ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Εκφάνσεις της γαλλοφωνίας στο Ναύπλιο του 19ου αιώνα – Δέσποινα Προβατά 

Το Ναύπλιο, που εποικίζεται μαζικά κατά τα πρώτα κρίσιμα χρόνια του Αγώνα, αλλάζει γοργά όψη καθώς, μετά την αποχώρηση των Τούρκων, συρρέουν στην πόλη, από τα μέρη όπου μαινόταν ακόμη ο πόλεμος, πληθυσμοί που αναζητούσαν ασφαλές καταφύγιο. Η άφιξη του Καποδίστρια, η εγκατάσταση της πρώτης κυβέρνησης και αργότερα η έλευση του Όθωνα και της Αντιβασιλείας, καθιστούν το Ναύπλιο διοικητικό, οικονομικό, εμπορικό, στρατιωτικό και πνευματικό κέντρο του νεοσύστατου κράτους. Στα χωρίς λιθόστρωτο σοκάκια, «στας στενάς, ανωμάλους και βορβορώδεις» οδούς της πόλης, που περιγράφει ο Νικόλαoς Δραγούμης (Δραγούμης, 1973: 95), διασταυρώνεται ένα ετερόκλητο πλήθος Ελλήνων και ξένων: πρόσφυγες από εμπόλεμες περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής χώρας, έλληνες και ξένοι ναυτικοί, στρατιώτες, έμποροι και εκπρόσωποι των μεγάλων δυνάμεων, Φαναριώτες και τυχοδιώκτες αμφιβόλου προελεύσεως, συνθέτουν το ιδιότυπο πληθυσμιακό μωσαϊκό της πρώτης πρωτεύουσας της Ελλάδας. Η παλιά οθωμανική πόλη παραχωρεί έτσι σταδιακά τη θέση της σε μια νέα πόλη, που αναζητά την ευρωπαϊκή της φυσιογνωμία.

Σ’ αυτό το γοργά μεταλλασσόμενο πολυγλωσσικό και πολυπολιτισμικό περιβάλλον, οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, αλλά και οι ανάγκες επικοινωνίας που επέβαλε η εμπορική δραστηριότητα που ανέπτυσσε η πόλη, ανέδειξαν την ανάγκη για τη χρήση μιας γλώσσας κοινής σε όλους. H συνεχής παρουσία στην πόλη αντιπροσώπων και στρατιωτικών των ξένων δυνάμεων, η σταδιακή ανάπτυξη της εμπορικής και ναυτικής επικοινωνίας του Ναυπλίου με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και η κοινωνική ζωή που διαμορφώνεται εκεί από τους δυτικοθρεμμένους και γαλλόφωνους Φαναριώτες, ευνοούν – όπως ήταν φυσικό – την υιοθέτηση της γαλλικής γλώσσας, που είχε επικρατήσει ως lingua franca στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Στην παρούσα ανακοίνωση, θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε τις ποικίλες εκφάνσεις της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της πόλης, που επιβεβαιώνουν την ισχυρή παρουσία της γαλλικής γλώσσας και παιδείας στο Ναύπλιο του 19ου αιώνα.

Ποιοι είναι, όμως, οι παράγοντες που ευνοούν τη διάδοση και επικράτηση μιας ξένης γλώσσας – και εν προκειμένω της γαλλικής – έξω από τη χώρα που τη γέννησε; Γιατί και πώς κατόρθωσε η γαλλική να επιβληθεί έναντι των άλλων γλωσσών που ομιλούνταν παράλληλα; Επιχειρώντας να σχηματοποιήσει αυτούς τους παράγοντες, ο Frijhoff δανείζεται τους οικονομικούς όρους της προσφοράς και ζήτησης, επισημαίνοντας ότι η έναρξη του διαπολιτισμικού διαλόγου διευκολύνεται καταρχάς από την ύπαρξη μιας γλωσσικής κοινότητας φυσικών ομιλητών, η οποία μιλάει και διαδίδει τη γλώσσα σ’ έναν ξένο τόπο. Απέναντι σε αυτή την προσφορά της ξένης γλώσσας αναπτύσσεται η ζήτηση που γεννάται όταν η συστηματική χρήση μιας άλλης γλώσσας, πέρα από την τοπική, υπαγορεύεται από λόγους πολιτικούς, οικονομικούς ή και κοινωνικούς. Για να εδραιωθεί, όμως, μια γλώσσα σ’ ένα ξένο πολιτισμικό περιβάλλον, θα πρέπει να υπάρχουν κατάλληλες υποδομές αλλά και τα μέσα που θα ενισχύσουν τη διάδοσή της: δάσκαλοι, σχολεία και εγχειρίδια κατάλληλα για την εκμάθησή της. Είναι, τέλος, καθοριστικός ο ρόλος της κοινωνίας: πρέπει να είναι δεκτική στη χρήση της ξένης γλώσσας και να την υιοθετεί, όχι μόνο για ιδιωτική χρήση, αλλά να τη χρησιμοποιεί και στον δημόσιο βίο, γράφοντας και δημοσιεύοντας κείμενα στη γλώσσα του Άλλου (Frijhoff, 2013: 143-144).

Η γαλλική παρουσία στο Ναύπλιο

Ο Ανρί ντε Ρινί, γνωστός στην Ελλάδα ως Δεριγνύ (Marie Henri Daniel Gauthier, comte de Rigny, 1782 – 1835). Κατά την Επανάσταση υπηρετούσε στα ελληνικά ύδατα και βοήθησε, όσο μπορούσε πάσχοντες Έλληνες. Κατά την ναυμαχία του Ναβαρίνου ηγείτο του γαλλικού στόλου. Αργότερα, διετέλεσε υπουργός Ναυτικών και Εξωτερικών.

