ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Κρίσεις Ευρωπαίων Ιστορικών και Διπλωματών για την Διπλωματική Σταδιοδρομία του  Ιωάννου Καποδίστρια

Η διπλωματική και πολιτική σταδιοδρομία του Ιωάννου Καποδί­στρια ουσιαστικά αρχίζει το 1801 μέσα στο νεοσύστατο μικρό επτανησιακό κράτος, στην «Δημοκρατία των Επτά Ηνωμένων Νήσων», που αναγνωρί­σθηκε με την συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως του 1800, και την επικύ­ρωση του πρώτου συντάγματος, του «Βυζαντινού».

Ιωάννης Καποδίστριας. Εικόνα από λιθογραφία του Μύλλερ, σχέδιο εκ του φυσικού. Φέρει την υπογραφή του Καποδίστρια με τη φράση: «Αυτό που με κολακεύει περισσότερον είναι να ζήσω εις την ανάμνησιν των ανθρώπων ». Η λιθογραφία επανεκτυπώθηκε στην Καρλσρούη με σκοπό τα έσοδα από τις πωλήσεις να διατεθούν υπέρ του Αγώνα των Ελλήνων.

Τότε ανατέθηκε στο νε­αρό γιατρό Ιωάννη Καποδίστρια από την Επτανησιακή Γερουσία, το έργο της εφαρμογής του συντάγματος στα Ιόνια νησιά. Η  ανάληψη του δυσκό­λου αυτού έργου απεκάλυψε τις σπάνιες διπλωματικές ικανότητές του. Το 1803 εξελέγη Γενικός Γραμματέας της Επτανήσου Πολιτείας, με πολλές και ουσιαστικές υπευθυνότητες. Στα καθήκοντά του περιελήφθησαν, τόσο η διεκπεραίωση όλων των εξωτερικών και διπλωματικών υποθέσεων όσο και η αναγνώριση και διασύνδεση του μικρού κρατιδίου, με τις ευρω­παϊκές χώρες, οπότε για πρώτη φορά ήλθε σε επαφή με την ευρωπαϊκή διπλωματία.

Όταν το 1807, με την συνθήκη του Τιλσίτ, τα Επτάνησα περιήλθαν, για δεύτερη φορά, στην κατοχή των Γάλλων. Ο Καποδίστριας αρνήθηκε να συνεργασθεί μαζί τους και δέχθηκε ευχαρίστως την πρόσκληση του τσάρου της Ρωσίας Αλεξάνδρου να υπηρετήσει στη ρωσική διπλωματία. Πίστευε ότι υπηρετώντας την εξωτερική πολιτική της Ρωσίας, θα βοηθούσε ουσιαστικώτερα την πατρίδα του, στην απελευθέρωσή της[1]. Τον Ιανουάριο του 1809 έφθασε στην Πετρούπολη και αμέσως διορίσθηκε Σύμβουλος της Επι­κρατείας, στο τμήμα των Εξωτερικών Υποθέσεων της Ρωσίας.

Το πρώτο ουσιαστικό βήμα της διπλωματικής προαγωγής του έγινε το 1811, όταν διορίστηκε στη ρωσική πρεσβεία της Βιέννης και εν συνεχεία ανέλαβε την διεύθυνση του διπλωματικού γραφείου του Ρώσου ναυάρχου Τσιτσαγκώφ στο Βουκουρέστι και στο Δούναβη, όπου συνεχιζόταν ο ρωσοτουρκικός πόλεμος. Η σύντομη παραμονή του σ’ αυτή τη θέση στάθηκε αποφασιστική για τη μετέπειτα λαμπρή σταδιοδρομία του.

Ανέλαβε εντελώς εμπιστευτικές αρμοδιότητες, που τις χειρίστηκε με σπάνια διπλω­ματική ευστροφία. Έπρεπε να φροντίσει για την επικύρωση της συνθήκης του Βουκουρεστίου του 1812, που την θεωρούσε εντελώς ανεφάρμοστη και καταστρεπτική για τους λαούς της βαλκανικής Χερσονήσου – Σέρβους, Βλάχους, Μολδαβούς – τους οποίους η Ρωσία εγκατέλειπε, ακόμα μια φο­ρά, στην τουρκική υποδούλωση και εκδικητικότητα. Τότε για πρώτη φορά ο Καποδίστριας ήλθε σε άμεση επαφή με την τουρκική διπλωματία και γνώρισε τις πολιτικές μεθόδους που ακολουθούσε η Πύλη[2].

