Η Μακεδονία και η παραποίησή της από τους Σκοπιανούς – Αλεξάνδρα Ροζοκόκη, Διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών
Ελεύθερο Βήμα»
Από την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού.
Η Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, δημιούργησε ένα νέο χώρο, το «Ελεύθερο Βήμα», όπου οι αναγνώστες της θα έχουν την δυνατότητα να δημοσιοποιούν σκέψεις, απόψεις, θέσεις, επιστημονικά άρθρα ή εργασίες αλλά και σχολιασμούς επίκαιρων γεγονότων.
Διαβάστε στο «Ελεύθερο Βήμα» ένα επίκαιρο άρθρο για το Μακεδονικό ζήτημα της Δρ. Αλεξάνδρας Ροζοκόκη, Διευθύντριας Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών, με θέμα:
«Η Μακεδονία και η παραποίησή της από τους Σκοπιανούς».
Γενάρχης και επώνυμος ήρωας των Μακεδόνων ήταν ο Μακεδών. Σύμφωνα με τον Ησίοδο (απ. 7 M.- W.) ο Μακεδών ήταν γιος του Δία και της κόρης του Δευκαλίωνα Θυίας, αδελφός του Μάγνητα, επώνυμου της Μαγνησίας. Στενότατος συγγενής του Μακεδόνα (θείος ή παππούς) ήταν ο Έλλην, επώνυμος των Ελλήνων· πρώτα ξαδέλφια ή θείοι του Μακεδόνα ήταν οι γιοι του Έλληνα: Αίολος, Δώρος και Ξούθος (= ο πατέρας του Ίωνα), οι οποίοι υπήρξαν πρόγονοι των τριών μεγάλων αρχαιοελληνικών φύλων, δηλ. των Αιολέων, Δωριέων και Ιώνων αντίστοιχα (Ησίοδ. απ. 9 M.-W., Θουκ. 1.3.2, Σχόλ. εις Πίνδ. Ολ. 9.68).
Ως γιοι του Μακεδόνα μαρτυρούνται μεταξύ άλλων ο Πίερος, ο Άμαθος κι ο Ευρωπός, επώνυμοι των μακεδονικών πόλεων/περιοχών της Πιερίας, Ημαθίας κι Ευρωπού (Σχόλ. εις Όμ. Ιλ. Ξ 226, Στέφ. Βυζ. λ. Ευρωπός).
Η μακεδονική ήταν μία από τις βορειοδυτικές αρχαίες ελληνικές διαλέκτους, κυρίως δωρικού χαρακτήρα και με κάποια θεσσαλικά στοιχεία. Κατά τα τέλη του 5ου/αρχές του 4ου αι. π.Χ. ορίστηκε η αττική διάλεκτος ως επίσημη γλώσσα του μακεδονικού βασιλείου. Λόγω γειτνίασης με μη ελληνικά φύλα παρεισέφρησαν στη μακεδονική ιλλυρικά, θρακικά, κ.ά. στοιχεία.
Κοιτίδα των Μακεδόνων θεωρείται η περιοχή βόρεια κι ανατολικά του Ολύμπου. Με αφετηρία την πρωτεύουσά τους Αιγές άρχισαν από τον 7ο αι. π.Χ. και μετά να εξαπλώνονται ώσπου τον 4ο αι. π.Χ. το καθαυτό μακεδονικό κράτος εκτεινόταν από την Οχρίδα μέχρι τον Νέστο και βόρεια του Κουμάνοβο μέχρι τον Πλαταμώνα.