Είναι γνωστό το πολύπλευρο γαλλικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα κατά την περίοδο της Επανάστασης, αλλά και μετά την ίδρυση του κράτους, όπως είναι επίσης γνωστός ο ρόλος των γάλλων φιλελλήνων στην έκβαση του Αγώνα και ιδιαιτέρως η συμβολή του Δεριγνύ, του Φαβιέρου και του Μαιζώνος στην ελληνική υπόθεση.

Πέρα όμως από αυτές τις επιφανείς προσωπικότητες, τα χνάρια των οποίων εύκολα μπορούμε να ακολουθήσουμε, η παρουσία γάλλων πολιτών στο Ναύπλιο του 19ου αιώνα, όσο προφανής κι αν είναι δεδομένων των ιδιαίτερων μετεπαναστατικών συνθηκών, εντούτοις δεν μπορεί να αποτιμηθεί με ακρίβεια μιας και δεν διαθέτουμε συγκεκριμένες δημογραφικές μελέτες για την εθνική καταγωγή των κατοίκων, μονίμων ή μη, της πόλης.

Ωστόσο, ορισμένες ομάδες Γάλλων που βρέθηκαν και έζησαν για περιορισμένο διάστημα στο Ναύπλιο, για διαφορετικούς λόγους η κάθε μια, ενίσχυσαν, με την εκεί παρουσία τους, τη χρήση της γαλλικής γλώσσας στις καθημερινές συναναστροφές.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος, το οποίο, ενώ στρατοπέδευε στην Πελοπόννησο, κλήθηκε το 1832 να συνδράμει την Κυβέρνηση, η οποία αδυνατούσε να φυλάξει τα φρούρια του Ναυπλίου μετά τη λιποταξία των τακτικών στρατιωτών (Λαμπρυνίδης, 2001: 301). Η γαλλική φρουρά, υπό τη διοίκηση του στρατηγού Guil laume Corbet (1779-1842), μέλους του εκστρατευτικού σώματος του Μωρέως, εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο και ανέλαβε τη φύλαξη και την αποκατάσταση της τάξης. Η ομάδα αυτή των 1.200 στρατιωτών δεν πέρασε απαρατήρητη σε μια πόλη που αριθμούσε τότε μόλις 2.560 οικογένειες (Μπουτζουβή – Μπανιά, 1986: 108). Η άφιξη των Γάλλων γιορτάστηκε με λαμπρό συμπόσιο κατά τη διάρκεια του οποίου παιάνιζαν εναλλάξ ελληνική και γαλλική μουσική, ενώ στο Παλαμήδι, η γαλλική σημαία κυμάτιζε δίπλα στην κυανόλευκη, αφού προηγουμένως είχε εκτοπίσει τις σημαίες των άλλων δύο δυνάμεων (Λαμπρυνίδης, 2001: 301). Στο σύντομο χρονικό διάστημα όπου παρέμειναν στην πόλη, οι γάλλοι στρατιώτες μετέφεραν το επαναστατικό πνεύμα που είχε συνεπάρει τους Γάλλους δημοκράτες στη διάρκεια της Ιουλιανής Επανάστασης του 1830: στις 16/28 Ιουλίου γάλλοι στρατιώτες και πληρώματα γαλλικών πλοίων γιόρτασαν με πανηγυρικό τρόπο την επέτειο της εξέγερσης, που σήμανε την πτώση των Βουρβώνων και το οριστικό τέλος του Παλαιού καθεστώτος, προσφέροντας παράλληλα στους ναυπλιώτες ένα πρωτόγνωρο γι’ αυτούς θέαμα με πυροτεχνήματα (Λαμπρυνίδης, 2001: 301). [1]

Henri de Saint-Simon (1760 – 1825). Γάλλος κοινωνιολόγος και φιλόσοφος, ένας από τους πρωτοπόρους των σοσιαλιστικών ιδεών.

Σημαντικότερο ίχνος, όμως, στην πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική ζωή του Ναυπλίου, αλλά και της χώρας εν γένει, άφησε μια ομάδα γάλλων σαινσιμονιστών που βρήκε φιλόξενο καταφύγιο στο μετεπαναστατικό Ναύπλιο. O François  Graillard ήταν ο πρώτος φορέας των σαινσιμονικών αντιλήψεων που βρέθηκε στην Ελλάδα ήδη από τον Νοέμβριο του 1821 (Δημακοπούλου, 1979. Προβατά, 2006:149-154). Έλαβε μέρος σε σημαντικές μάχες του Αγώνα στο πλευρό του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και κατόπιν του Δημητρίου Υψηλάντη. Διοικητής στη συνέχεια του νεοσύστατου σώματος της χωροφυλακής (1833), ο Graillard υπέβαλε ένα υπόμνημα προς τον Όθωνα με τίτλο Memoire sur le develop pement de la civilisation hellenique mo derne. Στο υπόμνημα αυτό, ο Graillard ενστερνίζεται τις απόψεις του Saint-Simon για την αναδιοργάνωση της ευρωπαϊκής κοινωνίας και, αντλώντας από τη θεωρία του γάλλου στοχαστή, εκθέτει τη θεωρία του για τον εκσυγχρονισμό των παραγωγικών δραστηριοτήτων, ενώ καταθέτει και μια ολοκληρωμένη πρόταση συγκεκριμένης πολιτικής στρατηγικής, ώστε να «ξαναβρεί η σύγχρονη Ελλάδα στον πολιτισμό του μέλλοντος τη θέση του πρωτοπόρου που κατείχε στον αρχαίο πολιτισμό». (Δημακοπούλου, 1979: 432).

