθύ λειμώνα και  ..της Λέρνας την κρήνη [26]. Ο Υγίνος αναφέρει Αμυμώνια πηγή, Λερναία πηγή και Αμυμώνιο ρείθρο [27], ενώ ο Λουτάτιος Λερναία πηγή και Αμυμώνιο ποταμό [28]. Ο Νόννος μνημονεύει πηγήν οφιώδεα Λέρνην [29]. Σαν έλος  αναφέρεται η Λέρνη από τούς: Στάτιο [30], Απολλόδωρο [31], Ιωάννη Πεδιάσιμο [32], Seqvester. O τελευταίος στον κατάλογο των ελών γράφει επί λέξει: Λέρνα της Αρκαδίας, όπου η ύδρα με τα εκατό κεφάλια, την οποία εξολόθρευσε ο Ηρακλής. Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος αναφέρεται στο Λέρνης ύδωρ [33]. O Oβίδιος [34], μιλώντας για την κυνηγημένη Ιώ, δίνει μια γαλήνια εικόνα του τοπίου: Έφτασε στης Λέρνας το ρυάκι, που κυλούσε ειρηνικά ανάμεσα στις αμμουδερές του όχθες, όταν το νερό ανέκοψε την παραπέρα φυγή της και εδώ ικέτεψε τις αδελφές της του ρέματος ν’ αλλάξουν τη μορφή της.

Αλλά την πιο ειρηνική εικόνα καθημερινής ζωής, γύρω από τη διαβόητη λίμνη, σκιαγραφεί ο Βιργίλιος, μιλώντας για …τον Αρκάδα, που περίγυρα στα νερά της ψαροθρόφας Λέρνης την τέχνη του και το φτωχικό σπίτι είχε [35].

 

Δαναΐδες

 

Ζοφερή εικόνα δίνει ανώνυμος μυθογράφος [36], αποκαλώντας τη λίμνη «άβυσσο». Με τον τελευταίο συμφωνεί και ο Παυσανίας [37], που μεταφέρει ισχυρισμούς ότι η Αλκυονία  ήταν είσοδος του Άδη [38] απ’ όπου πέρασε ο Διόνυσος,  για να επαναφέρει τη  μητέρα του Σεμέλη. Ο ίδιος προσθέτει: Το βάθος της Αλκυονίδας δεν έχει τέλος και δεν ξέρω κανένα που να μπόρεσε  να βρει τον πυθμένα της με κανένα τρόπο, αφού και ο Νέρων που έδεσε σκοινιά πολλών σταδίων, το ένα με το άλλο, και πρόσδεσε σ’ αυτά και μολύβι και χρησιμοποίησε οτιδήποτε άλλο θα του ήταν χρήσιμο, ούτε κι αυτός βρήκε κανένα όριο του βάθους. Άκουσα και το εξής, αν και το νερό της λίμνης δείχνει από την όψη του ήρεμο και γαλήνιο, αρπάζει οποιονδήποτε τολμήσει να το διασχίσει κολυμπώντας και τον τραβάει στο βάθος. Σε όποιον τα περί αβυσσαλέου βάθους της λίμνης φαίνονται φλυαρίες του περιηγητή, ο Ρος καταθέτει τη μαρτυρία του: Πριν λίγα χρόνια επιχειρήθηκε με βυθομετρητή ελληνικού καραβιού να βρεθεί ο βυθός της Αλκυονίδος. Μάταια, το βάθος της είναι απύθμενο έως σήμερα. Αλλά και Άγγλοι αξιωματικοί που αποπειράθηκαν το 1872 με αλυσίδες μήκους 300 μέτρων να υπολογίσουν το βάθος, κατέληξαν σε μετρήσεις 80-150 μέτρων στην περιφέρεια της λίμνης, ενώ γύρω από το κέντρο, το μήκος τους δεν στάθηκε αρκετό. Και ο Μηλιαράκης [39] καταγράφει την Αλκυονίδα ως λίμνη αμέτρητου βάθους, σύμφωνα με τα λεγόμενα των κατοίκων. Ίσως η φήμη αυτού του βάθους να έδωσε στη Λέρνα την ονομασία «Φονιά», που καταγράφει ο Σοφιανός, αν δεν πρόκειται για λάθος, αφού το όνομα αυτό είχε η λίμνη Φενεού, που σχημάτιζε ο ποταμός Όλβιος.

