ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Τα Ιατρικά γιατροσόφια, Μια περιφρονημένη κατηγορία χειρογράφων.

Αγαμέμνων Τσελίκας, «Τα Ιατρικά γιατροσόφια, Μια περιφρονημένη κατηγορία χειρογράφων», Ιατρικά Βυζαντινά Χειρόγραφα, Σπουδαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής. Ιατρική Σχολή Αθηνών, Αθήνα, 1995.

Ψηφιακές Συλλογές

Αποθήκευση Έγγραφου: Τα Ιατρικά γιατροσόφια, Μια περιφρονημένη κατηγορία χειρογράφων. 

Read Full Post »

Μελάμπους, ο μέγας θεραπευτής του Άργους

Ο Μελάμπους*, μάντης, ιατρομάντης και καθαρτής των πρωίμων ιστορικών χρόνων, είναι άμεσα συνδεδεμένος με το Άργος. Μορφή εξέχουσα της ελληνικής μυθολογίας, υμνήθηκε ιδιαίτερα κατά την αρχαιότητα. Ένα μεγάλο έπος που θεωρείται, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ότι περιελάμβανε τουλάχιστον τρία βιβλία, ίσως και περισσότερα, έφερε την ονομασία Μελαμπόδεια ή Μελαμποδία. Δυστυχώς δεν έχει διασωθεί.

Οι προσπάθειες των ερευνητών κατόρθωσαν μόνον να ταυτίσουν ορισμένα αποσπάσματα και να οδηγήσουν σε κάποια συμπεράσματα. Αρχικά ο Marckscheffel ανεγνώρισε ότι η Μελαμποδία ξεκινώντας από τον Μελάμποδα διηγείτο την ιστορία των περιφημότερων Ελλήνων μάντεων και εξυμνούσε με λαμπρά παραδείγματα την μαντική τους τέχνη (Loffler, σελ. 30).

Ο Friedlander στα Argolica, 1905, υποστήριξε τη γνώμη ότι η Μελαμποδία ήταν ένα γενεαλογικό έπος που διηγείτο, ακολουθώντας χρονολογική σειρά, τους μύθους τους συνδεδεμένους με τα ονόματα των μάντεων του γένους των Μελαμποδιδών.

Νεότερη εργασία στο θέμα της Μελαμποδίας παρουσίασε η Ingrid Löffler, στα Beitrage zur klassischen Philologie το 1963. Η Loffler καταλήγει ότι η Μελαμποδία πρέπει να ακολουθούσε τη γενεαλογική σειρά του Ησιόδου, αλλά η διήγηση πρέπει να ήταν πολύ πιο ζωντανή, διότι περιελάμβανε ένα πλούσιο υλικό λαϊκών παραδόσεων (σελ. 3).

Παρ’ όλες όμως τις προσπάθειες, η Μελαμποδία παραμένει κατά το μεγαλύτερο μέρος άγνωστη και μαζί της ίσως πολλοί από τους αρχαίους μύθους, τους συνδεδεμένους με τον Μελάμποδα. Σε ότι όμως αφορά το Άργος οι μαρτυρίες που έχουμε είναι αρκετά ικανοποιητικές. Ο Μελάμπους αναδεικνύεται μέγας θεραπευτής. Στο Άργος κατόρθωσε να θεραπεύσει τις κόρες του βασιλιά Προίτου ή κατ’ άλλους, τις γυναίκες των Αργείων από την πάθηση που η αρχαιότητα την χαρακτηρίζει ως μανία. Ανάμεσα στις θεραπευτικές μεθόδους που εφήρμοσε, ανήκει και ο καθαρμός με τον μέλανα    ελλέβορο.

Ο Μελάμπους, για την επιτυχία του αυτή, έγινε ένας από τους τρεις βασιλείς του Άργους και η μυθική μέθοδος της θεραπείας της μανίας με τον μέλανα ελλέβορο πάνω από 3000 χρόνια κατέκτησε την λαϊκή και την επιστημονική ιατρική. Το γεγονός όμως αυτό, έκτος από το ότι είναι εντυπωσιακό, γίνεται και παράδοξο, αν λάβουμε υπόψη μας σύγχρονα πειράματα εφαρμογής του ελλέβορου επί ψυχοπαθών.

Τα συμπεράσματα είναι αρνητικά, τονίζει ο καθηγητής της Φαρμακογνωσίας Παναγιώτης Κρητικός στην εργασία του «Συμβολή εις την ιστορίαν των ελλεβόρων» το 1962 (σελ. 107). (Το θέμα όμως δεν τελείωσε ως εκεί. Το εργαστήριο Φαρμακογνωσίας συνέχισε τις έρευνες του και ο καθηγητής Κ. Φιλιάνος – όπως μου ανακοίνωσε προφορικά- έχει αναπτύξει μια δική του θεωρία επί του θέματος των ελλέβορων γενικότερα).