Τα χνάρια του Graillard ακολούθησε κατόπιν ο Etienne Marin Bailly, προσωπικός γιατρός και πιστός φίλος του Saint-Simon, που φτάνει στην πόλη το 1825, λίγο μετά τον θάνατο του γάλλου φιλόσοφου και στοχαστή. Εμφορούμενος από τον ενθουσιασμό που εμφυσούσε η βεβαιότητα των σαινσιμονιστών ότι επιτελούν αποστολικό έργο, ο Bailly είχε αποδεχθεί την πρόταση του φιλελληνικού κομιτάτου να συνδράμει με τις γνώσεις του στην οργάνωση ενός συστήματος περίθαλψης στην ερειπωμένη Ελλάδα. Πίστευε ότι με αυτόν τον τρόπο θα συνέβαλε στη ριζική αναδιοργάνωση της κοινωνίας, που αποτελούσε, άλλωστε, το ύψιστο ζητούμενο για τους σαινσιμονιστές. Χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Bailly, μεταφέρονται στη χώρα πολύτιμες ιατρικές γνώσεις, που συνέτειναν στη σταδιακή αποτίναξη παραδοσιακών ιατρικών αντιλήψεων. Πέρα από το ευρέως αναγνωρισμένο έργο που προσέφερε στον χώρο της δημόσιας υγείας – μεταξύ άλλων, σώζοντας το Ναύπλιο από μια τρομερή επιδημία τυφοειδούς πυρετού το 1825 –, ο Bailly εργάστηκε παράλληλα συστηματικά, κατά τη διάρκεια της παρουσίας του στη χώρα, υπέρ των γαλλικών συμφερόντων (Προβατά, 2008: 55-68).

Μετά το 1832, όταν εκδιώχθηκαν από τη Γαλλία οι σαινσιμονιστές, μια μικρή ομάδα, με αρχηγό τον Gustave d’ Eichthal, κατέληξε κι αυτή στο Ναύπλιο. Όπως αναφέρει ο d’ Eichthal σε επιστολή του, την ίδια περίοδο βρίσκονταν στο Ναύπλιο, εκτός από τον François Graillard, και οι Victor Bertrand, Jourdan και Delaury, τους οποίους είχε βοηθήσει να βρουν εργασία και να εγκατασταθούν στην πόλη (Προβατά, 2006: 149). Στο παρθένο έδαφος της μετεπαναστατικής Ελλάδας, πίστευαν ότι θα βρουν τις κατάλληλες συνθήκες προκειμένου να υλοποιήσουν το ουτοπικό όραμά τους. Η παρουσία τους στην πόλη προκαλεί όμως την ανησυχία της Αντιβασιλείας, που κατηγορεί τον d’ Eichthal ότι συμμετέχει σε μυστικές συνεδριάσεις σαινσιμονιστών στο Ναύπλιο. Χωρίς να μπορεί να τεκμηριωθεί αυτή η κατηγορία, το βέβαιο είναι ότι η ομάδα των γάλλων σαινσιμονιστών διατηρούσε κοινωνικές σχέσεις με επιφανείς οικογένειες του Ναυπλίου και πρωτοστατούσε στις πολιτικές ζυμώσεις της πόλης. O Bailly, για παράδειγμα, συνεργαζόταν με τον Νικόλαο Σπηλιάδη (Σπηλιάδου, 2007:106-107) και συνδεόταν μεταξύ άλλων με τους Δ. Υψηλάντη, Κ. Καρατζά, Α. Μαυροκορδάτο, Ν. Σκούφο. Σπ. Τρικούπη (Προβατά, 2008: 71-72), ενώ ο d’Eichthal συνδεόταν με προσωπική φιλία με τον Ι. Κωλέττη. Αλλά και με τους Σούτσους είχαν, καθώς φαίνεται, επαφές οι σαινσιμονιστές: όπως έχει επισημάνει ο Νάσος Βαγενάς, τα άρθρα στην εφ. Ήλιος που εξέδιδε ο Παναγιώτης Σούτσος στο Ναύπλιο – και που δεν γράφτηκαν ασφαλώς όλα από τον ίδιο – αναπαράγουν ορισμένες από τις ιδέες του Saint-Simon. Η εφημερίδα φιλοξενεί επίσης σαινσιμονικά άρθρα του Φραγκίσκου Πυλαρινού, του θεωρούμενου πρώτου έλληνα σοσιαλιστή (Βαγενάς, 1997: 43-46).

Η παρουσία αυτών, αλλά ενδεχομένως και άλλων Γάλλων στην πόλη, ευνοεί, όπως είναι φυσικό, τη χρήση της γαλλικής γλώσσας. Θα μπορούσαμε μάλιστα να υποθέσουμε ότι στο νέο αυτό εξευρωπαϊσμένο κοινωνικό περιβάλλον του Ναυπλίου – όπου μονοπωλεί το ενδιαφέρον το κλειδοκύμβαλο της οικίας Καρατζά –, στις εσπερίδες και χορούς που διοργανώνονται στα σαλόνια των ελληνικών οικογενειών (Ταμπάκη, 2009: 8-9), στα μέρη δηλαδή όπου συναντούνται Έλληνες και Ευρωπαίοι κάτοικοι της πόλης, η γαλλική χρησιμοποιείται ως κοινή γλώσσα επικοινωνίας. Μάλιστα, ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, που είχε ζήσει για ένα διάστημα στην πόλη, περιγράφει στα Απομνημονεύματά του ότι μια ευχάριστη διασκέδαση στην οικία του Δημητρίου Καλλέργη ήταν η οργάνωση παραστάσεων γαλλικών θεατρικών έργων (Ραγκαβής, 1894: 275-276). Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι και οι ίδιες οι πολιτικές συνθήκες ευνοούν τη χρήση της γαλλικής γλώσσας. Η έλευση του Καποδίστρια στη χώρα και η προσπάθεια αναγνώρισης του ελληνικού κράτους ως ισότιμου μεταξύ των άλλων ευρωπαϊκών χωρών, επιβάλλει τη χρήση της Γαλλικής στη διπλωματική αλληλογραφία. Άλλωστε και ο ίδιος ο Κυβερνήτης συντάσσει τις επίσημες αλλά και ιδιωτικές επιστολές του στα γαλλικά (Γκίνη-Μέξα, τ. α΄, 43, αρ 3471). Αλλά και αργότερα, κατά την οθωνική περίοδο, η γαλλική θα αποτελέσει τη γλώσσα επικοινωνίας μεταξύ παλατιού και Ελλήνων.