 

 Οι τελετές

 

Το περιμένει κανείς, ένας τέτοιος χώρος να έχει συνδεθεί με μυστηριακές τελετές. Σύμφωνα με μια παράδοση, οι Δαναΐδες αποκεφάλισαν τη νύχτα του γάμου τους συζύγους τους, γιους του  Αιγύπτου, αδελφού του πατέρα τους και έθαψαν τα σώματά τους κάτω από τα νερά της Λέρνας [40]. Ο άντρας της Αμυμώνης παραδίδεται από τους μυθογράφους κυρίως με τα ονόματα Πολυδέκτωρ ή Εγκέλαδος. Οι Δαναΐδες τιμωρήθηκαν για την ανόσια πράξη τους, κουβαλώντας στον Άδη, ατελείωτα και μάταια, νερό στον απύθμενο πίθο τους. Ο μύθος του αποκεφαλισμού θα είναι ο απόηχος πανάρχαιων ανθρωποθυσιών στις όχθες της λίμνης και θαψίματος των κομμένων κεφαλιών των θυμάτων στον βυθό, με σκοπό την αύξηση του νερού. Και σε άλλους λαούς είναι γνωστές αντίστοιχες τελετές με ταφή θυμάτων σε πυθμένες λιμνών, είτε για εξευμενισμό των στοιχειών της λίμνης, είτε για αύξηση των νερών. Τον καιρό του Παυσανία γίνονταν στη λίμνη γιορτές του Διονύσου [41] με φαλλικό χαρακτήρα, και ο θεοφοβούμενος περιηγητής προτιμά να κρατήσει το στόμα του κλειστό, γιατί όπως λέει, κρίνει ασέβεια την περιγραφή τους για τους πολλούς. Ο ίδιος αναφέρει επίσης και μυστική τελετή για την Δήμητρα, τα «Λερναία» [42], τα οποία μνημονεύει και ο Πλούταρχος, τελετή που θα πρέπει να συσχετίσουμε με το γεγονός ότι η Αλκυονία θεωρείτο μια από τις εισόδους απ’ όπου η Περσε-φόνη κατέβηκε στον Άδη. Οι τελετουργίες αυτές γινόντουσαν στο περίφημο άλσος από πλατάνια που αναφέρει ο Παυσανίας, ανύπαρκτο σήμερα,  και το οποίο είχε περίπου τη θέση του χωριού των  Μύλων, οριοθετούμενο προς Βορράν από το ποταμάκι Ποντίνο, προς Δυσμάς από το βουνό Ποντίνος, προς Νότον από την Αμυμώνη και την Αλκυονία και ανατολικά από τη θάλασσα. Μέσα στο δασύλλιο υπήρχαν αγάλματα της Δήμητρας, του Διονύσου και της Αφροδίτης. Ο Στράβων λέει ότι από τους καθαρμούς που έγιναν στην λίμνη βγήκε η παροιμία Λέρνη κακών, δηλαδή «της Λέρνας τα κακά».

Η παρουσία της Δήμητρας, θεάς που αναζητούσε την κόρη της στον κάτω κόσμο και εθεωρείτο χθονία, πρέπει να συσχετισθεί με την άβυσσο της λίμνης, μια από τις εισόδους στο βασίλειο του Πλούτωνα. Είδαμε πως ο Διόνυσος πήγε να φέρει από το κάτω κόσμο την μητέρα του Σεμέλη, μέσω της Αλκυονίδας. Σχετικά με την εδώ κάθοδο στον Άδη του Διονύσου, ο Πλούταρχος αναφέρει και άνοδο του Θεού, ένα είδος θεϊκής επιφάνειας μέσα από το νερό: Αργείοις δε βουγενής Διόνυσος επίκλην εστίν. Ανακαλούνται αυτόν υπό σαλπίγγων εξ ύδατος, εμβάλλοντες εις την άβυσσον άρνα τω Πυλαόχω [43]. Πετούσαν δηλαδή οι Αργείοι ένα αρνί μέσα στη ρουφήχτρα της λίμνης, προσφορά στον Πυλάοχο Άδη, πιστεύοντας ότι έτσι ανακαλούσαν το Διόνυσο από την «εις Άδου κάθοδον», για να φέρει την ανοιξιάτικη άνθηση.  Δεν πρέπει δε να είναι καθόλου τυχαία η ύπαρξη και της μη εντοπισμένης πηγής «του Αμφιαράου», που αναφέρει ο Παυσανίας κοντά στη λίμνη. Ο ίδιος γράφει αλλού[44] για την πηγή του Αμφιαράειου της Ωρωπίας, μέσω της οποίας ο ήρως αναδύθηκε θεοποιημένος μετά την εξαφάνισή του κάτω από ένα άνοιγμα της Γης.