Πέρα όμως από την φαρμακολογική πλευρά του θέματος, ο Μελάμπους και η θεραπευτική του μέθοδος επί της μανίας, προσφέρουν στην έρευνα ένα άλλο σπουδαίο θέμα: τη θέση του αρχαίου ιατρομάντη στη συνείδηση του αρχαίου κόσμου και την επίδραση του στην ιστορία της Ιατρικής. Στην ανακοίνωσή μου αυτή θα ασχοληθώ κατ’ αρχήν με την γνωριμία των τριών παραγόντων, που συνιστούν το όλο θέμα, δηλαδή, Π ρ ώ τ ο ν  με τον Μελάμποδα, Δ ε ύ τ ε ρ ο ν  με τη νόσο μανία κατά την αρχαιότητα και Τ ρ ί τ ο ν  τον ελλέβορο, πού χρησιμοποιείται ως θεραπευτικό. Εν συνεχεία θα ερευνήσω την εξέλιξη της μορφής του ιατρομάντη στον αρχαίο κόσμο.

Ο μύθος του Μελάμποδα

Ο Μελάμπους, γιος του Αμιθάονος και της Ειδομένης, ήταν εγγονός του οικιστή της Ιωλκού Κρηθέως και γεννήθηκε στην Πύλο (Απολλόδωρος, βιβλ. Α, 11). Σύμφωνα με την παράδοση ονομάστηκε Μελάμπους, γιατί η μητέρα του τον άφησε βρέφος κάτω από την σκιά ενός δένδρου. Τα πόδια του παιδιού έμειναν εκτεθειμένα στον ήλιο και μαύρισαν. Αργότερα, φίδια, που είχε ο ίδιος προστατέψει και αναθρέψει, λένε ότι καθάρισαν τ’ αυτιά του με τις γλώσσες τους και έτσι μπορούσε να εννοεί τις φωνές των πτηνών και μαθαίνοντας απ’ εκείνα, έγινε ικανός να προλέγει τα μέλλοντα. Ακόμη, σύμφωνα με τον Στράβωνα (Γεωγρ. Η, 347), την τέχνη της μαντικής την διδάχτηκε από τον ίδιο τον Απόλλωνα και έγινε έτσι άριστος μάντης (Απολλόδωρος, όπ.π.). Τέλος, συνδέθηκε με τη λατρεία του Διονύσου και σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, εκείνος που τον μύησε στα μυστήρια του Θεού, ήταν ο Κάδμος (Ηρό­δοτος, Ίστορ. Β, 49).

Η παράδοση για την μαντική τέχνη του Μελάμποδα εξιστορείται λεπτομερώς κυρίως από τον μυθογράφο Απολλόδωρο, εν συντομία από τον Παυσανία και από διάφορους άλλους συγγραφείς. Με την ικανότητά του να αντιλαμβάνεται την γλώσσα των ζώων κατόρθωσε να πάρει από τον Φύλακο τα κοπάδια των βοδιών προς χάριν του αδελφού του Βίαντα και να θεραπεύσει τον γιο του Φύλακος Ίφικο από την σεξουαλική του ανικανότητα.

Εκεί όμως που κορυφώνεται η θεραπευτική του δεινότητα είναι στη θεραπεία των Προιτίδων ή κατά τον Παυσανία, στη θεραπεία των Αργείων γυναικών, που τιμωρήθηκαν με μανία, από τον Διόνυσο ή κατ’ άλλους από την Ήρα ή την Αφροδίτη.

Ο Μελάμπους, τονίζει ο Απολλόδωρος, «μάντης ων, και δια φαρμάκων και καθαρμών θεραπείαν πρώτος ευρηκώς», θεραπεύει τις κόρες του Προίτου με διαφόρους τρόπους, σύμφωνα με τις διάφορες εκδοχές που εκφράζουν οι αρχαίοι συγγραφείς. Κατά μίαν εκδοχή, «παραλαβών τους δυνατοτέρους των νεανιών, μετ’ αλαλαγμού και τινος ενθέου χορείας εκ των όρων αυτάς ες Σικυώνα συνεδίωξε», οπότε κατά την καταδίωξη πέθανε η πρώτη από τις θυγατέρες του Προίτου, η Ιφινόη, «ταις δε λοιπαίς τυχούσαις καθαρμού σωφρονήσαι συνέβη».