Ο Τσιτσαγκώφ εντυπωσιασμένος από τις προτάσεις και ενέργειες του Έλληνα διπλωμάτη έγραφε: «Άνθρωπος με αξιαγάπητο χαρακτήρα, με οξυδερκή κρίση. Ειλικρινά λυπόμασταν, γιατί έπρεπε να εγκαταλείψουμε τα σχέδια και τις προτάσεις που μας είχε προτείνει, τις τόσο εμπεριστατω­μένες και χρήσιμες. Ο κόμης Καποδίστριας, που δεν απελπιζόταν ποτέ, για τις μελλοντικές εξελίξεις, πρότεινε να μου απευθύνει ένα Υπόμνημα, όπου θα εξέθετε όλες τις απόψεις του» για τους βαλκανικούς λαούς[3].

Το υπόμνημα αυτό, όταν έφθασε στα χέρια του Ρώσου αυτοκράτορα, τον εντυπωσίασε. Κάλεσε αμέσως τον Καποδίστρια στη Φραγκφούρτη, όπου βρισκόταν, τον αντάμειψε κατά πολλούς τρόπους, δείχνοντας εμπρά­κτως την εύνοιά του και του ανέθεσε την διεκπεραίωση ενός από τα πιο δύσκολα προβλήματα, που απασχολούσαν τότε την Ευρώπη: Την ενοποίη­ση της διηρημένης σε μικρά κρατίδια «καντόνια» Ελβετίας, την οποία «ο γαλλικός δεσποτισμός είχε υποδουλώσει», όπως του είπε, και την οποία έπρεπε να σώσουν από την επικίνδυνη για την ενοποίηση της Ευρώπης γαλλική επιρροή του Ναπολέοντα.

Η αγάπη του Καποδίστρια για τα «δη­μοκρατικά καθεστώτα», όπως του είπε ο τσάρος, τον έπεισε ότι ήταν ο μόνος ικανός να αναλάβει την «ευαίσθητη αυτή αποστολή» με επιτυχία[4]. Ο  Αλέξανδρος γράφοντας στον Ελβετό καθηγητή του Laharpe, στις 8 Ιανου­αρίου 1814, ανέφερε ότι ανέθεσε αυτή την κρίσιμη διπλωματική υπόθεση στον Καποδίστρια, γιατί τον εκτιμούσε ως «αξιέπαινο άνδρα για την αρε­τή του και για τις φωτισμένες και φιλελεύθερες απόψεις του»[5].

Η αποστολή του Καποδίστρια στην Ελβετία ήταν πραγματικά από τις δυσκολώτερες διπλωματικές υποθέσεις εκείνης της κρίσιμης περιόδου: Η Ελβετική Ομοσπονδία έπρεπε να συνδεθεί με τον Συνασπισμό των Με­γάλων Δυνάμεων, να ενοποιηθούν και οργανωθούν τα ανεξάρτητα μεταξύ τους καντόνια της Ελβετίας και να εξουδετερωθούν τα αντιμαχόμενα συμφέροντά τους, να αποσπασθεί ή χώρα από τη γαλλική επιρροή και να εξα­σφαλισθεί η συμμετοχή της Ομοσπονδίας στην βασική συζήτηση για την αναθεώρηση του Ελβετικού συντάγματος.

Ο Καποδίστριας έπρεπε να κατανικήσει την έντονη αντίδραση των αριστοκρατών, που δεν ήθελαν την ενοποίηση και να τους πείσει ότι το εθνικό συμφέρον επέβαλε να συνεργα­σθούν και να συμπράξουν με τους δημοκράτες για τη συγκρότηση γενικής συνελεύσεως, που θα ρύθμιζε τα όρια και κυρίως τα δικαιώματα ισοπολιτείας όλων των καντονίων.