 

Το τέρας και οι συμβολισμοί

 

Από μια τόσο μυστηριώδη λίμνη δεν μπορούσε να λείψει το τέρας της. Η διαβόητη Λερναία Ύδρα ζούσε εκεί ..απαίσια σφυρίζοντας [45]. Ανέκαθεν η λαϊκή φαντασία επινοούσε Δράκους, που φυλάνε τις πηγές, τρομοκρατούν τους κατοίκους και μoλύνουν το περιβάλλον με τη δηλητηριώδη ανάσα τους, μέχρι που κάποιο παλικάρι σκοτώνει το θηρίο [46]. Η Αμυμώνη διαθέτει με το παραπάνω όλα αυτά τα στοιχεία του θρύλου. Ο Απολλόδωρος[47] τοποθετεί την φωλιά του τέρατος στην πηγή της: ..εν τινί λόφω (τόπω;) παρά τας πηγάς της Αμυμώνης, όπου ο φωλεός αυτής υπήρχεν. Ο Παυσανίας [48] συμφωνεί, προσθέτει και ένα πλατάνι δίπλα της και πιστεύει ως προς το μέγεθος ότι θα ήταν μεγαλύτερο από τα άλλα νερόφιδα, και ότι το δηλητήριό του ήταν θανατηφόρο. Είναι όμως πολύ συγκρατημένος στον αριθμό των κεφαλών της. Μόνο μία. Μέμφεται μάλιστα τον ποιητή Πείσανδρο από την Κάμειρο ότι, για να κάνει το ποίημά του [49] πιο σπουδαίο, παρουσίασε την Ύδρα με πολλά κεφάλια. Τα τελευταία απασχόλησαν πολλούς. Άλλοι τα θέλουν πέντε, άλλοι έξι [50] ή εννέα [51] ή πενήντα [52]  ή εκατό [53],  ο Ευριπίδης μύρια [54], στα περισσότερα νομίσματα όπου απεικονίζεται έχει επτά, αλλά η επικρατέστερη παράδοση παραδίδει εννέα, από τα οποία το πέμπτο ήταν απέθαντο, πράγμα που κατά τον Απολλόδωρο ανάγκασε τον Ηρακλή να το θάψει κάπου στο σημερινό βουνό Ζάβιτσα, νότια της Λέρνας.

 

Ο Ηρακλής και η Λερναία Ύδρα. Ένα από τα 60 χαρακτικά της συλλογής του Βασιλικού Συμβούλου Mr Favereau, τα οποία δημοσίευσε ο Αbbe de Marolles, μετά τον θάνατό του στο βιβλίο του « Ο Ναός του Μουσών».

 

Τι δηλώνει ο μύθος; Το τέρας συμβολίζει την πηγή των υπόγειων ποταμών της περιοχής. Όσον αφορά στη θανατηφόρα αναπνοή, θα πρόκειται ασφαλώς για τις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις του έλους της Λέρνας. Τα πολλά κεφάλια υποδηλώνουν τις πολυάριθμες πηγές, η δε διαφοροποίηση στον αριθμό, θα οφείλεται στην ευεξήγητη υπερβολή των ποιητών αλλά και στην ποικιλία των εκτιμήσεων, αφ’ ενός λόγω του ελώδους εδάφους, αφ’ ετέρου λόγω του ευμετάβλητου της ροής των πηγών, όπως πιστοποιείται και από σύγχρονες επιστημονικές παρατηρήσεις που θα δούμε παρακάτω. Η εκβλάστηση νέων κεφαλών στη θέση των καρατομημένων, θα συμβολίζει την ανάβλυση καινούργιων πηγών στην προσπάθεια απόφραξης άλλων. Τέλος η εξόντωση της Ύδρας από τον Ηρακλή με τη βοήθεια της φωτιάς, παραπέμπει στην επιτυχή αποξήρανση του έλους, που πρέπει να συντελέστηκε περί το 1300: …κι εκεί πέρα το μαύρο έλος του νερού της Λέρνας, σημαδεμένο απ’ την Ηράκλεια φωτιά” [55]. Ο Ευημεριστής [56] Σέρβιος υπογράφει σχεδόν αυτούσιες τις παραπάνω σκέψεις [57].