Για αυτή και άλλες μεθόδους του χαρακτηρίζεται σήμερα ο Μελάμπους ως ο πρώτος ψυχοθεραπευτής. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, που καταγράφει ο Παυσανίας (Αρκαδικά Η, 18, 7-8), «ο Μελάμπους θυσίαις τε απορρήτοις και καθαρμοίς κατήγαγεν τας θυγατέρας του Προίτου ες χωρίον καλούμενον Λουσούς… και ηκέσατο της μανίας εν Αρτέμιδος ιερώ», ενώ σύμφωνα με τρίτη πληροφορία (Ηλιακά, Ε, 5, 5), πάλι από τον Παυσανία, τα «καθάρσια» ερρίφθησαν εις το Άγρινον ποταμόν. Τέλος, κατ’ άλλους, καθήρε τις Προιτίδες με τον μέλανα ελλέβορο. Ουσιαστικά δηλαδή, η θεραπεία των γυναικών από την μανία έγινε με ένα σοκ και με κάποια μορφή καθαρμού. Ένα βασικό μέσον γι’ αυτόν τον καθαρμό υπήρξε ο ελλέβορος ο μέλας, ή μελαμπόδιον, για το οποίον θα μιλήσουμε σε λίγο, αφού γνωρίσουμε πρώτα την ίδια την νόσο, την μανία.

Η νόσος της μανίας κατά την αρχαιότητα

Με το θέμα της μανίας στον αρχαίο ελληνικό χώρο έχει ασχοληθεί ένας μεγάλος αριθμός συγγραφέων, διαφόρων ειδικοτήτων. Από το πλήθος των γνωμών πού έχουν εκφρασθεί, θα προσπαθήσω να αναφέρω τις βασικότερες. Είναι αλήθεια πώς από καμιά από αυτές τις εργασίες δεν λείπει το θέμα της μανίας των Προιτίδων ή γενικά των Αργείων γυναικών.

Κατ’ αρχήν είναι γνωστό ότι η πρωτόγονη σκέψη δέχεται πως όλοι οι τύποι των νοητικών διαταραχών είναι αποτέλεσμα υπερφυσικής επεμβά­σεως (Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο σελ. 70 κ.έξ.). Αυτή η βασική εντύπωση είναι έντονη στον αρχαίο κόσμο. Το βήμα στο οποίο προχώρησαν οι Έλληνες ήταν να διαχωρίσουν τη μανία που οφείλεται σε ασθένεια, από τη «θεία» μανία, που με τέσσερις «θείους» τύπους της ασχολήθηκε η φιλοσοφία με επί κεφαλής τον Πλάτωνα.

Ο Ηρόδοτος αναγνωρίζει τουλάχιστον δύο τύπους μανίας, έναν που έχει υπερφυσική καταγωγή, χωρίς να είναι αγαθοποιός και ένα δεύτερο που οφείλεται σε φυσικές αιτίες. Επίσης, είναι γνωστό πώς ο Εμπεδοκλής και η σχολή του είχαν χωρίσει τη μανία που προέρχεται ex purgamento animae από τη μανία που οφείλεται σε σωματικές αρρώστιες (Dodds, σελ. 70). Πάντως στη λαϊκή αντίληψη από την απώτατη αρχαιότητα η μανία εθεωρείτο ως αποτέλεσμα υπερφυσικών δυνάμεων που επενεργούν πάνω στον άνθρωπο και μάλιστα ως τιμωρία.

Όσο κι αν ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές υποστήριξαν την ιδέα ότι η δαιμονική αυτή κατοχή απουσιάζει από τον Όμηρο, ο Dodds στο βιβλίο του, «Οι Έλληνες και το παράλογο», έχει αποδείξει ότι «η υπερφυσική καταγωγή της ψυχικής ασθένειας ήταν κοινός τόπος στη λαϊκή σκέψη των χρόνων του Ομήρου και πιθανόν πολύ πριν». Αργότερα, μέσα στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων, πολλοί απέφευγαν τους ψυχικά αρρώστους, γιατί ήταν πρόσωπα που κουβαλούσαν μια θεία κατάρα. Κάθε επαφή μαζί τους ήταν επικίνδυνη, τους έριχναν πέτρες για να τους κρατήσουν μακριά ή έπαιρναν άλλες προφυλάξεις (Dodds, σελ. 72).

Παρ’ ολ’ αυτά τους απέδιδαν ένα σεβασμό που έφθανε στο δέος, επειδή βρίσκονταν σε επαφή με τον υπερφυσικό κόσμο και καμιά φορά μπορούσαν να επιδείξουν δυνάμεις απαγορευμένες σε κοινούς θνητούς (Dodds, όπ.π.). Όσο και αν οι φιλόσοφοι στην κλασσική εποχή προχώρησαν σε μια εκλογικευμένη μελέτη και προσέγγιση της «θείας» μανίας, ο λαός συνέχισε να ζει το μύθο της μανίας μέσα από την Διονυσιακή λατρεία και την τραγωδία.

Ο Ηρακλής μαινόμενος και οι Βάκχες του Ευριπίδη προβάλλουν ανάγλυφα τη δραματική παρουσία της θεϊκής καταλήψεως ή τιμωρίας. Έτσι, φιλοσοφία και ποίηση έζησαν για αιώνες και προβληματίστηκαν με την εικόνα της ψυχής του ανθρώπου, που βρίσκεται σε επαφή ή ταυτίζεται με υπερφυσικά όντα ή δυνάμεις τέτοιες που τον ξεχωρίζουν από τους συνανθρώπους του.