Έχει υποστηριχθεί ελληνική ρίζα για το εθνικό όνομα Μακεδόνες λόγω συγγένειας με το επίθετο μακεδνός = «μακρύς, ψηλός» (πρβλ. μήκ-ος, μάκ-ρος). Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (1.56, 8.43) οι Δωριείς ήταν ανέκαθεν ελληνικό φύλο· αρχικά κατοικούσαν στη Φθιώτιδα με βασιλιά τον Δευκαλίωνα, αργότερα εγκαταστάθηκαν μεταξύ Όσσας και Ολύμπου με βασιλιά τον γιο τού Έλληνα Δώρο, και τέλος στην Πίνδο όπου έλαβαν την επωνυμία Μακεδνοί. Από την Πίνδο οι Δωριείς μετακινήθηκαν πάλι προς τα κάτω: εγκαταστάθηκαν μεταξύ Οίτης και Παρνασσού, τέλος στην Πελοπόννησο. Με βάση τα παραπάνω, Μακεδνοί /Μακεδόνες σημαίνει είτε «υψηλόσωμοι» είτε «κάτοικοι των υψηλών/ορεινών περιοχών». Δύο άλλα ισότιμα ονόματα για Μακεδονία, Μακεδών είναι αντίστοιχα Μακετία και Μακέτης, τα οποία προτιμούσαν να χρησιμοποιούν οι Ρωμαίοι ποιητές των αυτοκρατορικών χρόνων προκειμένου να επιδεικνύουν την υψηλή μόρφωσή τους.
Όλοι οι Μακεδόνες βασιλείς περ. από τα μέσα του 7ου αι. π.Χ. μέχρι την κατάκτηση της χώρας από τους Ρωμαίους (168 π.Χ.) ήταν Έλληνες. Πιο συγκεκριμένα: η δυναστεία των Αργεαδών που βασίλευσε από τ’ αρχαϊκά χρόνια μέχρι το 310 π.Χ., διεκδικούσε καταγωγή από τους Τημενίδες του πελοποννησιακού Άργους (υπενθυμίζω ότι οι Τημενίδες ήταν απόγονοι του Ηρακλή, Ηρόδ. 8.137-9, Θουκ. 2.99). Στη δυναστεία των Αργεαδών ανήκει ο Φίλιππος Β΄ κι ο γιος του Αλέξανδρος Γ΄, ο οποίος από την πλευρά της μητέρας του Ολυμπιάδας είχε καταγωγή από τον Αιγινήτη ήρωα Αιακό. Επομένως ο Μ. Αλέξανδρος μπορούσε να καυχηθεί ότι από τον πατέρα του ήταν απόγονος του Ηρακλή και από τη μητέρα του απόγονος του Αχιλλέα. Μετά τους Αργεάδες η εξουσία πέρασε για σύντομο διάστημα στους Αντιπατρίδες κι εν συνεχεία για μεγαλύτερο διάστημα στους Αντιγονίδες. Εάν πιστέψουμε τον μύθο ότι ιδρυτής του βασιλικού οίκου της Μακεδονίας υπήρξε ο Τημενίδης Κάρανος (Διόδ. Σικ. 7.15-7, Σχόλ. εις Κλήμ. Προτρ. 2.11), τότε η χρονική αφετηρία για τη δυναστεία των Αργεαδών μετατίθεται έναν αιώνα πιο πίσω, δηλ. περ. τον 8ο αι. π.Χ. Οι αριστοκράτες που πλαισίωναν τη βασιλική οικογένεια, οι σύμβουλοι/εταίροι, κ.λπ. ήταν επίσης ελληνικής καταγωγής. Οι Μακεδόνες ηγέτες ήταν πρωτίστως βασιλείς των Ελλήνων Μακεδόνων. Καθώς όμως το βασίλειο της Μακεδονίας εξαπλωνόταν, ενσωμάτωνε είτε με τη βία είτε με τη διπλωματία και μη ελληνικά έθνη.
Οι Μακεδόνες βασιλείς προσκαλούσαν Έλληνες ποιητές, φιλοσόφους ή καλλιτέχνες για τόνωση του πολιτισμού· γνωρίζουμε π.χ. ότι ο τραγικός Ευριπίδης κι ο ζωγράφος Ζεύξης προσκλήθηκαν στην Πέλλα ενώ ο Αριστοτέλης υπηρέτησε ως παιδαγωγός του νεαρού Αλεξάνδρου. Με τις κατακτήσεις του ο Μ. Αλέξανδρος διέδωσε τον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική γλώσσα. Ο Πλούταρχος μαρτυρεί ότι ο Αλέξανδρος επέλεξε 30.000 αγόρια Περσών για να μάθουν να μιλούν ελληνικά και να χρησιμοποιούν τα μακεδονικά όπλα (Αλέξ. 47.3). Ο Αρριανός λέει ότι μετά την Ινδία κάθε τμήμα πεζικού απετελείτο από 4 Μακεδόνες και 12 Πέρσες (Ανάβ. 7.23.3-4).