Βέβαια, υπάρχουν και άλλες ερμηνείες. Άλλοι Ευημεριστές θεωρούν ότι η Ύδρα ήταν φρούριο, όπου ο ήρωας Λέρνος υπεράσπισε τη Λέρνη ανεπιτυχώς από τον Ηρακλή, που εξαπέστειλε εναντίον τους ο βασιλιάς Ευρυσθέας, επειδή δεν αναγνώριζαν την επικυριαρχία του. Ανάλογα ιστορεί και ο Παλαίφατος, που θεωρεί ότι τα κεφάλια της Ύδρας συμβολίζουν τους 50 σωματοφύλακες του βασιλιά της ομώνυμης πολίχνης, που αντικαθίσταντο αμέσως μετά από κάθε απώλεια.

 

Αυτός ο μελανόμορφος γαμικός λέβης (550-540 π.Χ.) είναι από τα καλλίτερα μελανόμορφα αγγεία που κατασκευάστηκαν στην Ερέτρια. Η κεντρική διακόσμησή του έχει για θέμα τον άθλο του Ηρακλή με την Λερναία Ύδρα που ζούσε στην περιοχή Λέρνη, ένα βαλτότοπο νότια του Άργους, απ΄ όπου πήρε και το όνομά της. Το άντρο της βρισκόταν στους πρόποδες του όρους Ποντίνου, κοντά στην πηγή της Αμυμώνης.
Οι μεγάλες επιφάνειες του αγγείου επιτρέπουν το άπλωμα των πρωταγωνιστών, που μοιράζονται τον χώρο δεξιά κι αριστερά του τέρατος που βρίσκεται στο κέντρο. Ο Ηρακλής με γυμνό ξίφος, πιάνοντας ένα από τα κεφάλια της Ύδρας, προσπαθεί να την εξοντώσει. Από την άλλη μεριά ο αχώριστος φίλος του Ιόλαος, επιχειρεί να τον συνδράμει, κρατώντας στο χέρι του ένα από τα κεφάλια του τέρατος και προσπαθεί να το αποκόψει. Πίσω από τον Ηρακλή εικονίζεται μια γυναικεία μορφή. Πρέπει να είναι η προστάτιδα του θεά Αθηνά και πίσω της ο θεός Ερμής, ενώ πίσω από τον Ιόλαο υπάρχουν τρεις γυναίκες που παρακολουθούν. Στον ψηλό λαιμό του αγγείου φαίνονται δυο οπλίτες αριστερά και ένας δεξιά που κρατούν δόρυ, πλαισιώνοντας ένα τέθριππο, που ο ηνίοχός του φορά κωνικό σκούφο και κρατά καμτσίκι. Μάλλον δεν πρόκειται για το άρμα του Ηρακλή με το οποίο ο ήρωας θα έφευγε μετά την ολοκλήρωση του έργου του. Πιθανόν λόγοι διακοσμητικοί οδήγησαν τον καλλιτέχνη στην δημιουργία του άρματος. Το υπόλοιπο αγγείο διακοσμούν άγρια θηρία, πουλιά και τέρατα. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

 

Ο Μηλιαράκης και ντόπιοι συγγραφείς αναφέρονται σε ένα φαινόμενο που μαρτυρούν διηγήσεις χωρικών, το λεγόμενο Τριμέρι. Ανά 15ετία περίπου (1905, 1920, 1936) τα υπόγεια νερά υπερχειλίζουν και κατακλύζουν το πεδίο. Αυτό ασφαλώς συνηγορεί υπέρ της πρώτης ερμηνείας. Αλλά και τελευταίες επιστημονικές έρευνες καταλήγουν σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα: «Ο Ελβετός γεωλόγος-αρχαιολόγος Έμπερχαρντ Ζάνγκερ, με τη βοήθεια παλαιών δορυφορικών λήψεων, κατόρθωσε να λύσει το μυστήριο της περιοχής που υποτίθεται ότι ζούσε η Λερναία Ύδρα… Οι δορυφορικές απεικονίσεις έδειξαν ότι μια περιοχή στην Πελοπόννησο τροφοδοτείται από υπόγειες πηγές,  που διαδοχικά στέρευαν και επανεμφανίζονταν, όπως οι κεφαλές του μυθικού τέρατος, μεταβάλλοντας περιοδικά την τοποθεσία σε έλος. Σημαντική βοήθεια προσέφεραν στοιχεία από ραντάρ μακρών κυμάτων, τα οποία διείσδυσαν σε βάθος εδάφους 5 m. Oι δορυφορικές φωτογραφίες καθιστούν ευδιάκριτους υπόγειους δρόμους, κοίτες ποταμών και αρχιτεκτονικές κατασκευές» [58]. Αυτή η ανακάλυψη δικαιώνει το Σέρβιο.