Η γαλλική γλώσσα στην εκπαίδευση

Σε ένα παρόμοιο κλίμα είναι επόμενο να υπάρχει αυξημένη ζήτηση για την εκμάθηση της γαλλικής γλώσσας, πολλώ δε μάλλον που το αίτημα για τη διδασκαλία της γαλλικής είχε διατυπωθεί με τον πλέον επίσημο τρόπο από την Πελοποννησιακή Γερουσία ήδη από το 1822 (Δημαράς, 1973: 4-5). Στο Ναύπλιο, η άρχουσα τάξη εξακολουθεί να προτιμά την κατ’ οίκον διδασκαλία, προσλαμβάνοντας για τα τέκνα της έλληνες και γάλλους καθηγητές. Έτσι, ο Ραγκαβής δίδασκε γαλλικά στις τρεις κόρες του Ιωάννη Ταβακόπουλου (Ραγκαβής, 1894: 263) και ο γάλλος σαινσιμονιστής Delaury παρέδιδε μαθήματα γαλλικών για να ζήσει (Emerit, 1975: 244). Σύντομα, ωστόσο, η γαλλική γλώσσα εισάγεται στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, καταλαμβάνοντας μάλιστα εξέχουσα θέση.

Αδαμάντιος Κοραής. Διδάσκαλος του Γένους, πρωτεργάτης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ελαιογραφία (Ληξούρι Κεφαλονιάς, Ιακωβάτειος Βιβλιοθήκη).

Πολλοί λόγιοι είχαν διατυπώσει απόψεις για τη σημασία της γαλλικής γλώσσας για την πνευματική ανόρθωση του γένους και τη χρησιμότητά της για την ανασυγκρότησή του. Ο Henri-Auguste Dutrτne, στενός συνεργάτης του Καποδίστρια, πίστευε ότι, μετά τις πρακτικές γνώσεις, η γνώση της γαλλικής, της γλώσσας που θεωρούσε ως τη λιγότερο ατελή γλώσσα, την πλέον κοινή και άρα την πιο χρήσιμη, ήταν το πλέον απαραίτητο εφόδιο για τους νεαρούς Έλληνες (Δημαράς, 1973:20-22). Ο Αδαμάντιος Κοραής, που συνέδεε τη γαλλομάθεια με το αγαθό της ελευθερίας, είχε μάλιστα υποστηρίξει ότι τα στελέχη της νεοσυσταθείσας δημόσιας διοίκησης έπρεπε, παράλληλα με τα αρχαία ελληνικά, να ομιλούν και τη γαλλική γλώσσα (Κοραής, 1933: 43-44). Μάλιστα, ο Dutrτne κοινοποίησε το 1828 μια επιστολή «Προς τους Έλληνας πάσης τάξεως, και μάλιστα τους ενδεείς», στην οποία εκδήλωνε την πρόθεσή του να διδάξει αμισθί τη γαλλική γλώσσα σε ελληνόπουλα 10-15 ετών (Γενική εφημερίς της Ελλάδος, αρ.φ. 15, 29/2/1828), πρόταση που απ’ ό,τι φαίνεται δεν υλοποιήθηκε ποτέ (Γενική εφημερίς της Ελλάδος, αρ.φ. 21, 18/4/1828).

Προς το τέλος του 1830 ή τις αρχές του 1831, η Γαλλίδα Charlotte de Volmerange ίδρυσε στο Ναύπλιο ένα Ανώτερο σχολείο θηλέων, στο οποίο θυγατέρες εύπορων οικογενειών της πόλης και υπότροφες του ελληνικού κράτους μάθαιναν, μεταξύ άλλων, τη γαλλική γλώσσα. Σύμφωνα δε με την παιδαγωγική πρακτική παρθεναγωγείων του εξωτερικού, όπου η γαλλική διδάσκονταν ως δεύτερη ή ως ξένη γλώσσα, στο εκπαιδευτήριο της Volmerange η διδασκαλία του εργόχειρου και της ραπτικής γινόταν από γαλλόφωνη παιδαγωγό («Projet de maison d’ Εducation de jeunes demoiselles sous la direction deMadame de Volmerange», f. 10).

Το Γυμνάσιο του Ναυπλίου, που ιδρύθηκε το 1833, είναι από τα πρώτα εκπαιδευτικά ιδρύματα (μαζί με το κεντρικό Σχολείο της Αίγινας και το Γυμνάσιο της Ερμούπολης, που ιδρύθηκαν το 1829 και 1833 αντιστοίχως) όπου διδάσκεται η γαλλική γλώσσα επισήμως. Στο Γυμνάσιο Ναυπλίου δίδαξαν γαλλικά επιφανείς προσωπικότητες: ο Ιωάννης Βενθύλος (1804-1854), μέλος της επιτροπής παιδείας που είχε συστήσει ο Καποδίστριας και μετέπειτα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και ο Ιωάννης Καρασούτσας, ο λυρικός αυτόχειρας της Αθηναϊκής Σχολής. Για τις ανάγκες διδασκαλίας της γλώσσας εκδόθηκε, μάλιστα, το 1831 σε μετάφραση του Σ. Α. Παππά και κατάλληλα διασκευασμένο ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ελλήνων μαθητών το εγχειρίδιο του Lhomond Στοιχεία της Γαλλικής Γραμματικής [Elements de la Grammaire francaise], ένα από τα πλέον χρησιμοποιημένα διδακτικά εγχειρίδια της γαλλικής τόσο στη Γαλλία όσο και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες. Μια δεκαετία αργότερα, το 1842, ο Κ. Τόμπρας εξέδωσε στο Ναύπλιο το Αλφαβητάριον Γαλλικόν / Αbecedaire Francais, που χρησιμοποιήθηκε κι αυτό για τις ανάγκες της διδασκαλίας της γαλλικής γλώσσας.