Ο Μέγας Αλέξανδρος νικά το Δαρείο στη μάχη της Ισσού. Ψηφιδωτή διακόσμηση στο πάτωμα της «exedra» της οικίας του Πάν στην Πομπηία. Εθνικό Μουσείο Νεάπολης. Επιλογή εικόνας: Αργολική Βιβλιοθήκη.
Η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (Π.Γ.Δ.Μ.) βρίσκεται στην περιοχή η οποία ονομαζόταν κατά την αρχαιότητα Παιονία. Πρώτος ο Όμηρος αναφέρει τους Παίονες στην Ιλιάδα, παρουσιάζοντάς τους ως συμμάχους των Τρώων (Β 848-50). Οι αρχηγοί των Παιόνων, Πυραίχμης και Αστεροπαίος, φέρουν ελληνικά ή εξελληνισμένα ονόματα. Όταν ο Πάτροκλος σκοτώνει τον Πυραίχμη και ο Αχιλλέας τον Αστεροπαίο, οι υπόλοιποι Παίονες, βλέποντας τους αρχηγούς τους νεκρούς, πανικοβάλλονται και το βάζουν στα πόδια (Π 284-93, Φ 179-82, 200-11). Αξίζει να σταθούμε για λίγο στη σκηνή μονομαχίας μεταξύ Αχιλλέα και Αστεροπαίου (Φ 139 κ.ε.): προτού αναμετρηθούν, ο Αχιλλέας εντυπωσιασμένος από την τόλμη του αντιπάλου να σταθεί απέναντί του και να πολεμήσει, τον ρωτά ποιος είναι κι από πού κατάγεται. Ο Αστεροπαίος απαντά με θάρρος και υπερηφάνεια ότι κατάγεται από τον Αξιό, πλατύ ποτάμι που κυλά τα πανέμορφα νερά του πάνω στη γη. Ο Αστεροπαίος ήταν επιδέξιος να εκσφενδονίζει δόρατα και με τα δύο χέρια. Το πρώτο δόρυ που ρίχνει, προσκρούει πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα· το δεύτερο, προτού πέσει στη γη γρατσουνίζει τον πήχυ του δεξιού χεριού του Αχιλλέα. Ενώ κυλά το αίμα από την πληγή, ο Αχιλλέας εκσφενδονίζει το δικό του δόρυ αλλ’ αστοχεί· ακολούθως ορμά με το σπαθί και σκοτώνει τον αντίπαλο. Καθώς αφαιρεί τα όπλα από τον νεκρό Αστεροπαίο, ο Αχιλλέας καυχιέται: «Έτσι να κείσαι· είναι δύσκολο να τα βάζει κανείς με τους απογόνους του Δία, κι ας είναι απόγονος ποταμού. Έλεγες ότι η γενιά σου κρατά από πλατύ ποτάμι. Όμως εγώ καυχιέμαι ότι η δική μου κρατά απ’ τον μεγάλο Δία. Με γέννησε άνδρας που βασιλεύει σε πολλούς Μυρμιδόνες, ο Πηλέας, ο γιος του Αιακού· κι ο Αιακός ήταν γιος του Δία. Όσο είναι ο Δίας ισχυρότερος από τα ποτάμια που χύνονται στη θάλασσα, άλλο τόσο πιο ισχυρή είναι η γενιά του Δία απ’ τη γενιά ενός ποταμού».