Ακόμη, η ιατρική του 5ου π.Χ. αιώνα, με εκπρόσωπο τον Ιπποκράτη, στράφηκε γύρω από το θέμα αυτό. Το περί «ιερής νόσου» βιβλίο του Corpus Hippocraticum είναι το χαρακτηριστικότερο δείγμα για την σκέψη και την αντιμετώπιση των ιερών αυτών καταλήψεων. Η όλη θέση της καινούργιας εκλογικευμένης ιατρικής είναι χαρακτηριστική των βασικών προσπαθειών ερμηνείας των ψυχικών παθήσεων. Πάντα όμως μέσα στους μύθους, που άφθονα στην ύστερη πλέον αρχαιότητα εμφανίζονται, προβάλλει το μεγάλο και παλιό πρότυπο μανίας των Προιτίδων και των Αργείων γυναικών.

Ο μέλας ελλέβορος

Αυτή τη μανία, ο μάντης Μελάμπους κάπου στα πρώιμα ιστορικά χρόνια τη θεραπεύει εκτός των άλλων τρόπων και με τον μέλανα ελλέβορο. Είναι περίεργο πώς ο συνδυασμός ελλέβορου και Μελάμποδα εμφανίζεται ουσιαστικά στην αρχαία ελληνική γραμματεία μόλις τον 4 π.Χ. αιώνα από τον Θεόφραστο. Ο Θεόφραστος τονίζει: «καλούσι δε τον μέλανα τινές έκτομον μελαμπόδιον, ως εκείνου (του Μελάμποδα)  πρώτον ταμόντος και ανευρόντος» (Hist. Plant. IX, 10, 4).

Tοv Θεόφραστο ακολουθεί ο Διοσκουρίδης: «ελλέβορον μέλας, οι δε μελαμπόδιον, οι δε έκτομον, οι δε πολύρριζον καλούσι. Μελαμπόδιον δε, επειδή δοκεί Μελάμπους τις αιπόλος τας Προίτου θυγατέρας μανείσας αυτώ καθήραι και θεραπεύσαι» (De materia Medica II, 306).

Παράλληλη είναι η μαρτυρία του Πλινίου, ο οποίος προσθέτει μιαν άλλη εκδοχή, που δείχνει πως προχωρεί η εκλογίκευση. Ο Πλίνιος, γράφει, ότι ο Μελάμπους θεράπευσε τις Προιτίδες δίδοντας τους να πιουν γάλα αιγών που είχαν φάει ελλέβορο.

Ακόμη, τον 2ο αιώνα μ.Χ. παρόμοια γνώμη εκφράζεται από τον ιατρό Ρούφο τον Εφέσιο: «Λέγουσι δε και Μελάμποδα τον Αμαθάονος τούτω (τω μέλανι ελλεβόρω) καθήραι τας θυγατέρας του Προίτου μανείσας, όθεν δη και την επωνυμίαν μελαμπόδιον έσχε καλείσθαι» (Ορειβάσιος, τόμ. II, 108).

Την ίδια εποχή ο Γαληνός στη Ρώμη αναφωνεί: «ουδείς γάρ ούτως απαίδευτός εστί των εν Έλλησι τεθραμμένων, ος μητ’ αναγνωκέναι μήτ’ ακηκοέναι τας Προίτου θυγατέρας μανείσας υπό Μελάμποδος ιαθήναι καθαρθείσας ούτως» (Γαληνού περί μελαίνης χολής, I, σελ. 132, Kuhn).

Αν όμως ως τώρα δεν ανέφερα την θεραπευτική του Ιπποκράτους, δεν σημαίνει ότι δεν γνώριζε τον ελλέβορο, μόνον στο Corpus δεν αναφέρεται ο Μελάμπους, αλλά χρησιμοποιείται ευρύτατα το φαρμακευτικό μέσο όχι μόνον επί παραφροσύνης ή οξείας μανίας, αλλά και σε πάμπολλες άλλες περιπτώσεις.

Μετά τον Ιπποκράτη ο ελλέβορος κυριαρχεί στην θεραπεία της μανίας. Ο Έλληνας ιατρός Ηρόδοτος (τέλη του 1ου αιώνα μ.Χ.), ο Αρχιγένης στα χρόνια του αυτοκράτορα Τραϊανού και ο Αντίλλος τον 2ο αιώνα μ.Χ., ο Ορειβάσιος τον 4ο και ο Αφρικανός ιατρός Cassius Felix τον 5ον αιώνα, ο Αέτιος ο Αμιδηνός τον 7ο και ο Παύλος Νικαίος τον 8ο, ο Ιωάννης Σεραπίων Δαμασκηνός τον 9ο και ο Θεοφάνης Νόννος, ο Ιωάννης Μεσσούης και ο Αβικένας τον 10ο αιώνα, για να σταματήσω ως εδώ, με μια εκπληκτική εμμονή, συνιστούν τον ελλέβορο για την θεραπεία της μανίας.