Η μεγάλη σημασία, όμως, που αποδίδεται από την τοπική κοινωνία στη διδασκαλία της γαλλικής από γαλλόφωνους καθηγητές είχε ως αποτέλεσμα να επιλέγονται συχνά πρόσωπα ακατάλληλα για την εκπαίδευση, που με την αμάθεια, την ανεπάρκεια και την παντελή έλλειψη μεθόδου διδασκαλίας, μάλλον υπονόμευσαν παρά υπηρέτησαν τον στόχο του μαθήματος. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο Γάλλος Taque, ένας πρώην δεκανέας και πρώην διδάσκαλος του χορού και της ξιφασκίας, ο οποίος διορίστηκε τον Απρίλιο του 1841 καθηγητής γαλλικών στο Γυμνάσιο Ναυπλίου (Αντωνίου, 2012: 347-348). Είχε, μάλιστα, ζητήσει άδεια για να ιδρύσει, μαζί με τη σύζυγό του, ένα παρθεναγωγείο με εσωτερικές μαθήτριες, σχέδιο που τελικά δεν ευοδώθηκε (Αντωνίου, 2009: 85). Αντιθέτως, η ανεπάρκεια του Taque προκάλεσε αντιδράσεις και κατηγορήθηκε ότι «κατήντησεν ηθικώς μεν ύποπτος εις τους πολίτας, μισητός δε εις τους μαθητάς δια την οκνηρίαν του και την ολίγην ίσως εις το διδάσκειν ικανότητα» (Αντωνίου 2012: 347).

Ανάλογη περίπτωση καταγράφεται στο ίδιο Γυμνάσιο το 1847, όταν ο καθηγητής της γαλλικής Loque, λόγω της παντελούς άγνοιας της ελληνικής γλώσσας και της αδόκιμου μεθόδου διδασκαλίας που εφάρμοζε, «γίνεται αυτός καθ’ εαυτόν παραίτιος γέλωτος, θορύβου, επομένως δε αταξιών και δυσαρεσκειών» (Παπαγεωργίου-Προβατά, 1994: 48), γεγονός που ανάγκασε τον Γυμνασιάρχη να ζητήσει τη μετάθεσή του (Αντωνίου, 2012: 347).

Παρά τις όποιες πρακτικές δυσκολίες και τις επικρίσεις που διατυπώθηκαν, η γαλλική επικράτησε ως πρώτη ξένη γλώσσα ακόμα και στο βαυαροκρατούμενο Ναύπλιο, όπου είχε παράλληλα εισαχθεί – για ευνόητους λόγους πολιτικής σκοπιμότητας – και η διδασκαλία της γερμανικής. Επειδή, όμως, οι μαθητές δεν παρακολουθούσαν με ενδιαφέρον τα μαθήματα της γερμανικής γλώσσας, η διδασκαλία της ατόνησε και εν τέλει καταργήθηκε (Δεμοίρου, 1939: 25).

Εφημερίδες, τυπογραφεία, βιβλία

Η παρουσία Γάλλων και άλλων ξένων στην πόλη, από τη μια, και η ανάγκη ενημέρωσης της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης για τα κρίσιμα ζητήματα που αντιμετώπιζε ο ελληνισμός, από την άλλη, αλλά και η εκκόλαψη μιας νέας γενιάς γαλλομαθών Ελλήνων, ευνόησαν την έκδοση εφημερίδων στη γαλλική γλώσσα. Έτσι, στο Ναύπλιο εκδόθηκαν στη διάρκεια του 19ου αιώνα συνολικά πέντε γαλλόγλωσσες εφημερίδες: μία αμιγώς γαλλόφωνη, Le Moniteur grec, και τέσσερις δίγλωσσες γραμμένες σε ελληνική και γαλλική γλώσσα: Le Miroir Grec, Εποχή/ L’Epoque, Εθνική/ Le National, Ο Σωτήρ/Le Sauveur. Η ύλη αυτών των φύλλων περιελάμβανε δύο βασικές ενότητες, εσωτερικές και εξωτερικές ειδήσεις. Πηγές για τις εξωτερικές ειδήσεις ήταν οι μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδες που εκδίδονταν στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες (Παρίσι, Μόναχο, Λονδίνο, Πετρούπολη). Την ύλη συμπλήρωναν, αναλόγως με το έντυπο, οι επίσημες κυβερνητικές αποφάσεις, ποικίλες ειδήσεις πρακτικού ενδιαφέροντος ή ακόμα και άρθρα εγκυκλοπαιδικού περιεχομένου, που στόχευαν στη διάχυση εκλαϊκευμένης γνώσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι εφημερίδες αυτές διαβάζονταν τόσο στην επαρχία και τη νησιωτική χώρα όσο και στο εξωτερικό. [2]

Η πρώτη εφημερίδα που κυκλοφόρησε στο Ναύπλιο σε γαλλική γλώσσα τον Μάιο του 1832 ήταν ο Ελληνικός Καθρέπτης / Le Miroir Grec. Τη δίγλωσση αυτή εβδομαδιαία τετρασέλιδη εφημερίδα εξέδιδαν ο Λευκαδίτης ιατροδιδάσκαλος Ανδρέας Παπαδόπουλος Βρετός και ο Γεώργιος Αλ. Ράλλης. Οι αναγνώστες του Ελληνικού Καθρέπτη είχαν τη δυνατότητα να διαβάζουν άρθρα φιλολογικού περιεχομένου, καθώς και ποικίλες ειδήσεις πρακτικού περιεχομένου.