Με εύστοχους διπλωματικούς χειρισμούς και με την τεράστια προσωπική επιρροή και το κύρος που ασκούσε στους συνομιλητές του κατόρθωσε να φέρει εις πέρας κατά τον καλύτερο τρόπο τη δύσκολη αυτή αποστολή: «Η ομοσπονδιακή Δίαιτα κατάρτισε το ομο­σπονδιακό Σύνταγμα, που εκείνος το συνέταξε, και αντιπροσωπεία των καντονιών θα πήγαινε στη Βιέννη, όπου θα άρχιζε το συνέδριο, για να το επικυρώσουν οι σύμμαχοι ηγεμόνες. Θα επιστρέφονταν επίσης στην Ελβε­τία, οι επαρχίες που κατείχαν ακόμα τα αυστριακά στρατεύματα», όπως ο ίδιος ο Καποδίστριας έγραφε στον πατέρα του[6]. Και πρόσθετε: «Η ολο­κλήρωση μιας τόσο πολύπλοκης διαπραγματεύσεως μου στοίχισε πάμπολ­λα βάσανα και ταξίδια και εκθέσεις και σύνταξη κειμένων συνταγμάτων και πολλά άλλα σχέδια».

Η Ελβετία ευγνωμονούσα τον αντάμειψε ποικιλοτρόπως. Αρκετά καντόνια της Ελβετίας τον ανεκήρυξαν επίτιμο πολίτη[7]. Ο Ελβετός δι­πλωμάτης και ιστορικός Pictet de Rochemont θα γράψει με ενθουσιασμό:

«Τι μπορούμε να κάνουμε για τον εξαίρετο Έλληνα Καποδίστρια, τον φοί­νικα της διπλωματίας;… Χωρίς αυτόν η Ελβετία θα είχε εξ ολοκλήρου ανατραπεί… Αν ξαναπεράσει από τη Γενεύη χτυπήστε όλες τις καμπάνες των εκκλησιών μας και χαιρετίσετε τον ερχομό του με τους κεραυνούς των πυροβόλων μας»[8].

Ένας άλλος διπλωμάτης, ο Roveréa, που παρακολούθη­σε από κοντά τους αγώνες του Καποδίστρια για την ενοποίηση της Ελβε­τίας και τη σύνταξη του συντάγματός τους, γράφει: «Ο Έλληνας αυτός πρεσβευτής της Ρωσίας, που δίκαια έχαιρε της ειλικρινούς εμπιστοσύνης του τσάρου, είχε αποκτήσει τεράστιο κύρος, που το διετήρησε καθ’ όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, με την γλυκύτητα και ευγένεια των τρό­πων του και με τις μεγάλες προσωπικές του αρετές. Στην προσπάθειά του να συνδιαλλάξει και συμβιβάσει τους «διεφθαρμένους» αριστοκράτες κατη­γορήθηκε απ’ αυτούς ότι υπεστήριξε υπέρμετρα τους αντιπάλους τους, «τους φιλελευθέρους»[9]. Και πράγματι ο Καποδίστριας είχε έλθει σε σύγ­κρουση με την αριστοκρατική τάξη, που δεν ήθελε την ενοποίηση των με­γάλων και πλουσίων καντονιών με τα πτωχά αγροτικά.

Και αυτός ακόμη ο μεροληπτικός απέναντι στον Καποδίστρια και στην Ελλάδα Gobineau, αναγκάστηκε να ομολογήσει ότι η δικαιοσύνη απαιτούσε να ειπεί ότι κατά την παραμονή του στην Ελβετία «με μεγάλη διπλωματική επιτηδειότητα χειρίσθηκε το δύσκολο αυτό πρόβλημα και δι­καίως απέκτησε δικαιώματα στην ευγνωμοσύνη όλων των καντονίων, λόγω των φιλελευθέρων ιδεών του, οι οποίες του εξασφάλισαν τον θρίαμβο»[10].

Άλλοι μεγάλοι σταθμοί της διπλωματικής σταδιοδρομίας στην Ευρώ­πη του Καποδίστρια ήταν το συνέδριο της Βιέννης, 1814-1815, το συνέδριο στο Παρίσι και τα συνέδρια στο Aachen, Troppau και Laybach. Ο ίδιος ο τσάρος Αλέξανδρος κάλεσε τον Καποδίστρια, στο συνέδριο της Βιέννης: «Δεν έχω άλλον διπλωμάτη, τόσον ικανό, που θα είχε τη δύναμη να αντιμετρηθεί και να παλαίσει στις μάχες με τον Αυστριακό Metternich, που θα δοθούν στη Βιέννη», είπε στη Ρωξάνδρα Στούρτζα, την Ελληνίδα Κυρία επί των τιμών της τσαρίνας Ελισάβετ[11].