 

Το τοπίο και το νερό

 

Στην άνυδρη Αργολίδα, η παρουσία τόσου νερού δεν πέρασε απαρατήρητη. Είδαμε πως ο Μελέτιος εύρισκε πιο λογικό να είναι το ποταμάκι της Λέρνας ο Ίναχος. Ο Παυσανίας και ο Απολλόδωρος θεωρούσαν πως μόνον εδώ υπήρχε νερό στην Αργία. Ο τελευταίος έγραψε χαρακτηριστικά πως: Θέρους δε αυά σφίσιν εστί τα ρεύματα πλην των εν Λέρνη [59]. Τα πολλά νερά έκαναν την περιοχή κατοικήσιμη από πολύ παλιά. Νότια του σημερινού χωριού των Μύλων, όπου και ο αρχαίος οικισμός της Λέρνας, ανασκάφτηκε νεολιθική εγκατάσταση, που ήκμασε στην αρχή του 3000 π.Χ. Παρά τον φοβερό μύθο της ύδρας, φαίνεται πως το νερό εδώ ήταν πόσιμο. Στο ερώτημα που τέθηκε μεταξύ των Δειπνοσοφιστών του Αθήναιου ποιο είναι το γλυκύτερο νερό, μερικοί  εγκωμίασαν αυτό της Λέρνας [60].

 

Ηρακλής και Ποσειδώνας. Maarten van Heemskerck (1498-1574). Λάδι σε ξύλο. Άμστερνταμ, Rijksmuseum.

 

Ο Πουκεβίλ περιγράφει τη λίμνη Λέρνη γεμάτη γλάρους, κορμοράνους και θαλασσινά πετροχελίδονα. Στις ακαθόριστες λόγω βλάστησης όχθες της είδε άγριες γλαδιόλες, σπάρτα, σκίνα και χορτάρια. Το ποταμάκι της λίμνης κινούσε μύλους και έδειχνε γεμάτο ψάρια. Ήπιε από το νερό της και παρά τα παράπονα των ντόπιων, του φάνηκε καθαρό, άποψη που την υποστηρίζει αναφέροντας ότι από εκεί ανεφοδιάζονται και τα πλοία με νερό …χωρίς να νοιάζονται ούτε για την Λερναία Ύδρα….ούτε για τις νοσηρές ιδιότητες που αποδίδονται στην λίμνη. O ίδιος όμως αντιφάσκει και ισχυρίζεται ότι η παράκτια ζώνη μεταξύ Ερασίνου και Απόβαθμου [61], μαστίζεται από μεφιτικές αναθυμιάσεις. Δεν πρέπει να μας παραξενεύει η αντίφαση αυτή. Ο Γάλλος συγγραφέας, φυλακισμένος στην Τριπολιτσά, έχοντας κάποια ευχέρεια κινήσεων συνέλεξε ελάχιστο υλικό για τον Μοριά, που το δημοσίευσε, διανθισμένο με κλεμμένες πληροφορίες από άλλους περιηγητές, στο αναξιόπιστο 5τομο Voyage en Moree,… (1805).

Πολύ νωρίτερα ο Πίρι Ρέις, μιλώντας για το Ναύπλιο, λέει πως μπορούν να αράξουν 600 καράβια, για τα οποία υπάρχει νερό: Είναι ένα ποταμάκι. Αν δεν εννοεί τον Ερασίνο, θα πρόκειται για την Αμυμώνη. Ο Κινέ δίνει την πιο γραφική περιγραφή: …τρία ρυάκια μέσα σε αυλάκια κυλάνε με τρομερή ταχύτητα ανάμεσα στα ψηλά χορτάρια και χάνονται ανατολικά μέσα σ’ ένα έλος. Η Λερναία Ύδρα δεν έχει πια παρά αυτά τα τρία κεφάλια που κάνουν κάτι μύλους και γυρίζουν. Εκεί μέσα βουτούσαν μερικές καμήλες γονατισμένες κάτω από τα φορτία τους. Ο θόρυβος που κάνει αυτό το νερό, καθώς αναβρύζει από τα ριζά του βουνού, σκεπάζει τις φωνές των καμηλιέρηδων… Ο Belle μιλάει κι αυτός για τρεις πηγές, για γλάρους και αλκυόνες που πετούν πάνω από τη μέχρι διακόσια μέτρα πλάτος λίμνη και δίνει μια θλιβερή περιγραφή των περιοίκων που έχουν πληγεί από την ελονοσία. Ο Puckler μιλάει για τη λίμνη Λέρνα που ακόμα τώρα είναι μόνο ένας βούρκος. O Κόντογλου, μιλώντας για το κάστρο των Μύλων – εννοώντας αυτό που βρίσκεται πάνω στον Ποντίνο λόφο – λέει: Αποκάτω είναι ένα στενό πέρασμα ανάμεσα στο βουνό και στη θάλασσα, οι Μύλοι, που τρέχουνε τα πράσινα νερά (η Λέρνη).