Αυτή η εμμονή, όπως δείχνουν οι αρχαίες μαρτυρίες, στηρίζεται στην εγγύηση που δίδει το γεγονός ότι πρώτος εφήρμοσε την θεραπεία ο σπουδαίος ιατρομάντης, ο Μελάμπους, και αποκαλύπτει την εξέχουσα θέση που κατείχε στην συνείδηση του αρχαίου κόσμου. Ο Μελάμπους, ο μελανοπόδης θεραπευτής και καθαρτής, αυτός μπορούσε να θεραπεύει τη μαύρη αρρώστια, τη μανία και τη μελαγχολία, αυτός επέβαλε και το μελαμπόδιο. Ο μέλας ελλέβορος, παλαιό δυναμικό αποτροπαϊκό μέσο με έντονη καθαρτική δράση στο γαστρεντερικό σύστημα ταυτίστηκε με το μέσον που θα έπρεπε ένας αρχαίος θεραπευτής να χρησιμοποιεί, έγινε μελαμπόδιον και συνέχισε για αιώνες να ζει στην επίσημη Ιατρική.

 Αν όμως ο μέλας ελλέβορος διέγραψε μια τόσο ένδοξη πορεία στην ιστορία της θεραπευτικής και έφτασε μέχρι τις μέρες μας να αποτελεί τον πονοκέφαλο των ειδικών, δεν μπορούμε να πούμε ότι συνέβη το ίδιο και με τους απογόνους του ίδιου του Μελάμποδα.

Είναι αλήθεια ότι η μορφή, η θέση και οι τρόποι ενεργείας των μάντεων διέγραψαν μέσα στους αιώνες μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα καμπύλη. Στην απώτατη αρχαιότητα οι μάντεις, με επί κεφαλής τον Μελάμποδα, είχαν μια εξέχουσα θέση στη ζωή των αρχόντων, στον πόλεμο και στην θεραπευτική.

Στο πρόσωπό τους συγκεντρώθηκε η δύναμη του νου που μπορεί να κατευθύνει τους λαούς χαρίζοντάς τους τη ζωή και την επιτυχία. Η μεγάλη όμως δυναστεία των ιατρομάντεων διασπάσθηκε κάποτε στα ιστορικά χρόνια. Ο Μελάμπους και οι απόγονοί του έγιναν οι μυθικοί πρόδρομοι των μεγάλων οικογενειών-μάντεων του Πελοποννησιακού πολέμου.

Το θεραπευτικό όμως λειτούργημα του Μελάμποδα απορροφήθηκε:

α. από την κοσμική ιατρική

β. από τα μαντεία, π.χ. των Δελφών

γ. από τους θεραπευτές θεούς και ήρωες και

δ. μεταφέρθηκε στα μαγικά θεραπευτικά μέσα των καθαρτών του 5ου και 4ου π.Χ. αιώνων.

Τους καθαρτές αυτούς το Corpus Hippocraticum τους κατακεραυνοβολεί, ενώ ο Δίφιλος τους διακωμωδεί. Ήσαν λοιπόν αγύρτες; Εμφανίζονται έτσι αφότου επιβάλλεται η ορθολογιστική θεραπευτική του Ιπποκράτους. Πρέπει να δεχθούμε αναμφισβήτητα ένα πράγμα: πώς οι αρχαίοι ιατρομάντεις ήσαν σπουδαίοι, διότι απαντούσαν στην αιώνια ανάγκη του ανθρώπου για θεραπεία. Κάποτε όμως άρχισε να διαφαίνεται η διαφορά ανάμεσα στον ιατρικό και τον τελετουργικό καθαρμό. Η σχέση ανάμεσα στις δυο μορφές καθαρμού διά της τελετουργίας και διά της Ιατρικής είναι πολύ λεπτή.

Ο κύκλος όμως κλείνει και πάλι, διότι και οι δύο μέθοδοι προέρχονται από ένα αδιαφοροποίητο ιδεώδες καθαρότητας, φυσικό και υπερφυσικό. Και τα δυο ήταν αναγκαία: α) για την διατήρηση της ζωής και της υγείας και β) για την καθαυτό σχέση με τους θεούς.

Στην θεραπεία της μανίας, που καταχωρείται στον Μελάμποδα, οι δύο μέθοδοι συγκλίνουν. Έτσι, παράλληλα με το τελετουργικό, στο οποίον αναφέρονται οι αρχαίοι συγγραφείς, που ήταν σύνηθες για την θεραπεία της μανίας, μια άλλη λαϊκή μορφή θεραπείας εφαρμόζει ο Μελάμπους στις κόρες του Προίτου, κάθαρση με τον ελλέβορο. Ο ελλέβορος, είναι γνωστό σήμερα, όπως ανέφερα ήδη, ότι δεν έχει θεραπευτικά αποτελέσματα επί της μανίας, δρα στο γαστρεντερικό σύστημα, εθεωρείτο όμως από την απώτατη αρχαιότητα σπουδαίο μαγικό μέσο καθαρμού. Ο μέλας ελλέβορος με τις κάποιες φαρμακολογικές του επενέργειες και το κύρος του μεγάλου καθαρτή σχηματίζουν ένα ακαταγώνιστο σύμπλεγμα.