Στη Βιέννη είναι ο επίσημος πληρεξούσιος της Ρωσίας, σε όλα τα θέ­ματα. Αγωνίζεται να θέσει προς συζήτηση το θέμα των Επτανήσων, που ήδη τα κατείχαν οι Άγγλοι και το θέμα της απελευθερώσεως της Ελλά­δος, που ήταν και το δυσκολώτερο. Το θέμα των Ιονίων, έπειτα από τις σφοδρές αντιδράσεις του Αυστριακού Metternich και της Αγγλίας κάπως διευθετήθηκε – με τις τότε επικρατούσες δυσμενείς συνθήκες – με την υπογραφή της Συνθήκης για τα Ιόνια Νησιά, που οριστικοποιήθηκε και υπογράφηκε στις 5 Νοεμβρίου 1815 στο Παρίσι.

Τα Επτάνησα θα παρέ­μεναν δυστυχώς στην «προστασία» της Αγγλίας, διατηρώντας το συνταγματικό τους πολίτευμα[12]. Το γενικώτερο πρόβλημα της Ελλάδος δεν μπό­ρεσε να το εγγράψει επίσημα προς συζήτηση στο συνέδριο της Βιέννης, το κατέστησε όμως διπλωματικά γνωστό και το διεθνοποίησε, μέσω της Φι­λομούσου Εταιρείας, που ίδρυσε στη Βιέννη, κατά την διάρκεια των συ­ζητήσεων. Και αυτό ήταν μια μεγάλη διπλωματική επιτυχία, μέσα στο τόσο αρνητικό κλίμα[13].

Οι ευρωπαίοι διπλωμάτες, που συμμετείχαν στο Συνέδριο της Βιέν­νης, χαρακτήρισαν τον Καποδίστρια ως «μέγα Ευρωπαίο διπλωμάτη»[14]. Ο J. C. Eynard, ο Ελβετός διπλωμάτης και μεγαλοτραπεζίτης έγραφε στο Ημερολόγιό του: «Ο Καποδίστριας με τη διπλωματική του μεγαλοφυΐα, σύντομα κατέλαβε μία από τις πιο εξέχουσες θέσεις των πρωταγωνιστών του Συνεδρίου της Βιέννης στις διαπραγματεύσεις όλων των δυσκόλων προβλημάτων[15]. Ο Γερμανός ιστορικός Η. Treitschke, παρακολουθώντας τους παράλληλους αγώνες του Καποδίστρια, κατά τη διάρκεια του Συνε­δρίου, για την απελευθέρωση της σκλαβωμένης πατρίδας του, γράφει χαρακτηριστικά: «Ο Έλληνας διπλωμάτης χρησιμοποιούσε, με σπάνιους δι­πλωματικούς χειρισμούς, όλο το κύρος του από την υψηλή θέση του για την απελευθέρωση της Ελλάδος»[16].

Η περίφημη για την εποχή «Revue Encyclopédique de Paris» σχολιάζοντας τη δράση του Καποδίστρια για τη πνευματική άνοδο της πατρίδας του, έγραφε: «Κανένας άλλος δεν εργάστηκε τόσο αποτελεσματικά όσο ο κόμης Καποδίστριας… ο οποίος χρησι­μοποίησε όλους τους τρόπους για να αυξήσει τα μέσα της μορφώσεως και εκπαιδεύσεως των νεαρών Ελλήνων, διευκολύνοντας με κάθε τρόπο τις σπουδές τους. Με τη γενναιοδωρία που τον χαρακτήριζε ενίσχυσε την ίδρυ­ση της Ακαδημίας των Ιονίων Νήσων»[17].

Ιωάννης Καποδίστριας, πίνακας του Σερ Thomas Lawrence (1769-1830). Ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε στη Βιέννη, ανήκει στη Βασίλισσα της Αγγλίας Ελισάβετ Β΄ και είναι εκτεθειμένος στον Πύργο του Windsor στην αίθουσα του Βατερλώ.