Ο Φωτάκος περιγράφει τον ευρύτερο χώρο: Η θέσις αύτη των Μύλων είναι οχυρά εκ φύσεως, διότι μεσημβρινώς κείται η λίμνη, η Λέρνη λεγομένη, αρκτικώς είναι το μέρος βαλτώδες, προς ανατολάς η θάλασσα και προς δυσμάς υψούται το βουνόν, Πλεύρα καλούμενον. Η τοποθεσία υπήρξε στρατηγική κατά την επανάσταση του ’21 λόγω του πόσιμου νερού, της στενότητας της περιοχής, της γειτονίας με τις πόλεις του Άργους και του Ναυπλίου και διότι αποτελούσε δίοδο προς την Τριπολιτσά, της οποίας οι Μύλοι αποτελούσαν το επίνειο για τη μεταφορά εμπορευμάτων. Έτσι εδώ συγκεντρώθηκαν  αρκετές φορές στρατεύματα και καράβια, για να εφοδιασθούν με νερό.

Ο χώρος είχε διαμορφωθεί από τους Ενετούς και τους Τούρκους, με μάντρες, νερόμυλους, αποθήκες και με δεσπόζουσα την «κούλια», τον πύργο δηλαδή του αγά της Λέρνης. Το Ιούνιο του 1825 ο Μακρυγιάννης οχυρωμένος εδώ νίκησε τους άντρες του Ιμπραήμ, ο οποίος είχε εκστρατεύσει στην Αργολίδα. Όπως γράφει ο πρώτος στα απομνημονεύματά του, ταμπουρωμένος στον πύργο έκοψα και νερό από το μυλαύλακον και το πέρασα εις την κούλια κάτου από τη γη, νάχωμεν νερό… Κάποια στιγμή οι Έλληνες καταδιώκοντας τους Αιγύπτιους, βούτηξαν στα νερά μέχρι το λαιμό [62]. Σε λαϊκό πίνακα που αναπαριστά τη μάχη των Μύλων, φαίνονται οι εγκαταστάσεις της περιοχής και ο σύντομος ρους μέσα στους βαλτότοπους της Αμυμώνης και του Ποντίνου [63]. Διακρίνεται καθαρά και ένας νερόμυλος, που κινιόταν με τα νερά του τελευταίου.

 

Για τον Ηρακλή, που η καταγωγή του ήταν από το Άργος, οι Έλληνες έπλασαν αναρίθμητους μύθους και εξύμνησαν τα κατορθώματά του. Είναι γνωστοί οι άθλοι του. Πάλεψε με άγρια θηρία, με φοβερούς και τρομερούς αντιπάλους, ακόμη και στον Άδη κατέβηκε και τιθάσευσε τον κέρβερο. Στην εικόνα, ο Ηρακλής που ξεκουράζεται από το πολύμοχθο έργο του κάτω από τον ίσκιο μιας ελιάς, δέχεται την Αθηνά που του προσφέρει κρασί για να τον δροσίσει. Εσωτερικό ερυθρόμορφης κύλικας. Γύρω στο 470 π.Χ. Μόναχο, Staatliche Antikensammlungen.

 

Η σημερινή διαμόρφωση ελάχιστα θυμίζει το μυθικό παρελθόν. Βέβαια, και ο Παυσανίας βρήκε τη λίμνη μικρή, με διάμετρο μόλις το ένα τρίτο του σταδίου, με χλόη και σχίνα στις όχθες, εικόνα που μοιάζει με τη σημερινή, όμως η επέλαση των κατοίκων της περιοχής έχει σαρώσει τα πάντα.