Οι ίδιοι οι Παίονες ισχυρίζονταν ότι ήταν άποικοι των Τευκρών οι οποίοι είχαν έλθει από την Τροία (Ηρόδ. 5.13)· γι’ αυτό στον τρωικό πόλεμο βοήθησαν τους Τρώες. Νεώτεροι μελετητές κατατάσσουν τους Παίονες σε λαό ιλλυρικής ή θρακο-ιλλυρικής καταγωγής. Σύμφωνα μ’ έναν μύθο που παραδίδει ο Παυσανίας (5.1,4-5,8) ο Παίων ήταν μαζί με τον Επειό και τον Αιτωλό γιοι του Ενδυμίωνα. Όταν ο πατέρας τους θέλησε να κληροδοτήσει το βασίλειό του, υπέβαλε τους γιους του σε αγώνα δρόμου. Νικητής ανεδείχθη ο Επειός ο οποίος έλαβε το βασίλειο της Ήλιδας. Στενοχωρημένος ο Παίων σηκώθηκε κι έφυγε όσο πιο βόρεια μπορούσε ώσπου εγκαταστάθηκε στη χώρα πέρα από τον Αξιό, δίνοντας τ’ όνομά του σ’ αυτήν. Ο Αιτωλός έμεινε αρχικά στην Ήλιδα, αργότερα όμως μετά τη διάπραξη ενός ακούσιου φόνου αναγκάστηκε να ξενιτευθεί στην περιοχή όπου έδωσε τ’ όνομά του, δηλ. στην Αιτωλία. Ο παραπάνω μύθος υποδεικνύει εγκατάσταση Ελλήνων σε παιονικές περιοχές.
Οι Παίονες επεδίωκαν πάντοτε να κατέχουν μέρη της παραλιακής Μακεδονίας· επομένως οι Αργεάδες για να επεκτείνουν το κράτος τους ήταν υποχρεωμένοι να τους εκδιώκουν όσο γινόταν βορειότερα, πέρα στα βουνά. Ο Στράβων (7 απ. 20, 23a) μαρτυρεί την εκ θεμελίων καταστροφή της παιονικής Αμυδώνας (σημ. Αξιοχώρι) από τους Αργεάδες. Το 356 π.Χ. ο Φίλιππος μ’ αιφνιδιαστική επίθεση διέλυσε συνασπισμό Παιόνων, Ιλλυριών και Θρακών αναγκάζοντάς τους σε υποταγή (Διόδ. 16.22.3). Ο Δημοσθένης (1.23) περιγράφει τη θέση των Παιόνων και Ιλλυριέων ως υποδούλων στο κράτος του Φιλίππου ο οποίος (σύμφωνα με τον Αθηναίο ρήτορα) είχε τη φήμη σκληρού δυνάστη. Στο εκστρατευτικό σώμα του Μ. Αλεξάνδρου οι Παίονες συμμετείχαν υποχρεωτικά με μια ομάδα ιππικού (Αρριαν. Ανάβ. 1.14.1, 2.9.2). Ο Πλούταρχος (Αλέξ. 39) μνημονεύει το εξής περιστατικό για ν’ αποδείξει τη γενναιοδωρία και φιλοφροσύνη που έδειχνε ο Αλέξανδρος σ’ όσους πολεμούσαν γι’ αυτόν. Όταν ο βασιλιάς των Παιόνων σκότωσε έναν εχθρό, έκοψε το κεφάλι του και το έδειξε στον Αλέξανδρο με τα εξής λόγια: «Αυτό, βασιλιά, στη χώρα μου αμείβεται με χρυσό κύπελλο». Τότε ο Αλέξανδρος γέλασε και του είπε: «Σίγουρα άδειο· όμως εγώ θα σου χαρίσω ένα τέτοιο κύπελλο γεμάτο από ανόθευτο οίνο, κάνοντας πρόποση στην υγειά σου». Την εποχή των Διαδόχων κι Επιγόνων η Παιονία εξακολουθούσε να προβληματίζει τους Μακεδόνες βασιλείς οι οποίοι για να έχουν διαφυλαγμένα τα βόρεια σύνορά τους από εχθρικές επιδρομές, είτε ενσωμάτωναν τη χώρα ή νότια τμήματά της στο κράτος τους (περ. 227 π.Χ.) είτε καταλάμβαναν μεγάλες παιονικές πόλεις (217 π.Χ., Πολύβ. 5.97). Τέλος, σε κρίσιμες μάχες των Μακεδόνων εναντίον των Ρωμαίων συμμετείχαν Θράκες, μισθοφόροι και Παίονες στον μακεδονικό στρατό (171 π.Χ., Πλούτ. Αιμ. 18.3, Λίβ. 42.51). Από τα παραπάνω συνάγεται ότι οι σχέσεις μεταξύ Μακεδόνων και Παιόνων ήταν κυρίως εχθρικές· όσες φορές συμπορεύθηκαν το επέβαλε κάποια ανάγκη (υποταγή ή αντιμετώπιση κοινού κινδύνου). Καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας οι Παίονες ουδέποτε άλλαξαν το εθνικό όνομά τους μ’ αυτό των Μακεδόνων. Οι αρχαίοι ιστορικοί (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφών, Πολύβιος, Λίβιος, κ.ά.π.) τους αποκαλούν αμετάβλητα Παίονες και τους ξεχωρίζουν από τους Μακεδόνες.
