ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Το ταξίδι του Συνταγματάρχη Jean Nicolas Maquart στην επαναστατημένη Ελλάδα (Πελοπόννησος 1828-1831) – Γεώργιος Η. Κόνδης – Yves Ollivier

Κυκλοφόρησε η ελληνική έκδοση της μελέτης των Γιώργου Κόνδη και Yves Ollivier με τίτλο «Το ταξίδι του Συνταγματάρχη Jean Nicolas Maquart στην επαναστατημένη Ελλάδα (Πελοπόννησος 1828-1831)», μια έκδοση της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ναυπλίου «Ο Παλαμήδης».

Η ελληνική έκδοση της μελέτης των Γιώργου Κόνδη και Yves Ollivier με τίτλο «Το ταξίδι του Συνταγματάρχη Jean Nicolas Maquart στην επαναστατημένη Ελλάδα (Πελοπόννησος 1828-1831)», έρχεται να πιστοποιήσει τον πλούτο των πηγών που παραμένουν άγνωστες ακόμη για την εποχή εκείνη.

Μετά από επίπονη και μακρόχρονη ερευνητική προσπάθεια, πραγματοποιήθηκε μια πρώτη γαλλική έκδοση της μελέτης που στηρίζεται σε ένα άγνωστο αρχείο και αφορά στις περιηγητικές σημειώσεις και τις υδατογραφίες του Συνταγματάρχη Ζαν Νικολά Μακάρ (Jean Nicolas Maquart). Πρόκειται για στρατιωτικό που συμμετείχε στην Γαλλική Στρατιωτική Αποστολή στο Μοριά από το 1828-1831, υπό τις διαταγές του Στρατηγού Σνεντέρ (Antoine Virgile Schneider) διοικητή του ενός από τα τρία εκστρατευτικά σώματα που έφτασαν στην Πελοπόννησο υπό την αρχηγία του Στρατηγού Μαιζών (Nicolas Joseph Maison).

Για πάρα πολλά χρόνια το αρχείο (κείμενο και υδατογραφίες) παρέμενε φυλαγμένο από τους απογόνους του J.N. Maquart, ώσπου μια ευτυχής συγκυρία επέτρεψε τη γνωριμία του Γ.Κόνδη με τον κ. Yves Ollivier, σημερινό κάτοχο του αρχείου, ο οποίος παρείχε κάθε δυνατή βοήθεια για την έκδοση του αρχείου.

Μεταξύ των σημαντικών γεγονότων της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 υπάρχουν τρία «ξεχασμένα» που σημάδεψαν την πορεία της όπως και την πορεία του ανεξάρτητου νέου ελληνικού κράτους: η Ναυμαχία του Ναυαρίνου, η Γαλλική Στρατιωτική Αποστολή και η αντίστοιχη Γαλλική Επιστημονική Αποστολή στο Μοριά. Το σημαντικό έργο του γαλλικού στρατού και των Γάλλων επιστημόνων παρέμεινε ξεχασμένο και μόνο το 2011/2017 παρουσιάζονται οι δυο τόμοι ενός εξαιρετικού έργου με τίτλο «Το έργο της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μοριά – 1829-1838», φωτίζοντας πληθώρα πτυχών της γαλλικής παρουσίας στην ανεξάρτητη Ελλάδα με ένα πλούσιο υλικό χαρτών, εικόνων και κειμένων.

Το ταξίδι του Συνταγματάρχη Jean Nicolas Maquart στην επαναστατημένη Ελλάδα

Προηγουμένως, το 1971, στην εισαγωγή ενός άλλου σημαντικού έργου με τίτλο «Η ελεύθερη Ελλάς και η Επιστημονική Αποστολή του Μορέως. Το λεύκωμα Πεϋτιέ», ο επιμελητής της έκδοσης Στέλιος Α. Παπαδόπουλος σημειώνει:

Η Επιστημονική Αποστολή, παρά τη σημασία του έργου της, λησμονήθηκε⸱ ενδεικτικό το γεγονός ότι σε μια μόνο γενική ιστορία της Ελλάδος γίνεται μνεία της. Η σχεδόν πλήρης έλλειψη μελετών για την ιστορία της επιστημονικής σπουδής της Χώρας δεν έδωσε ποτέ την ευκαιρία της συνολικής αποτιμήσεως της προσφοράς της. Ανάλογη ήταν και η τύχη του ανέκδοτου υλικού. Και υλικό δεν συγκεντρώθηκε μονάχα από τα επίσημα μέλη της: «πολλοί σχεδίαζαν τοπία, κρατούσαν σημειώσεις, έκαμαν συλλογές φυτών, εντόμων ή άλλων αξιοπερίεργων ή εταρίχευαν πουλιά⸱ είδα πραγματικά πολύτιμες συλλογές φυσικής ιστορίας και πολύ ενδιαφέρουσες εκθέσεις (relations) που είχαν γίνει από υπολοχαγούς, ανθυπολοχαγούς, αξιωματικούς του υγειονομικού ή άλλα μέλη του εκστρατευτικού σώματος», γράφει ο Μπορύ ντε Σαιν Βενσάν. (σ. 13)

Ο Μπορύ ντε Σαιν Βενσάν (Jean Baptiste Bory de Saint-Vincent) επικεφαλής της Επιστημονικής Αποστολής είχε, βεβαίως, προσωπική εμπειρία για όλο αυτό το υλικό που είχε παραχθεί και που, ένα μέρος του, μας είναι ακόμη άγνωστο. Το ίδιο σημαντική είναι η επισήμανση  του Στ. Α. Παπαδόπουλου για το υλικό αυτό, προτρέποντας μάλιστα στο ίδιο εισαγωγικό σημείωμα (σ. 19) για την ανανέωση του ενδιαφέροντος σχετικά με την έρευνα του υλικού αυτού.

Για το λόγο αυτό εξάλλου είμαστε ιδιαίτερα χαρούμενοι που, μετά από επίπονη προσπάθεια, παρουσιάσαμε αρχικά την πρώτη γαλλική «διασωστική» έκδοση (2021) ενός άγνωστου αρχείου της περιόδου εκείνης και στη συνέχεια, την εμπλουτισμένη με νέα στοιχεία ελληνική έκδοσή του (2022). Οι δυο εκδόσεις παρουσιάζουν αναλυτικά τις περιηγητικές σημειώσεις και τις υδατογραφίες του Συνταγματάρχη Ζαν Νικολά Μακάρ (Jean Nicolas Maquart) που συμμετείχε στη Γαλλική Στρατιωτική Αποστολή στο Μοριά την περίοδο 1828-1831, υπό τις διαταγές του Στρατηγού Σνεντέρ (Antoine Virgile Schneider) διοικητή του ενός από τα τρία εκστρατευτικά σώματα που έφτασαν στην Πελοπόννησο υπό την αρχηγία του Στρατηγού Μαιζών (NicolasJoseph Maison). Για πάρα πολλά χρόνια το αρχείο (κείμενο και υδατογραφίες) παρέμενε φυλαγμένο από τους απογόνους του J. N. Maquart, ώσπου μια ευτυχής συγκυρία μου επέτρεψε τη γνωριμία με τον κ. Yves Ollivier, σημερινό κάτοχο του αρχείου, ο οποίος μου παρείχε κάθε δυνατή βοήθεια για την έκδοση του αρχείου.

Ο Jean Nicolas Maquart (1786-1856) ως στρατιωτικός συμμετέχει σε όλα τα μεγάλα στρατιωτικά γεγονότα και ιδιαίτερα τις εκστρατείες (1805-1814) του Ναπολέοντος 1^ου, για τις οποίες καταγράφει πολλές πληροφορίες στο ημερολόγιό του. Έχει την ειδικότητα του «Διαχειριστή» και με αυτήν τον συναντάμε σε ολόκληρη τη στρατιωτική του πορεία. Την περίοδο 1828-1831 συμμετέχει στην Στρατιωτική Αποστολή του Μοριά. Επιστρέφει στη Γαλλία και στις 10 Απριλίου 1848, υπηρετώντας στη Στρατιά του Βορρά (Rouen),  συνταξιοδοτείται με το βαθμό του Συνταγματάρχη.

Ο Jean Nicolas Maquart στην Πελοπόννησο

Η Ελληνική Επανάσταση αποτελεί μια στρατηγική ευκαιρία για τη Γαλλία προκειμένου να επανεμφανιστεί δυναμικά στο διεθνές περιβάλλον μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους και να διεκδικήσει ένα νέο ρόλο στις σχέσεις κυριαρχίας που αρχίζουν να διαμορφώνονται με τη σταδιακή κατάρρευση της Ιεράς Συμμαχίας. Η Μεσόγειος θα αποτελέσει ένα γνώριμο και σημαντικό γεωστρατηγικό χώρο για την ανάπτυξη του νέου ρόλου της Γαλλίας. Η Ελληνική Επανάσταση θα αντλήσει οφέλη από τη γαλλική προσπάθεια, ενώ η ανάπτυξη του Φιλελληνικού Κινήματος και η αλλαγή της εξωτερικής πολιτικής της Αγγλίας του Τζ. Κάνινγκ (George Canning) από το 1822, θα αποτελέσουν σημαντικούς παράγοντες για την ευόδωση του Αγώνα και της ελληνικής ανεξαρτησίας.