Ο λόγος του Γαληνού που ακούσατε το βεβαιώνει: «Ουδείς γαρ ούτως απαίδευτός εστί των εν Έλλησι τεθραμμένων, ος μητ’ αναγνωκέναι μητ’ ακηκοέναι τας Προίτον θυγατέρας μανείσας υπό Μελάμποδος ιαθήναι καθαρθείσας ούτως».

Το Άργος, με τον μεγάλο του μάντη, ιατρομάντη, θεραπευτή και βασιλιά, τον Μελάμποδα, κυριάρχησε πάνω από 3000 χρόνια στο ιατρικό στερέωμα. Κυριάρχησε δηλ. περίπου από το 1500 π.Χ. έως το 1500 μ.Χ.

Καθώς έχω φθάσει στο τέλος της ανακοίνωσής μου, θα μου επιτρέψετε να τονίσω τα εξής: εκτός από τα αλλεπάλληλα προσωπικά μου πορίσματα στην εργασία μου αυτή επιχειρείται για πρώτη φορά και η ολοκληρωτική συγκέντρωση και ανασύνθεση όλων των επιχειρημάτων και πορισμάτων της ευρωπαϊκής βιβλιογραφίας για το ίδιο θέμα.

Υποσημείωση

* Melampus, Pauly-Wissowa, R. E. 1931, τόμ. 29, στ. 392-399. Τα αρχαία Αιγόσθενα ήταν ο κατεξοχήν τόπος της λατρείας του μάντη και θεραπευτή ήρωα Μελάμποδα. Το τοπωνύμιο Αιγόσθενα πιστεύουν μερικοί πως οφείλεται στον τοπικό θεό που ήταν αρχικά αιγόμορφος. Το όνομα Μελάμπους υποτίθεται πως αποτελεί υπαινιγμό στην αρχική φύση του θεού ως μαυρόποδος κατσικιού (συγγενικό ήταν το επίθετο του Διονύσου μελάναιγες, (Ερμιόνη, Κορ. Λακωνίας) με τη λατρεία του οποίου παρέμειναν στενά σχετισμένοι οι τράγοι). Στα Αιγόσθενα όμως απουσιάζει η μαντική ιδιότητα του Μελάμποδα από την τοπική λατρεία. Το γεγονός επιτρέπει την υπόθεση πως ο αιγόμορφος Μελάμπους των υπωρειών του Κιθαιρώνα αρχικά ήταν διαφορετικός θεός από τον Αργείο μάντη Μελάμποδα, προς τον οποίον αργότερα ταυτίστηκε (Παπαχατζής, Παυσ. I, 44, 5, σημ. σελ. 511 κ.έξ.).

Αγλαΐα Μπιμπή – Παπασπυροπούλου

Dr Med. Dent. Πανεπ. Mainz και δ.Φ.

Πελοποννησιακά. Πρακτικά του Β΄ Τοπικού Συνεδρίου Αργολικών Σπουδών ( Άργος 30 Μαΐου – 1 Ιουνίου 1986), Αθήνα, 1989. 

Διαβάστε ακόμη:

• Μελάμπους ο Αργείος: μαγεία, ιατρική και πολιτική εξουσία

Read Full Post »

Ο τοκετός, η περίοδος της λοχείας και το νεογέννητο στη λαϊκή ιατρική

Λαογραφικά στοιχεία  για τον τοκετό, τη λεχώνα και το νεογέννητο από την περιοχή της Αργολίδας.

Τα παρακάτω στοιχεία προέκυψαν από συνομιλίες με ηλικιωμένες γυναίκες της περιοχής του Άργους οι οποίες είχαν παραβρεθεί ως βοηθοί ή παρατηρητές την ώρα του τοκετού και κατατίθενται ως μαρτυρίες για τον τρόπο που γεννούσε μια γυναίκα 50 και πλέον χρόνια πριν.

Σκηνή τοκετού από το βιβλίο του Roesslin Der Swangern Frawen und Hebammen Rosengarten (1513), που απεικονίζει μια γυναίκα καθισμένη σε καρέκλα να δέχεται τις φροντίδες δύο μαιών.

Η εγκυμοσύνη, ο τοκετός και η περίοδος της Λοχείας αντιμετωπίζονταν για αιώνες ολόκληρους από τον απλό λαό με συγκεκριμένες πρακτικές που αποτελούσαν κράμα  λαϊκής ιατρικής και άφθονης δεισιδαιμονίας. Οι γυναίκες που είχαν επιφορτιστεί με το ρόλο της μαμής, σπάνια διπλωματούχες και πολύ συχνότερα πρακτικές, ήταν γυναίκες συνήθως ηλικιωμένες που είχαν μάθει την τέχνη της Μαίευσης δίπλα σε μια άλλη μαμή. Οι πρακτικές μαμές δεν αναλάμβαναν μόνο τα σχετικά με τον τοκετό αλλά συχνά παρέμεναν στο σπίτι και φρόντιζαν για όλες τις υποχρεώσεις που έπρεπε να διεκπεραιωθούν και που σχετίζονταν με τη γέννηση μιας νέας ζωής.