Στο Συνέδριο του Παρισιού, το καλοκαίρι του 1815, όπου οι νική­τριες Δυνάμεις θα συζητούσαν το θέμα της ηττημένης Γαλλίας, μετά την οριστική ήττα του Ναπολέοντα, ο Καποδίστριας πραγματικά διέπρεψε με τις επαναστατικές προτάσεις του. Η Αυστρία, Πρωσία και Αγγλία επέμε­ναν ότι έπρεπε να ληφθούν αυστηρές κυρώσεις, εδαφικές, οικονομικές και στρατιωτικές εναντίον της Γαλλίας, φθάνοντας μέχρι και τον διαμελισμό της[18].

Μόνος ο Καποδίστριας είχε εντελώς αντίθετη γνώμη. Στο υπόμνημα που συνέταξε υποστήριζε ότι με την ήττα του Ναπολέοντα και τον τερμα­τισμό των πολυχρόνων πολέμων, οι σκοποί των συμμάχων είχαν εκπληρωθεί. Επομένως έπρεπε να μεταχειρισθούν την νικημένη χώρα με ήπιο τρό­πο, γιατί μονάχα έτσι θα εδραιωνόταν η τάξη και η ειρήνη σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο. Η Γαλλία έπρεπε να παραμείνει ισχυρή δύναμη, γιατί με το πιο δημοκρατικό πολιτικό της σύστημα θα αποτελούσε σημαντικό παράγοντα δι­πλωματικής ισορροπίας απέναντι στον απολυταρχικό δεσποτισμό της Αυστρίας και Πρωσίας. Πίστευε ακόμα ότι ευεργετώντας τη Γαλλία θα εξα­σφάλιζε τη φιλία της σε περίπτωση ρωσοτουρκικού πολέμου, που θα τον επεδίωκε, προκειμένου να απελευθερωθεί η Ελλάδα.

Παρά τις τεράστιες αντιδράσεις οι απόψεις του Καποδίστρια επεκράτησαν, εξασφαλίζοντας την ευγνωμοσύνη της Γαλλίας. Ο υπουργός των Εξωτερικών της Γαλλίας δούκας de Ridelieu έγραψε στον τσάρο Αλέξαν­δρο: «Έπειτα από μακρές και θλιβερές συζητήσεις, υπογράψαμε τη συμ­φωνία για τη μείωση των πολεμικών αποζημιώσεων εκ μέρους της Γαλλίας προς τις νικήτριες δυνάμεις. Ο πληρεξούσιος της Υμετέρας Μεγαλειότητος (ο Καποδίστριας) υπήρξε ανυπολόγιστα πολύτιμος για μας και του οφείλουμε εξολοκλήρου τον επιτευχθέντα μετριασμό. Είμαι βέβαιος ότι ο κόμης Καποδίστριας, στις προσπάθειές του, υπερέβη κατά πολύ τις οδηγίες που είχε λάβει από Σας. Παρακαλώ την Υ.Μ. να μη δυσαρεστηθεί απέναν­τί του»[19].

Ο Γάλλος διπλωμάτης κόμης Molet δεν θα διστάσει να γράψει κατηγορηματικά: «Εάν η Γαλλία είναι ακόμη Γαλλία, το οφείλει κυριολε­κτικά σε δύο ανθρώπους, που τα ονόματά τους δεν πρέπει ποτέ να τα ξε­χάσει. Στον Αλέξανδρο και στον Υπουργό του των Εξωτερικών Καποδί­στρια»[20]. Και ο Γάλλος ιστορικός Pasquier, εξαίροντας την ανυπολόγιστη προσφορά του Καποδίστρια προς τη Γαλλία, θα γράψει: «Ο κόμης Καπο­δίστριας πρόσφερε στη Γαλλία την πιο μεγάλη και σημαντική εκδούλευση»[21]. Ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ΙΗ’, θέλοντας να δείξει εμπρά­κτως την ευγνωμοσύνη του στον Έλληνα διπλωμάτη, που με τη σθεναρή στάση του έσωσε τότε τη Γαλλία, του έστειλε επιστολή «με τις ωραιότερες φράσεις του κόσμου», όπως αναφέρει η Ρωξάνδρα Στούρτζα-Edling στα Απομνημονεύματά της, και του πρόσφερε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό. Ο Καποδίστριας όμως αρνήθηκε κατηγορηματικά να το δεχθεί[22].