Στις μέρες μας ο όρος Μακεδονία καλύπτει μια φυσική γεωγραφική περιοχή των Βαλκανίων, από την οποία η μισή περίπου έκταση ανήκει στην Ελλάδα ενώ η υπόλοιπη μισή έχει μοιραστεί μεταξύ Π.Γ.Δ.Μ., Βουλγαρίας και Αλβανίας. Με το να προπαγανδίζει η Π.Γ.Δ.Μ. ως όνομα του κράτους της τη φράση «Δημοκρατία της Μακεδονίας», ουσιαστικά ανάγει έναν γεωγραφικό όρο σε εθνικό. Όταν ο νυν Υπουργός Εξωτερικών της Π.Γ.Δ.Μ. διακηρύττει ότι είναι «Μακεδόνας» και ότι μιλά τη «μακεδονική» η οποία αποτελεί μέρος των σλαβικών γλωσσών, τότε εδώ διαπράττεται μεγάλο λάθος και ριζική αλλοίωση. Και είναι πραγματικά λυπηρό το γεγονός πόσο έχει εξαπλωθεί αυτό το λάθος αφού αρκετές χώρες στον πλανήτη έχουν αναγνωρίσει την Π.Γ.Δ.Μ. ως «Δημοκρατία της Μακεδονίας»!
Απ’ όσα έχουν προαναφερθεί, οι λέξεις Μακεδών, Μακεδόνες, Μακεδονία, μακεδονικός φέρουν μια ιστορία που ανάγεται μέχρι τον 8ο αι. π.Χ. και σαφώς πλάστηκαν από Έλληνες για Έλληνες. Η μακεδονική ως αρχαία ελληνική διάλεκτος ουδόλως μπορεί να συσχετιστεί με τις σλαβικές γλώσσες (υπενθυμίζω ότι η επίσημη γλώσσα της Π.Γ.Δ.Μ. είναι σλαβική, συγγενής προς τη βουλγαρική). Οι σλαβικής καταγωγής κάτοικοι της Π.Γ.Δ.Μ. προπαγανδίζουν την καταγωγή τους από την αρχαία Μακεδονία, οικειοποιούνται σύμβολα όπως τον Ήλιο της Βεργίνας και βασιλείς όπως τον Φίλιππο ή τον Αλέξανδρο. Μόνο που οι αρχαίοι Μακεδόνες βασιλείς ήταν Έλληνες· η δε συμπεριφορά τους προς μη ελληνικά έθνη που είχαν προσαρτήσει στο κράτος τους, ήταν αυτή του ηγεμόνα προς υποτελείς.
Η αρχή του προβλήματος βρίσκεται σ’ ενέργειες που διέπραξε ο στρατάρχης Τίτο την επαύριο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν διαχώρισε από τη Σερβία την περιοχή που από το 1929 ονομαζόταν Vardar Banovina (= Επαρχία του Βαρδάρη, σημ. Π.Γ.Δ.Μ.) και την προβίβασε σε μία από τις έξι σοσιαλιστικές δημοκρατίες που αποτέλεσαν το ομόσπονδο γιουγκοσλαβικό κράτος. Ο Τίτο μετονόμασε τη Vardar Banovina αρχικά σε «Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας» κι αργότερα σε «Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας». Μ’ αυτές τις ενέργειες ήθελε να δημιουργήσει προϋποθέσεις για να μπορεί η Γιουγκοσλαβία να εγείρει εδαφικές αξιώσεις στην ελληνική Μακεδονία και ν’ αποκτήσει την πολυπόθητη έξοδο στο Αιγαίο. Οι βλέψεις του Τίτο αποκαλύφτηκαν όταν ο ίδιος ανήγγειλε δημόσια το 1944 ότι στόχος του ήταν «να επανενώσει όλα τα τμήματα της Μακεδονίας που διασπάστηκαν το 1912 και 1913 από βαλκάνιους ιμπεριαλιστές».