Μόλις έπιαναν μια γυναίκα οι πόνοι, ο σύζυγος και οι οικείοι της ειδοποιούσαν τη μαμή, η οποία έφτανε στο σπίτι και έδινε οδηγίες σχετικά με τα εφόδια που θα χρειαζόταν για τη φροντίδα της επιτόκου, την εκτέλεση του φυσιολογικού τοκετού και τη φροντίδα του νεογέννητου.

Ξεκινώντας φρόντιζαν πάντα στο προσκέφαλο της επιτόκου να βρίσκεται η εικόνα της Θεοτόκου ή σπανιότερα του Αγίου Ελευθερίου, που θα βοηθούσε τη γυναίκα να «ελευθερωθεί» από τους πόνους και συχνά έψελναν ύμνους στην Παναγία, μαζί με τις υπόλοιπες γυναίκες. Η παράδοση αυτή είναι πανάρχαια και θυμίζει τις συνήθειες των αρχαίων ελληνίδων Μαιών να απευθύνουν τιμές και δεήσεις στις προστάτιδες του τοκετού θεές Ειλειθυϊα, Λητώ, Μαία, Άρτεμη και Ήρα.

Στο κέντρο της θεϊκής τριάδας στέκεται η Λητώ, αριστερά ο γιος της Απόλλων με κιθάρα και δεξιά η κόρη της Άρτεμις με δάδες (4ος αιώνας π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας). Στην κλασική Αθήνα η Άρτεμις ήταν θεά του τοκετού. Η θεά κυνηγός είχε σχεδόν ξεχαστεί.

Πάντοτε είχαν νερό ως ένα απαραίτητο εφόδιο το οποίο, εκτός από τη χρηστική του αξία για τον καθαρισμό της επιτόκου, του νεογνού και της ίδιας της μαμής, είχε και ένα συμβολικό – μαγικό ρόλο: θεωρούσαν πως θα βοηθούσε και αυτό ώστε «σαν το νερό να κυλήσει το μωρό» αποφεύγοντας την καταπόνηση της επιτόκου.

Μετά τον τοκετό, σε ορισμένες περιπτώσεις, περνούσαν το μωρό με προσοχή επάνω από φλόγα. Αυτή η πρακτική πιθανώς χρησιμοποιούνταν ως μέθοδος αντισηψίας, για να σκοτωθούν τα μικρόβια αλλά ίσως και για δεισιδαιμονικούς λόγους που σχετίζονται με την εξαγνιστική δράση της φωτιάς. Μετά το λουτρό του νεογνού, έσταζαν στα μάτια του σταγόνες από χυμό λεμονιού. Αυτό εκφράζει πιθανώς τη γνώση που είχαν για την καταπολέμηση της γονοκοκκικής οφθαλμίας των νεογνών και αναφέρεται από το Σωρανό, ο οποίος ωστόσο συνιστούσε ενστάλαξη λαδιού, ενώ ακόμη και σήμερα γίνεται σε πολλά Μαιευτήρια ενστάλαξη αντιβιοτικού κολλύριου.

Ένα άλλο περίεργο έθιμο που μου αναφέρθηκε ήταν το «κόψιμο» του νεογνού. Με ένα μικρό ξυράφι χάρασσαν ελαφρά τα άκρα του μωρού επιτρέποντας στο «κακό» αίμα να βγει από το σώμα του.

Στη συνέχεια φρόντιζαν τη λεχώνα και ασχολούνταν ιδιαίτερα με το διαιτολόγιό της. Ανάλογα με το πώς εκτιμούσαν την κατάστασή της μπορούσαν να της δώσουν σούπα από κρέας και κάποιες φορές, προφανώς όταν το κρέας δεν ήταν διαθέσιμο, έφτιαχναν χυλό με αλεύρι και κρασί.

Μια ακόμα ενδιαφέρουσα παράδοση ήταν το στρώσιμο του τραπεζιού για τις Μοίρες. Συγκεκριμένα πίστευαν πως μέσα στις τρεις πρώτες νύχτες από τον τοκετό, οι τρεις Μοίρες θα επισκέπτονταν τη λεχώνα και θα καθόριζαν τη μοίρα του μωρού της και για το λόγο αυτό έπρεπε να προετοιμαστούν.