Στο Συνέδριο του Aachen (Aix la Chapelle), τον Σεπτέμβριο του 1818, ο Καποδίστριας υπήρξε από τις πιο εξέχουσες φυσιογνωμίες και κατέπλη­ξε τους Ευρωπαίους διπλωμάτες με τις ριζοσπαστικές, δημοκρατικές και φιλελεύθερες απόψεις του, για την εποχή εκείνη, ως προς το θέμα των δι­καιωμάτων των μικρών κρατών[23]. Βασικός στόχος του Καποδίστρια ήταν να αναγνωρισθεί στους μικρούς λαούς το δικαίωμα να αντιμετωπίζουν τα εθνικά τους προβλήματα με τη συνεργασία των μεγάλων κρατών και να μη επεμβαίνουν εκβιαστικά τα τελευταία στα εσωτερικά των μικρών. Με τον τρόπο αυτό θα άνοιγε ο δρόμος για την υπόδουλη Ελλάδα.

Οι προσπάθειες αυτές του Καποδίστρια προκάλεσαν τις έντονες αντιδράσεις του Metternich και του Υπουργού των Εξωτερικών της Αγγλίας Castlereagh, οι οποίοι δεν ήθελαν με κανένα τρόπο να δοθούν δικαιώματα στους μικρούς λαούς[24]. Όλοι όμως τότε οι αυτοκράτορες και οι βασιλείς – εκτός από τον Άγγλο – του απένειμαν τα μεγαλύτερα παράσημα και τιμητικές διακρί­σεις, για τις λαμπρές διπλωματικές επιτυχίες του[25].

Άγνωστη, μα λαμπρή σελίδα στην όλη διπλωματική σταδιοδρομία του Καποδίστρια, αποτελούν οι πολύχρονοι αγώνες του για τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής των Μαύρων και την κατάργηση του επαίσχυντου δου­λεμπορίου στις ακτές της Αφρικής[26]. Τα συνέδρια του Troppau και Laibach, από το φθινόπωρο του 1820 μέχρι το τέλος της ανοίξεως του 1821, υπήρξαν από τις πιο δύσκολες, μα και λαμπρές περιόδους της διπλωματικής σταδιοδρομίας του Καποδίστρια και το προανάκρουσμα του τέλους στη θέση του Υπουργού των Εξωτε­ρικών στη Ρωσία. Κύριο θέμα των συνεδρίων ήταν η αντιμετώπιση της εκρηκτικής καταστάσεως που επικρατούσε στην Ευρώπη από τη κήρυξη επαναστατικών κινημάτων στην Ισπανία και την Ιταλία[27]. Οι ευρωπαϊκές μεγάλες Δυνάμεις πήραν εντελώς αντιδραστική στάση και αποφάσισαν να καταπνίξουν με τη βία κάθε επαναστατικό κίνημα.

Ο Καποδίστριας, γνωρίζοντας τον επαναστατικό αναβρασμό που επικρατούσε στην Ελλάδα, και το κίνημα που ετοίμαζε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, αγωνιούσε, μήπως από τη μια στιγμή στην άλλη εκραγεί η ελληνική επανάσταση. Έπειτα από την απόφαση που είχαν πάρει οι μεγάλες Δυνάμεις, θα ήταν η χειρότερη ώρα. Πρώτη του ενέργεια ήταν η υποβολή ενός υπομνήματος, όπου αντέκρουε τις θέσεις του δεσπο­τικού Metternich, που ήταν ο κύριος υποστηρικτής της ένοπλης επεμβάσε­ως σε κάθε επαναστατικό κίνημα των μικρών και καταπιεζομένων λαών.

Ο Καποδίστριας αντίθετα υποστήριζε ότι αυτά έπρεπε να αντιμετωπίζονται με σταδιακές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις θεμελιωμένες στον διάλογο, ανά­μεσα στους μικρούς και στους μεγάλους. Απέκλειε εντελώς τη βίαιη κατα­στολή και υποστήριζε την παραχώρηση «λαϊκής ελευθερίας» και «πολιτικής και εθνικής ανεξαρτησίας» και μιας «καινούργιας τάξης πραγμάτων», η οποία για να είναι βιώσιμη έπρεπε απαραιτήτως να προβλέπει την παραχώρηση συνταγμάτων και συνταγματικών ελευθεριών στα μικρά κράτη, έστω και αρχικά περιορισμένων.