Εκτός όμως από τη γενικότερη ανάγκη ενημέρωσης του γαλλόφωνου και ξένου αναγνωστικού κοινού, οι γαλλόφωνες εφημερίδες εξυπηρέτησαν και τις ανάγκες του κρατικού μηχανισμού. Η ελληνική κυβέρνηση που είχε συναισθανθεί νωρίς τη δύναμη του τύπου αξιοποίησε τη δυνατότητα που της παρείχε να σφυρηλατεί μια θετική εικόνα της χώρας, μέσω μιας προσεκτικά επιλεγμένης αρθρογραφίας. Τον ρόλο αυτό έπαιξε αρχικά η εφημερίδα Le Courrier de la Grece, που εκδιδόταν στην Αίγινα από το «γαλλικό τμήμα» της Εθνικής τυπογραφίας. Όμως μετά τη διακοπή της έκδοσης του Le Courrier de la Grece τον Φεβρουάριο του 1832, τον ρόλο επίσημου κρατικού οργάνου ανέλαβε ο Moniteur grec, μία αμιγώς γαλλόφωνη εφημερίδα, που εκδιδόταν στο Ναύπλιο από τον Ιούλιο 1832 έως τον Ιανουάριο 1833. Υπεύθυνος του τυπογραφείου ήταν ο Γάλλος Lιon Badin – που είχε μάλιστα προηγουμένως την ευθύνη έκδοσης του Courrier de la Grece – και υπεύθυνος σύνταξης ήταν ο Κ. Δ. Σχινάς, που αργότερα αντικαταστάθηκε από τον Σπ. Τρικούπη όταν θεωρήθηκε ότι δημοσίευσε άρθρα «ασυμβίβαστα με το πνεύμα της κυβερνήσεως». Κι αυτό γιατί ο Moniteur grec, μολονότι ήταν κυβερνητική έκδοση, προσπάθησε να διαφοροποιηθεί από τις προηγούμενες γαλλόγλωσσες εφημερίδες που υπηρετούσαν αυστηρά τα κυβερνητικά συμφέροντα, και να τηρήσει μια πιο ουδέτερη στάση. Όπως ρητά αναφέρεται στην Προκήρυξη της έκδοσης ο Moniteur grec:

«Δεν θα έχει πλέον τον σκοπό να αλλοιώνει τις πράξεις των ανθρώπων των οποίων οι απόψεις δεν είναι σύμφωνες με εκείνες της κυβέρνησης∙ δεν προτίθεται να εκθειάζει αδιακρίτως όλες τις πράξεις που απορρέουν από την ανώτατη εξουσία ή τους εκπροσώπους της. […] [Προτίθεται] να εκθέτει τα γεγονότα όπως πραγματικά γίνονται∙ να μη λέγεται κάτι περισσότερο ή λιγότερο απ’ ό,τι υπάρχει∙ να ενημερώνει το ευρωπαϊκό κοινό για την κατάσταση στην Ελλάδα με πιστή εξιστόρηση των γεγονότων» (Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου, 2008, τ. 4: 435).

Το 1834 αρχίζουν την έκδοσή τους τρεις άλλες δίγλωσσες εφημερίδες: Ο Σωτήρ / Le Sauveur, H Εποχή / L’Epoque και η Εθνική / Le National. O Σωτήρ, δημοσιογραφικό όργανο του Κωλέττη και ημιεπίσημο κυβερνητικό φύλλο, εκδιδόταν από τον Νικόλαο Σκούφο που είχε μάλιστα προσλάβει, για τη σύνταξη των γαλλικών κειμένων, τον Jourdan, ένα από τα μέλη της ομάδας των σαινσιμονιστών. Στους αντίποδες του Σωτήρα, η Εθνική ήταν όργανο του Άρμανσμπεργκ, που τη χρησιμοποιούσε για να πλήξει τον Κωλέττη. Η Εποχή, τέλος, εξέφραζε απόψεις που πλησίαζαν την καποδιστριακή πολιτική, αν και κατά τη διάρκεια της έκδοσής της το ρωσόφιλο κόμμα των Ναπαίων είχε ουσιαστικά διαλυθεί.

Πέρα όμως από τα γαλλόφωνα φύλλα που εκδίδονταν στην πόλη, το γαλλόφωνο κοινό του Ναυπλίου είχε τη δυνατότητα να διαβάσει γαλλικά βιβλία ή και γαλλικές εφημερίδες χάρη στην πρωτοβουλία του Ανδρέα Παπαδόπουλου-Βρετού που ίδρυσε, το 1831, το Φιλολογικό Σπουδαστήριο, μια δανειστική λέσχη ανάγνωσης, η οποία οργανώθηκε και λειτουργούσε κατά τα πρότυπα των γαλλικών cabinets de lecture. Παράλληλα, από τα τυπογραφεία της πόλης εκδόθηκαν και αρκετά βιβλία μεταφρασμένα από τα γαλλικά.