Τον Δεκέμβριο του 1944 ο τότε Αμερικανός Υπουργός Εξωτερικών Edward R. Stettinius σε τηλεγράφημά του προς διπλωματικούς και προξενικούς αξιωματούχους των ΗΠΑ έγραφε: «η (αμερικανική) Κυβέρνηση θεωρεί ότι αναφορές του τύπου “μακεδονικό έθνος”, “μακεδονική Πατρίδα”, “μακεδονική εθνική συνείδηση” αποτελούν αδικαιολόγητη δημαγωγία που δεν αντιπροσωπεύει καμία εθνική ή πολιτική πραγματικότητα και βλέπει σ’ αυτές την αναγέννηση ενός πιθανού μανδύα που υποκρύπτει επιθετικές βλέψεις εναντίον της Ελλάδας». Απομένει να δειχθεί ότι οι ΗΠΑ παραμένουν σταθερές στη θέση που εξέφρασε ο Stettinius. Η Ελλάδα προσχώρησε στο ΝΑΤΟ το 1952 και συνεχώς αποδεικνύει πόσο φίλη και σύμμαχος χώρα των ΗΠΑ είναι.
Ο πληθυσμός της Π.Γ.Δ.Μ. αποτελείται περίπου από 1.300.000 Σλάβους, 510.000 Αλβανούς, 78.000 Τούρκους, 54.000 Ρομά, 36.000 Σέρβους, 17.000 Βόσνιους, 9.500 Βλάχους, κ.ά. Αναρωτιέμαι πόσοι από τους παραπάνω αισθάνονται πραγματικά ότι τους αντιπροσωπεύει η φράση «Δημοκρατία της Μακεδονίας» ως επίσημη ονομασία του κράτους στο οποίο ζουν κι εργάζονται. Κατά πόσον οι μειονότητες της χώρας αποδέχονται ως εθνικό σύμβολο τη σημερινή επίσημη σημαία η οποία αποτελεί ακαλαίσθητη μίμηση του Ήλιου της Βεργίνας· τα έντονα χρώματά της λειτουργούν επιθετικά, ενώ ο τρόπος με τον οποίο εξακτινώνονται οι οκτώ πλατιές ακτίνες του ήλιου υποδηλώνουν ιμπεριαλιστικές διαθέσεις.
Είναι ωραία τα έργα που απορρέουν από μια καλή γειτονία! Η οικονομική παρουσία της Ελλάδας στην Π.Γ.Δ.Μ. θεωρείται σημαντική καθώς έχει συμβάλει ουσιαστικά στην ανάπτυξη της γειτονικής χώρας με δημιουργία θέσεων εργασίας, κατασκευή υποδομών, κ.ά. Όμως, φιλικές σχέσεις και αγαστή συνεργασία δεν μπορούν να οικοδομηθούν όταν ένας εκ των γειτόνων επιμένει να υποδύεται μια ξένη εθνική ταυτότητα που ουδόλως τού ανήκει. Με λογής-λογής καπηλείες και παραχαράξεις δεν κτίζονται γερές συνεργασίες. Όπως η Ελλάδα έχει τη Μακεδονία ως περιφέρεια (Κεντρική, Δυτική και Ανατολική), όπως η Βουλγαρία έχει τη Μακεδονία του Πιρίν επίσης ως περιφέρεια, έτσι και οι γείτονες κάτοικοι της Π.Γ.Δ.Μ., για λόγους καθαρά γεωγραφικούς, μπορούν να ονομάσουν έναν δήμο ή μία περιφέρεια του κράτους τους σε παιονική/μακεδονική. Περισσότερα δεν δικαιούνται.
Αλεξάνδρα Ροζοκόκη
Διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών
* Οι επισημάνσεις στο κείμενο έγιναν από την Αργολική Βιβλιοθήκη.
Σχετικά θέματα:
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 