Η  φιλελεύθερη όμως και επαναστατική, για εκείνη την εποχή φωνή του Έλληνα διπλωμάτη, πνίγηκε ακόμα μία φορά από τα καταπιεστικά συμφέροντα των μεγάλων[28], αφήνοντας τον Καποδίστρια πικραμένο και απογοητευμένο «για την ανίατη αρρώστια του δεσποτισμού της γηραιάς Ευρώπης», όπως έγραφε.

Ως προς τα ελληνικά κινήματα, πού ξέσπασαν εν τω μεταξύ, ο Καποδίστριας έδωσε μια από τις σκληρότερες μάχες της ζωής του και κατήγαγε μια από τις λαμπρότερες διπλωματικές νίκες – ίσως τη λαμπρότερη – παρά την λυσσώδη αντίδραση του Metternich: Με Ισχυρά επιχειρήματα δια­φοροποίησε εντελώς τα ελληνικά επαναστατικά κινήματα, χαρακτηρίζοντάς τα – όπως και ήταν – εθνικοαπελευθερωτικά από τον βάρβαρο τουρκικό ζυγό, ενώ τα άλλα, απέβλεπαν στην αποτίναξη απολυταρχικών καθεστώ­των, οπότε δεν μπορούσαν να εφαρμόσουν εναντίον της Ελλάδος τα ίδια βίαια μέτρα. Τότε πραγματικά «έσωσε την Ελλάδα επαναστάσαν», όπως γράφει ο ιστορικός Ν. Σπηλιάδης[29].

Η παρουσία του Καποδίστρια στα δυο αυτά συνέδρια ήταν από τις πιο εντυπωσιακές και μοναδικές, όπως αναγνώρισαν όλοι οι σύνεδροι και οι Ευρωπαίοι ιστορικοί, οι σύγχρονοι και μεταγενέστεροι. Παραθέτω ελά­χιστες γνώμες και κρίσεις από το πλήθος, προτάσσοντας – για ευνόητους λόγους –  μια εντυπωσιακή κρίση του Metternich για τον μεγάλο πολιτικό του αντίπαλο: «Σε όλες τις διπλωματικές μάχες οι δικές μου απόψεις επικρατούν κατά το 85%. Με το υπόλοιπο όμως 15% ο Καποδίστριας κατορ­θώνει να είναι ο ουσιαστικός νικητής!…». Και σε άλλη περίπτωση θα γράψει: «Ο μόνος αντίπαλος που δύσκολα ηττάται είναι ο απόλυτα έντιμος άνθρωπος. Και τέτοιος είναι ο Καποδίστριας»[30]. Τον μισούσε και τον πολεμούσε σαν πολιτικό αντίπαλο. Τον θαύμαζε όμως σαν ικανό διπλωμάτη και άνθρωπο.

Ο Γάλλος Ιστορικός F. Huillier γράφει: «Επί επτά χρόνια η προσω­πικότητα του Καποδίστρια θα δεσπόζει στην ευρωπαϊκή διπλωματία με την άφθαστη δεξιοτεχνία του και με την αληθινή φυσική και ηθική ομορφιά του, που αγωνιζόταν να δημιουργήσει ένα κόσμο, που θα τον αποτελούσαν άνθρωποι τόσο τέλειοι σαν τον ίδιο…»[31]. Ο Ιστορικός Κ. Nicolson γράφει: «Η πιο ηγετική, επιβλητική και ανθρώπινη φυσιογνωμία στα συνέδρια της Ευρώπης, που συνήρπαζε τους πάντες με τα ισχυρά και βαθειά μελετημένα επιχειρήματά του, ήταν ο Καποδίστριας»[32]. Ο διπλωμάτης και ιστορικός Fr. Gentz γράφει: «Ο κόμης Καποδίστριας… είναι homme d’ honneur, με ακεραιότητα δοκιμασμένη, σε όλες τις υποθέσεις της Ευρώπης, ειλικρινής φίλος για κάθε τι το όμορφο «καλός κι αγαθός», ψυχή ευγενής και υπεράνω συμφερόντων, πνεύμα ανε­πτυγμένο και διαπεραστικό, με μόνιμη επιδίωξη μιας καλύτερης τάξης πραγμάτων… και πάνω απ’ όλα με μία απέραντη αγάπη για την πατρίδα του»[33].