Jean Nicolas Maquart (Ζαν Νικολά Μακάρ, 1786-1856)

Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου (20-10-1827) ως αποτέλεσμα του συνδυασμού των παραγόντων αυτών, θα αποβεί σωτήρια για την Ελληνική Επανάσταση και θα καθορίσει την πορεία προς την ανεξαρτησία και τη διαμόρφωση του νέου ελληνικού κράτους. Η επιστροφή της Γαλλίας στη Μεσόγειο αποκτά νέο δυναμισμό, όσο και τα στρατηγικά παιχνίδια των άλλων δυνάμεων εκείνης της εποχής, δηλαδή της Αγγλίας και της Ρωσίας. Όμως, παρά τις αντιδράσεις και τους δισταγμούς με το πρωτόκολλο του Λονδίνου (19-7-1828) προσφέρεται η ευκαιρία της στρατιωτικής γαλλικής παρουσίας στην Πελοπόννησο, η οποία επισημοποιείται ένα μήνα μετά (28-8-1828) με την άφιξη του εκστρατευτικού γαλλικού σώματος υπό τον στρατηγό Μαιζών (Nicolas Joseph Maison) στην Πελοπόννησο. Η στρατιωτική ναυτική βάση της Τουλόν θα γνωρίσει μια κατακόρυφη αύξηση στους πλόες του γαλλικού πολεμικού και εμπορικού ναυτικού με προορισμό το Ναυαρίνο. Τα «Ναυτιλιακά & Αποικιακά Χρονικά» της περιόδου 1828-1830, παρέχουν μια πλήρη εικόνα των στοιχείων των πλοίων (όνομα, τύπος, κ.ά.) και των διαδρομών τους (ενδιάμεσες στάσεις, ημερομηνίες, κ.ά.).

Ο Jean Nicolas Maquart λαμβάνει τη διαταγή να μεταβεί στην Πελοπόννησο. Μετά από ένα ταξίδι Παρίσι-Τουλόν επιβιβάζεται στις 28 Νοεμβρίου 1828 στο πολεμικό πλοίο «Le Scipion» με προορισμό το Ναυαρίνο. Το πλοίο αυτό είχε δεχτεί πολλαπλά χτυπήματα κατά τη διάρκεια της Ναυμαχίας του Ναυαρίνου στην οποία είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα πλοία του γαλλικού πολεμικού ναυτικού, «πλοίο με τρεις γέφυρες», κυβερνήτης του οποίου ήταν ο Βαρώνος de Bougenville, γιός του διάσημου θαλασσοπόρου, που είχε κάνει όπως και ο πατέρας του το γύρο του κόσμου. Ο J. N. Maquart συνταξιδεύει με γιατρούς, νοσηλευτικό και στρατιωτικό προσωπικό που θα ενταχθούν σε αντίστοιχες μονάδες στην Πελοπόννησο. Στις 13 Δεκεμβρίου 1828 το πλοίο φτάνει στο Ναυαρίνο και ο J. N. Maquart είναι ενθουσιασμένος που φτάνει στην Ελλάδα. Αγναντεύοντας από το πλοίο την ελληνική γη, τα σημάδια της κλασσικής του παιδείας δέχονται τα οπτικά ερεθίσματα για να εκφραστούν:

Κατά την δια θαλάσσης άφιξή μας στην Ελλάδα, η θέα του υπέροχου όρμου του Ναυαρίνου προσφέρθηκε εν μέρει αποκρυμμένη από τρεις βραχώδεις μάζες που σχηματίζουν τη λεγόμενη νήσο Σφακτηρία. Η βραχώδης μάζα η περισσότερο απομακρυσμένη από την είσοδο είναι και η πιο ξακουστή καθώς στο οροπέδιο που στεφανώνει την κορυφή της διατηρεί τα κατάλοιπα της αρχαίας Πύλου. Εκεί διέμενε ο σεβάσμιος Νέστορας….