Ολοκληρώνοντας αυτή την πρώτη αποτίμηση για τη γαλλοφωνία στο Ναύπλιο του 19ου αιώνα, αξίζει να σημειώσουμε ότι η ισχυρή παρουσία της γαλλικής γλώσσας στη ζωή της πόλης αλλά και η υποδοχή που της επεφύλαξε η τοπική κοινωνία, ευνόησαν τη δημοσίευση ποιημάτων στη γαλλική γλώσσα. Το 1833, οι αδελφοί Αλέξανδρος και Παναγιώτης Σούτσοι, που συγκαταλέγονται ανάμεσα στους πρώτους Έλληνες συγγραφείς που δημοσίευσαν ποιήματά τους σε γαλλική γλώσσα, εξέδωσαν στο Ναύπλιο μια δίγλωσση ποιητική συλλογή με τίτλο Ποιήσεις Νέαι / Poesies nouvelles. Την ίδια χρονιά, ο Αλέξανδρος Σούτσος δημοσίευσε ένα ποίημα αφιερωμένο στον Όθωνα, γραμμένο και στις δύο γλώσσες.

Το Ναύπλιο καθίσταται έτσι ο πρώτος πυρήνας της γαλλοφωνίας στο ελληνικό κράτος, η πρώτη ελληνική πόλη όπου η γαλλική γλώσσα χρησιμοποιήθηκε τόσο για την εσωτερική επικοινωνία των διαφορετικών κοινοτήτων που έζησαν και έδρασαν εκεί, όσο και για τις ανάγκες τής επικοινωνίας των κατοίκων της με το εξωτερικό και ιδιαίτερα με τη Γαλλία. Αυτές οι ποικίλες επαφές Ελλήνων και Γάλλων – πολιτικές, διπλωματικές και κοινωνικές– ευνόησαν την όσμωση μεταξύ των δύο πολιτισμών. Η μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα το 1834 μετατόπισε εκεί, όπως ήταν φυσικό, τις πολιτικές, κοινωνικές και πνευματικές ζυμώσεις της νεότερης Ελλάδας. Το ρεύμα της γαλλοφωνίας και της γαλλοφιλίας ενισχύθηκε: η προνομιακή θέση που επεφύλαξε η ελληνική εκπαίδευση στην γαλλική γλώσσα, η ανάπτυξη ενός γαλλόφωνου τύπου που αριθμεί πλέον των 100 τίτλους, οι πολυάριθμες μεταφράσεις γαλλικών βιβλίων που κυριολεκτικά κατέκλυσαν την Ελλάδα του 19ου αιώνα, οι πολυάριθμες θεατρικές παραστάσεις γαλλικών θιάσων που προσέλκυαν το γαλλόφωνο κοινό των μεγάλων αστικών κέντρων και, τέλος, η άνθηση μιας γαλλόφωνης λογοτεχνίας, επιβεβαιώνουν τους ισχυρούς πνευματικούς δεσμούς που ενώνουν τις δύο χώρες.

Υποσημειώσεις

[1] Δεν είναι η πρώτη φορά που τα γαλλικά στρατεύματα διαχέουν στον ελληνικό χώρο το πνεύμα και τον παλμό των γαλλικών επαναστατικών κινημάτων. Το ίδιο είχε συμβεί στα Επτάνησα κατά την περίοδο των γαλλικών κατακτήσεων, αρχικά το 1797-1799 και κατόπιν το 1807-1814, όταν η παρουσία των Γάλλων στα νησιά του Ιονίου συνέβαλε στη μεταλαμπάδευση των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης (Κιτρομηλίδης, 2000: 33-35).

[2] Η εφ. Moniteur Grec, για παράδειγμα, είχε συνδρομητές στην Τουλόν, τη Μασσαλία, την Τεργέστη, την Αγκώνα, τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη.