Τα λιγοστά ερείπια του προϊστορικού οικισμού, το μισοεξαφανισμένο ρυάκι του Ποντίνου, η ελώδης λιμνούλα, το ρέμα της Αμυμώνης, που ακόμα τρέχει, νωχελικά στην αρχή και ταχύτερα όσο πλησιάζει στη θάλασσα, και τα δυσδιάκριτα από την πεδιάδα απομεινάρια του κάστρου Τσιβέρι στον Ποντίνο λόφο, δεν είναι αρκετά για να ανασυνθέσουν  το πανάρχαιο επιβλητικό τοπίο με το κατάρρυτο ιερό άλσος. Και ενώ οι αφέγγαρες νύχτες εδώ θυμίζουν ακόμα τους στίχους του Στάτιου: ...γύρω σε σκοτεινό μπλε ατσάλι τρέχει το ναρκωμένο ρυάκι της Λέρνας [64], τα βοσκήσιμα λιβάδια της Λέρνας, για τα οποία μιλάει ο Οβίδιος [65], ή τα βαθιά λειβάδια των ψηλών δασών, όπου η δροσερή Λέρνα, διάφανη με τα κρυσταλλικά τενάγη της του Σενέκα[66], έχουν χαθεί  …και η Αμυμώνη, πλανιέται θλιμμένη δίπλα στο ρυάκι που βρήκε [67]. Οι βιαστικοί ταξιδιώτες προσπερνούν ανυποψίαστοι, …κι ο Άδραστος στέλνει  ανιχνευτές να βρουν αν υπάρχουνε ακόμα οι λίμνες της Λίκυμνας[68] ή τίποτ’ απ’ τα νερά της Αμυμώνης, μα όλα απλώνονται στραγγισμένα από αθέατη φωτιά [69].

 

Υποσημειώσεις

 

[1]  Γιος του Σθενέλα, ένατος βασιλιάς της πόλης.

[2] Ο μύθος έχει πολλές παραλλαγές. Πάντως ο ήρωας μαζί με τις Δαναΐδες είναι συνδεδεμένος με επινοήσεις  του προϊστορικού πολιτισμού, ιδιαίτερα με συλλογή νερού, αρδεύσεις και κρήνες.

[3]  Υγίνος, Μυθ. 169.

[4]  Απολλόδωρος 2, 1, 4.

[5] «Αργοναυτικά», 203. Έργο αποδιδόμενο στον Ορφέα.

[6] Βλ. π. Ίναχος

[7] «Φοίνισσαι», 187.

[8] Στο 8, 371. Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης, αν και ο Meineke θεωρεί ότι είναι διορθωμένο το 128 απόσπασμα Μerkelbache του Ησίοδου.

[9] «Θυέστης», 115.

[10] Θησαυρός  Ορτέλιου.

[11]  Ενάλιοι διάλογοι. «Τρίτων και Ποσειδών», 305.

[12]  Αίτια 66.

[13]  Πηγές στην Αργολίδα που ονομάστηκαν από τις κόρες του Δαναού.

[14] 5,17,11.

[15] «Ελληνική Ανθολογία», II, 62. Ο Χριστόδωρος ήταν επικός ποιητής από την Κοπτό της Αιγύπτου.

[16] «Μωρίας εγκώμιον»,  40.

[17] 8, 371.

[18] Ο  Παυσανίας (2, 4, 5) αναφέρει πηγή Λέρνα και στην Κόρινθο.

[19] Ίσως από τον Αλκυονέα, έναν από τους Γίγαντες που γέννησε η Γη. Ίσως όμως η ονομασία της λίμνης να σχετίζεται με την Αλκυόνη, θυγατέρα του Αιόλου που μεταμορφώθηκε στο ομώνυμο θαλάσσιο πτηνό, ή μιαν άλλη Αλκυόνη, αδελφή του βασιλιά των Μυκηνών Ευρυσθέα. Τέλος, υπάρχει μια Πλειάδα Αλκυόνη, που ήλθε σε συνεύρεση με τον Ποσειδώνα. Επίσης, η βορειοανατολική απόληξη του Κορινθιακού κόλπου λεγόταν επίσης Αλκυονίς θάλασσα, από τα θαλασσοπούλια που ζούσαν εκεί.

[20]  2, 37, 1.

[21]  Φοίνισσαι 126. Σ’ αυτόν αποδιδόταν το χτίσιμο της Ακρόπολης του όρους Ποντίνος.

[22] «Ηρακλής μαινόμενος», 153.

[23]  8,368.

[24] «Αργοναυτικά», II, V, 496.

[25]  Σχόλια στην Βιργιλίου «Αινειάδα», XII, V, 518.

[26]  «Προμηθέας Δεσμώτης» 663 & 686-687.

[27]   30 &169.

[28]  Σχ. στην «Στάτιου Θηβαΐδα», II, V, 433.

[29] «Διονυσιακά», XXV, 196.