Μια εβδομάδα αργότερα από την άφιξή του, ο J. N. Maquart θα εγκατασταθεί στην Πάτρα μαζί με μια ομάδα του «Υγειονομικού» (γιατροί, νοσοκόμοι και διαχειριστές), καθώς και ένα συνεργείο εξειδικευμένων τεχνιτών στην επισκευή πλοίων του γαλλικού ναυτικού.

Ο J. N. Maquart εκμεταλλεύεται τις υπηρεσιακές μετακινήσεις του για να επισκεφθεί την Πελοπόννησο και την Αθήνα, να μιλήσει με τους κατοίκους και να καταγράψει σημαντικές πληροφορίες για τη ζωή, τα πρόσωπα και τους τόπους. Δεν ξεχνάμε πως ο J. N. Maquart είναι στρατιωτικός και προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τον ελεύθερο χρόνο μεταξύ των αποστολών που του έχουν ανατεθεί για τις καταγραφές του. Γι’ αυτό και οι σημειώσεις του φαίνονται αποσπασματικές αλλά συμπληρώνονται από τη ζωγραφική που αποτελεί τη μεγάλη του αγάπη. Έτσι, ταξιδεύει σημειώνει και κυρίως ζωγραφίζει. Οι υδατογραφίες του (aquarelles) αποτελούν μια σημαντική πηγή πληροφοριών καθώς και σημαντικό τεκμήριο της περιηγητικής ζωγραφικής. Από το Ναυαρίνο έως την Αθήνα, ο J. N. Maquart διατηρεί ένα ημερολόγιο με σημειώσεις για τους τόπους και τους ανθρώπους, όπως επίσης και για τις προσωπικότητες που συναντούσε (π.χ. Καποδίστριας, Κολοκοτρώνης…). Είναι πιθανό αρκετές από αυτές να έχουν χαθεί. Ας σημειωθεί, πως η δημοσιοποίηση της γαλλικής έκδοσης επέτρεψε την ανακάλυψη νέων υδατογραφιών από την περιοχή της Ηλείας που κατείχαν συγγενικά πρόσωπα της οικογένειας Y. Ollivier. Το μεγαλύτερο μέρος των σημειώσεων αυτών και των υδατογραφιών διασώθηκαν από γενιά σε γενιά και παρουσιάζονται στη γαλλική και την ελληνική έκδοση.

Τα ταξίδια του παρουσιάζονται σε τρεις μεγάλες διαδρομές που πραγματοποιήθηκαν είτε δια θαλάσσης, είτε μέσω των χερσαίων υφιστάμενων διαδρομών. Κατά τη διάρκεια των εσωτερικών αυτών ταξιδιών, εκτός από το Ναυαρίνο και την Πάτρα, επισκέπτεται τη Γαστούνη, τον Πύργο την Ολυμπία, τη Φιγαλεία (Βάσσες), τα Φιλιατρά, την Κυπαρισσία, τη Μεσσήνη, τη Μεθώνη, την Καλαμάτα, την Καρύταινα, τη Μεγαλόπολη, την Τρίπολη, το Άργος, το Ναύπλιο, την Επίδαυρο, την Αθήνα.

Περιέτρεξα την Ελλάδα και βάδισα σ’ αυτή τη γη όπου πάτησαν τόσοι ήρωες των οποίων το όνομα και τα κατορθώματα διέσωσε και μας μετέδωσε η Ιστορία. (…) Μαζικά ερχόντουσαν στο μυαλό μου όλες οι αναμνήσεις των σπουδών μου…

Ο J. N. Maquart βιώνει με ένταση και συγκίνηση την παρουσία του στα μέρη που γνώρισε από τα μαθήματα κατά τη διάρκεια των σπουδών του. Καταγράφοντας τις περιηγήσεις του στην Πελοπόννησο και την Αθήνα, αναφέρεται διαρκώς στο ένδοξο παρελθόν της Ελλάδας. Δεν πρόκειται όμως για μια «αρχαιολατρική» προσέγγιση της χώρας που επισκέπτεται. Δεν υπάρχουν στις αναφορές του νοσταλγικές ή συγκριτικά αρνητικές σκέψεις και λόγια. Αντίθετα, στο θαυμασμό του για την αρχαία Ελλάδα προσθέτει εκείνον που αισθάνεται για τη χώρα που ανακαλύπτει και τους αγωνιζόμενους κατοίκους της. Από αυτές τις περιγραφές προέρχονται διάφορα στοιχεία για τις τοποθεσίες, τις πηγές, την κτηνοτροφία, τις οχυρώσεις, τις διαδρομές και τα περάσματα ακόμη για την ένδυσηκαι την καθημερινότητα στις κοινότητες που επισκέπτεται.