Βιβλιογραφία 

• Αντωνίου, Δ., (2012). Δάσκαλοι-καθηγητές της γαλλικής γλώσσας στα ελληνικά σχολεία του 19ου αιώνα, Αθήνα: Διεθνές Κέντρο Έρευνας Αίσωπος – La Fontaine.
• Αντωνίου, Δ., (2009). Γαλλικά σχολεία στην Ελλάδα, Αθήνα: Διεθνές Κέντρο Έρευνας Αίσωπος – La Fontaine.
• Βαγενάς Ν., (1997). «Ο ουτοπικός σοσιαλισμός των αδελφών Σούτσων», in Από τον Λέανδρο στον Λουκή Λάρα, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σσ. 43-58.
• Δεμοίρου, Ιω., (1939). Ιστορία του Γυμνασίου Ναυπλίου, Αθήνα.
• Δημακοπούλου, Χ., (1979). «Ο σαινσιμονιστής Franηois Graillard περί των ελληνικών πολιτικών πραγμάτων». Ανάτυπον εκ του 22ου τόμου του Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος. Εν Αθήναις.
• Δημαράς Α., (1973). Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τ. 1, Αθήνα: Ερμής.
• Δραγούμης, Ν., (1973). Ιστορικαί αναμνήσεις, τ. Α΄, Αθήνα: Ερμής.
• Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974 (2008). Λουκία Δρούλια – Γιούλα Κουτσοπανάγου (επιμ.), τόμοι 4. Αθήνα: Ίδρυμα Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.
• Emerit, Μ., (1975). «Les saint-simoniens en Grθce et en Turquie », Revue des Etudes sud-est europeennes, tome XIII (1975), no 2, σσ. 241-251.
• Κιτρομηλίδης, Π. (2000). Η Γαλλική Επανάσταση και η Nοτιοανατολική Ευρώπη, Αθήνα: Πορεία.
• Κοραή, Α., (1933). Σημειώσεις εις το προσωρινόν πολίτευμα της Ελλάδος του 1822. Αθήνα: Βολίδης.
• Λαμπρυνίδης, Μ., (42001). Η Ναυπλία. Από Αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ημάς, Ναύπλιον: Προοδευτικός Σύλλογος Ναυπλίου «Ο Παλαμήδης».
• Μιχαλόπουλος, Φ., (1938) Παπαδόπουλος Βρετός: (ο πρώτος Έλλην βιβλιογράφος 1800-1876). Αθήναι: Τύποις Θέμιδος.
• Μπουτζουβή-Μπανιά, Α., (1986). «Το Ναύπλιο στα χρόνια 1828-1833: σκιαγράφηση της κοινωνικής, πολιτισμικής και πνευματικής ζωής». Ανάτυπο από το περ. Ο Ερανιστής, τ. 18/1986, σσ. 105-136.
• Παπαγεωργίου-Προβατά, Ε., (1994). Η γαλλική γλώσσα στην Ελλάδα, Αθήνα: Ίδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών.
• Προβατά, Δ., (2008). Etienne Marin-Bailly. Ένας σαινσιμονιστής στην επαναστατημένη Ελλάδα, Αθήνα: Σοκόλης.
• Προβατά, Δ., (2006). «Η διάδοση του σαινσιμονισμού στην Ελλάδα. Μια πρώτη προσέγγιση», in Ουτοπικές θεωρίες και κοινωνικά κινήματα στην Ευρώπη από τον 18ο ώς τον 20ο αιώνα. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, επιμ. Μαρία Μενεγάκη, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αθήνα: Φιλίστωρ, σσ. 148-158.
• «Projet de maison d’Ιducation de jeunes demoiselles sous la direction de Madame de Volmerange». Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο της Γραμματείας επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως (18331848). Σειρά 002 – Δημόσια Εκπαίδευση (1833-1848) http://arxeiomnimon. gak.gr/search/resource.html?tab=tab02&id=523051, – 20/2/2013, 6:00, μμ.
• Ραγκαβής, Α. Ρ., (1894). Απομνημονεύματα, τ. 1. Εν Αθήναις: Γεώργιος Κασδόνης.
• Σούτσου, Α., (1833). Ποίησις / Epitre. Εν Ναυπλίω εκ της Εθνικής Τυπογραφίας.
• Σούτσων, Α. και Π., (1833). Ποιήσεις Νέαι / Frθres Sοutzο, Pοesies Nοuvelles. Eν Ναυπλίω: εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας.
• Σπηλιάδου, Ν., (2007). Απομνημονεύματα ήτοι Ιστορία της Επαναστάσεως των Ελλήνων, (επιμ.) Π. Φ. Χριστόπουλου, τόμος 3ος. Αθήναι: Ινστιτούτο Διεπιστημονικών Ερευνών Ανάπτυξης της Νεωτέρας Ελλάδος Χαρίλαος Τρικούπης.
• Π[αππάς], Σ. Α., (1831). Στοιχεία της Γαλλικής Γραμματικής του Λωμών. Μεταφρασθέντα και τροποποιηθέντα προς χρήσιν της Ελληνικής Νεολαίας. Εν Ναυπλίω: εν τη Εθνική Τυπογραφία.
• Ταμπάκη, Α., (2009). «Το Ναύπλιο στα χρόνια της Ναπολεοντίας: κοινωνικά και πολιτιστικά συμφραζόμενα». Επιστημονική Επιθεώρηση Τεχνών του Θεάματος, τχ. 1 (2009), σσ. 293-306.
• Τόμπρα, Κ., (1842). Αλφαβητάριον Γαλλικόν / Αbecedaire Francais. Χάριν των φιλογάλλων Ελλήνων. Eν Ναυπλίω: εκ της Τυπογραφίας Κ. Τόμπρα και Κ. Ιωαννίδου.
• Frijhoff, W., (2013). «Le franηais de l’ιpoque moderne comme objet d’ histoire sociale et culturelle. Un tιmoignage personnel». Documents pour l’Histoire du Francais langue etrangere ou seconde, 50 (2013): Usages et repre senta tions du francais hors de France. 25 ans d’etudes historiques au sein de la SIHFLES [actants, outils, pratiques], Marie-Christine Kok Escalle & Karène Sanchez-Summerer, σσ. 139-144.

Δέσποινα Προβατά*

 Συνέδριο «Γαλλοφωνία και Πολυπολιτισμικότητα», Ναύπλιο, 6-7 Απριλίου 2013. Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου – Σχολή καλών τεχνών – Τμήμα θεατρικών σπουδών.

 * H Δέσποινα Προβατά είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια της Ιστορίας του γαλλικού πολιτισμού, με έμφαση στις Διαπολιτισμικές σχέσεις στο Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Παράλληλα, διδάσκει Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο από το 2000 έως και σήμερα. Έχει συνεργαστεί με το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών στο πλαίσιο χρηματοδοτούμενων ερευνητικών προγραμμάτων που διερευνούν τις διαπολιτισμικές σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Δύση. Το ερευνητικό της έργο και οι δημοσιεύσεις της, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, εστιάζονται σε θέματα συγκριτικής φιλολογίας και ελληνογαλλικών διαπολιτισμικών σχέσεων.

Διαβάστε ακόμη:

• Σχολείο Θηλέων της Σαρλότ Βολμεράνζ (Charlotte Volmerange) στο Ναύπλιο
• Οι Σαινσιμονιστές στο Ναύπλιο
• Προσπάθειες Διαδόσεως των Ιδεών του Saint- Simon και Πρακτικής των Εφαρμογής στον Ελλαδικό Χώρο 1825 – 1837.
• Γκραγιάρ Φραγκίσκος (1792-1863)
• Σαινσιμονισμός – Η «Ανατομία» ενός κινήματος
•  Γαλλική Σχολή Ναυπλίου Αδελφών Ουρσουλινών (1916-1920) 

Read Full Post »