[30]  Θηβαΐς 1, 360 & 2, 376

[31]  Σελ.51, 23 έκδ. Westerman Μυθογράφοι

[32]  Σελ.350,20 και 350,23 Μυθογράφοι

[33]  «Αργοναυτικά» 3, 241.

[34]   Μετ.1, 702.

[35]  «Αινειάδα», XII, 518.

[36]  Μυθογράφοι σελ.348. 18

[37]  2, 37, 5-6.

[38]  Άλλες είσοδοι στην Πελοπόννησο ήταν στους ποταμούς Όλβιο και Νέδα.

[39] Αντώνιος (1841-1905). Ιστορικός που ασχολήθηκε με την Ελληνική Γεωγραφία. Βλ. βιβλιογραφία.

[40]  Παυσανίας, 2, 24, 2.

[41]  2, 37, 6.

[42]  2, 36, 7.

[43] «Περί Ίσιδος και Οσίριδος» σ. 364 F. Mε την υπόθεση αυτή έχει ασχοληθεί ο Nilson. Tον συσχετισμό με την πηγή του Αμφιαράειου πραγματοποιεί ο Κ. Ρωμαίος στο άρθρο του «Θρησκειολογικά προβλήματα σχετικά με την Λέρνα» στα  Πελοποννησιακά των 1978-‘79. Μπορεί κανείς να προσέξει τις αντιστοιχίες με την Ανάσταση του Χριστού, σύμφωνα με την Ελληνορθόδοξη παράδοση.

[44]  1, 34, 4.

[45]  Βιργίλιος «Αινειάδα», VI, 287.

[46]  Ο Κάδμος σκότωσε τον δράκο μιας πηγής στη θέση των Θηβών.

[47]  II, V, 2.

[48]  2, 37, 4

[49]  Σχετικό με τους άθλους του Ηρακλή, γράφτηκε τον 7ο π.Χ. αιώνα.

[50]  Σε πόρπες της γεωμετρικής εποχής.

[51]  Απολλόδωρος 2,77 κ.ε.

[52]  Παλαίφατος,

[53]  Οβίδιος, Διόδωρος Σικελιώτης (IV, 11, 5). Ευρυπίδης (Ηρακλής μαινόμενος 1190).

[54]  «Ηρακλής Μαινόμενος» 419 και 1274. Μυριόκρανον, Αμφίκρανον και παλιμβλαστή.

[55]  Στάτιου «Θηβαΐς», I, 385.

[56] Οπαδοί του Μεσσήνιου φιλόσοφου Ευήμερου του 4ου-3ου π.Χ.αιώνα, που έγραψε την περίφημη «Ιερά Αναγραφή», από την οποία ελάχιστα σώζονται και στην οποία κατέγραφε την θεωρία του ότι οι Θεοί ήταν κάποτε ισχυροί άνθρωποι. Θεωρήθηκαν εκπρόσωποι του αθεϊσμού.

[57] Σχόλιο στη Βιργίλιου «Αινειάδα», VI, 287.

[58] Αναδημοσίευση της «Ελευθεροτυπίας» της 17ης-7-’96 από το γερμανικό «Spiegel» .

[59] 2, 1, 4.

[60]  Αθήναιου «Δειπνοσοφισταί», 4, 156, e.

[61]  Ορμίσκος του Αργολικού, νοτίως της Λέρνης, σημείο αποβίβασης του Δαναού και των πενήντα θυγατέρων του, στον ερχομό τους από την Αίγυπτο.

[62] Βλ. Σ. Παναγιωτόπουλου «Η μάχη…».

[63] Δ. Ζωγράφου – Ι. Μακρυγιάννη, υδατογραφία – Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. Συνοδεύεται από εκτενές επεξηγηματικό υπόμνημα.

[64] «Θηβαΐς», IV, 172.

[65] «Μεταμορφώσεις» I, 597.

[66] «Ιππόλυτος», 507.

[67]  Στάτιου «Θηβαΐς», VI, 288.

[68]  Η Ακρόπολη της Τίρυνθας.

[69]  Στάτιου «Θηβαΐς» IV, 735. Ο Άδραστος, βασιλιάς του Άργους, ήταν ένας από τους Επτά επί Θήβας.

 

Βιβλιογραφία σε μορφή pdf: Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας – Βιβλιογραφία

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος

Κωνσταντίνος Π. Δάρμος, «Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας». Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Δεκέμβριος, 2013.

Σχετικά θέματα:

 

 

 

 

Read Full Post »

Older Posts »