Έτσι, για παράδειγμα, διασώθηκε άλλη μια παράσταση του φημισμένου γεφυριού «του Κόπανου» του 18^ου αιώνα που επέτρεπε το πέρασμα του Ευρώτα προς το Μυστρά και τη Σπάρτη. Στην υδατογραφία του J. N. Maquart, o ίδιος και οι συνοδοί του οδηγοί-μεταφραστές περνούν το γεφύρι και διακρίνουμε τον έναν από τους συνοδούς του με παραδοσιακή ελληνική φορεσιά, ενώ ο δεύτερος φοράει «φράγκικη» στολή από την εποχή που εργαζόταν στο γαλλικό προξενείο των Ιωαννίνων του Αλή πασά. Ανάμεσα δε στις περιγραφές των προσώπων που συναντά ξεχωρίζουμε την περιγραφή ενός «γενάρχη» οικογένειας κτηνοτρόφων που ανεβαίνουν με τα κοπάδια τους στα βοσκοτόπια του οροπεδίου του Κουμπέ όπου και οι πηγές για την ύδρευση του Ναυαρίνου. Η εικόνα του «γενάρχη» του προκαλεί μεγάλη εντύπωση ώστε να του αφιερώσει μια υδατογραφία που βρίσκεται στη συλλογή που δημοσιεύουμε. Επίσης εξαιρετική είναι η περιγραφή του «Δημάρχου» αργολικής κοινότητας:

Στο δρόμο μας συναντήσαμε τον Δήμαρχο που γυρνούσε από το Άργος. Ήταν άνθρωπος με καταπληκτικό ανάστημα, με σωστές αναλογίες και πολύ όμορφο πρόσωπο. Ο Αγαμέμνονας, ο βασιλέας των βασιλέων, δε θα φάνταζε πιο εντυπωσιακός από αυτόν τον άνθρωπο ο οποίος ντυμένος με αρχαία ενδυμασία και φορώντας ένα όμορφο σκούφο είχε αξιοθαύμαστο παρουσιαστικό. Είχε ένα γιαταγάνι και δυο πιστόλια στο ζωνάρι του. Τον αφήσαμε καταγοητευμένοι από την ευχάριστη όψη και τη χάρη του και αφού είδαμε τους δικούς του και τους γείτονές του φύγαμε, αποκομίζοντας τις καλύτερες εντυπώσεις με την αρχοντιά των κατοίκων του χωριού.

Τον Απρίλιο του 1831 ο Jean Nicolas Maquart επιστρέφει στη Γαλλία με τη φρεγάτα «Calypso». Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού συνεχίζει να ζωγραφίζει ενδιαφέροντα θέματα, ιδιαίτερα από το πέρασμα των στενών της Μεσσήνης. Στο Παρίσι απευθύνεται στο γνωστό ζωγράφο-τοπιογράφο Jean-Jacques Champin αναζητώντας μια έγκυρη άποψη για τις υδατογραφίες του. Ο καλλιτέχνης θα καταρτίσει έναν «κατάλογο αξιόλογων σχεδίων» στον οποίο περιλαμβάνονται τα «ελληνικά» έργα του J. N. Maquart. Από τον κατάλογο αυτό συμπεραίνουμε πως ορισμένες υδατογραφίες έχουν χαθεί ή βρίσκονται σε άλλα ιδιωτικά αρχεία. Σημειώνουμε, με την ευκαιρία αυτή, ότι ο J. N. Maquart κληροδότησε μια πλούσια συλλογή με θέματα από τη Γαλλία, η οποία επίσης δεν είναι δημοσιευμένη. Απεβίωσε στις 6 Μαρτίου 1856.

Γεώργιος Η. Κόνδης – Yves Ollivier

Το ταξίδι του Συνταγματάρχη Jean Nicolas Maquart στην επαναστατημένη Ελλάδα (Πελοπόννησος 1828-1831).

Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ναυπλίου «Ο Παλαμήδης». σ. 192 (κείμενο & 55 υδατογραφίες).

Ναύπλιο 2021

ISBN: 978-960-85652-1-0

Η έκδοση πραγματοποιήθηκε με την πρόταση και τη φροντίδα του Εφορευτικού Συμβουλίου της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης «Ο Παλαμήδης», για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης και προσφέρεται δωρεάν από τη Βιβλιοθήκη.