Ο Ρώσος ιστορικός Gr. Ars επισημαίνει: «Σε όλα τα στάδια της εξαιρετικής και μοναδικής διπλωματικής σταδιοδρομίας του στη Ρωσία και στην Ευρώπη ο Καποδίστριας δεν έπαυσε ποτέ να είναι πρώτα ο Έλληνας πατριώτης και να βρίσκεται πάντοτε στο πλευρό της αγωνιζομένης πατρί­δας του»[34]. Ο ίδιος σε άλλο σημείο του έργου του γράφει ότι «ο Καποδίστριας σε όλους τους αγώνες και τις προσπάθειές του για τη μορφωτική και πνευματική αναγέννηση της Ελλάδος η κοσμοθεωρία του ήταν επηρεα­σμένη κυρίως από την κίνηση του διαφωτισμού». «Ο Καποδίστριας πρέσβευε πάντοτε τις φιλελεύθερες ιδέες και έδινε μάχες με τους αντιπάλους του, που πήγαζαν μεν από τον βαθύ του πόθο, που τον ενέπνεε στο να βοηθήσει τη σκλαβωμένη πατρίδα του, αναμφίβολα όμως ήταν ειλικρινείς και το αληθινό πιστεύω του» (Ch. Webster)[35]. «Ο Καποδίστριας ένοιωθε βαρειά ικανοποίηση δουλεύοντας επάνω σε κείμενα συνταγμάτων και αγωνιζόταν για την εφαρμογή τους στους μι­κρούς λαούς» (L. Lebzeltern, αυστριακός διπλωμάτης)[36].

Και μια γυναικεία κριτική, από τις πολλές, για τον Καποδίστρια: «Ο ισορροπημένος χαρακτήρας του και η ικανότητα που διαθέτει στο να κατανοεί σε βάθος όλα τα διεθνή προβλήματα, του δίνουν τη δυνατότητα να ασκεί επιβολή σε όλα τα θέματα που αναλαμβάνει… Το βλέμμα του είναι διαπεραστικό και περίσκεπτο, η ψυχή του ενός φιλοσόφου, που τα πάντα τον απασχολούν και για τα πάντα έχει τις πιο σωστές σκέψεις και λύσεις, που δεν διστάζει να αναγνωρίσει ότι τίποτε στον κόσμο δεν έχει μεγάλη αξία, αν το απογυ­μνώσεις από το πνεύμα… Είναι εντελώς αλλιώτικος, ξεχωριστός από όλους τους ανθρώπους του πνεύματος…» (Κόμισσα Lulu Thurheim)[37].

Και τέλος ή κρίση και ο χαρακτηρισμός του Καποδίστρια από ένα με­γάλο συγγραφέα και τον τότε μόνιμο γραμματέα της γαλλικής Ακαδημίας, τον Abel François Villemain[38]: «Εάν υπάρχει σε όλο τον κόσμο μια αυθεν­τική ευγένεια, που να ξεχωρίζει… από την πνευματική διορατικότητα, από την απλότητα στην όλη συμπεριφορά, από την βαθύτητα του λόγου και της σκέψης, κανένας άλλος άνθρωπος δεν υπήρξε τόσο ευγενής και τόσο διο­ρατικός στη σύλληψη των προβλημάτων όσο ο κόμης Καποδίστριας… Η συνέχεια των γεγονότων απέδειξε ότι δεν είχε μονάχα αρχοντιά και αξιο­πρέπεια και βαθύτατη ευθυκρισία και αξιολόγηση των γεγονότων, αλλά και ηρωισμό ψυχής… Στο πρόσωπό του αναγνωρίζει κανείς ένα φιλόσοφο, πα­θιασμένο για τις τέχνες, ένα διανοούμενο γεμάτο πνευματική καλλιέργεια. Μιλώντας για την ομορφιά της αρχαίας φιλολογίας, ξαναεύρισκε την αγω­νιζομένη πατρίδα του, που από πολλά χρόνια αγωνιζόταν και πάσχιζε να την ελευθερώσει, υπηρετώντας στη ρωσική αυλή…».

Ελένη Κούκκου

Υποσημειώσεις

Read Full Post »