Έστρωναν το καλύτερο τραπεζομάντηλο της λεχώνας, τοποθετούσαν πάνω στο τραπέζι ένα καρβέλι φρέσκο ψωμί, μια κανάτα νερό και ένα μαχαίρι μαυρομάνικο ενώ κάποιες άλλες φορές θεωρούσαν σημαντικό να υπάρχει και κάποιο γλυκό. Η μαμή ή κάποια άλλη γυναίκα παρέμεναν τις τρεις πρώτες ημέρες στο σπίτι και τις νύχτες περίμεναν την έλευση των Μοιρών. Εάν αυτές έμεναν ευχαριστημένες από το τραπέζι τότε θα ήταν ευνοϊκές, διαφορετικά το μωρό δεν θα είχε καλή τύχη.

Η μαμή σιωπηλή και κρυμμένη παρακολουθούσε τη συνομιλία των Μοιρών και δεν παρέμβαινε, ενώ την επομένη το πρωί διηγούνταν στη λεχώνα το τι είχε ειπωθεί. Σε μια περίπτωση, μάλιστα, μια γυναίκα μου ανέφερε ότι το αποτέλεσμα της επίσκεψης των Μοιρών δεν ήταν καθόλου καλό και το μωρό πέθανε την τρίτη ημέρα από τη γέννησή του.

Εντύπωση προκαλεί η επιλογή των εφοδίων του τραπεζιού. Εκ πρώτης όψεως κανείς καταλαβαίνει ότι θεωρούσαν πως οι Μοίρες θα έτρωγαν το ψωμί κόβοντάς το με το μαχαίρι και στη συνέχεια θα έπιναν νερό, όπως και πράγματι διηγούνται ότι συνέβαινε.

Ωστόσο από άλλες αναφορές που έχουν υποπέσει στην αντίληψή μου, το ψωμί, το νερό και το μαυρομάνικο μαχαίρι φαίνεται πως  αποτελούσαν μαγικά αποτρεπτικά αντικείμενα, τα οποία υποτίθεται πως έχουν πολύ καλά αποτελέσματα στην αντιμετώπιση των άσχημων ονείρων.

Η γέννηση του Ασκληπιού με «καισαρική τομή». (Πηγή: Στ. Γερουλάνος, Ε. Δούκα, Μ. Παπαδοπούλου: «Surgical Infections. Lessons from History», εκδ. «Onassio Cardiac Surgery Center and Department of History of Medicine», University of Ioannina.)

Τόσο τα ρούχα της εγκύου όσο και οι πάνες του μωρού δεν έπρεπε σε καμία περίπτωση να παραμείνουν απλωμένα στο σύρμα μετά τη δύση του Ηλίου και αυτό διότι νεράιδες και ξωτικά θα έπαιρναν τα ρούχα και μητέρα και μωρό θα έχαναν τα λογικά τους. Επίσης φρόντιζαν να μην τοποθετείται το μωρό δίπλα σε παράθυρο ώστε να μην απαχθεί από τις παραπάνω οντότητες και αντικατασταθεί από ένα άλλο δικό τους μωρό. Αλλά και οι ίδιες οι μαμές κινδύνευαν από τα ξωτικά, τα οποία τις απήγαγαν για να βοηθήσουν τις γυναίκες τους όταν γεννούσαν. Εάν τα κατάφερναν τότε τις γέμιζαν χρυσάφι.

Η έγκυος δεν θα έπρεπε να βγει από το σπίτι τις σαράντα πρώτες ημέρες για να μη «ματιαστεί» αλλά κυρίως δεν θα έπρεπε να μπει σε εμπορικό κατάστημα διότι αυτό ήταν μεγάλη γρουσουζιά για τον έμπορο.

Εξετάζοντας το μωρό η μαμή ή κάποια ηλικιωμένη γυναίκα, ήταν σύνηθες να δηλώσει ότι αυτό «κόπηκε». Με τη φράση αυτή εννοούσαν τις κράμπες και δυσκαμψίες που πάθαινε από λάθος στάση του σώματός του ή από λανθασμένο τρόπο φασκιώματος. Τότε κατέφευγαν σε ένα δεξιοτεχνικό μασάζ που η αλήθεια είναι ότι αγχώνει λίγο όποιον το παρακολουθήσει αλλά υποτίθεται πως ανακουφίζει πραγματικά το μωρό.

Στις περιπτώσεις που η ζωή του νεογέννητου κινδύνευε σοβαρά, τότε η Μαμή κατέφευγε στο «αεροβάπτισμα». Σήκωνε δηλαδή το μωρό ψηλά, επικαλούνταν την Αγία Τριάδα κάνοντας με το μωρό στα χέρια το σημείο του Σταυρού και του έδινε όνομα. Αυτή η τεχνική, θεωρούσαν πως είτε μπορούσε να βοηθήσει στην επιβίωσή του είτε εξασφάλιζε πως αν πέθαινε δεν θα ήταν χωρίς όνομα διότι στην τελευταία περίπτωση ένα αβάπτιστο μωρό πίστευαν πως δεν πήγαινε ούτε στον Παράδεισο αλλά ούτε και στην Κόλαση. Άλλοι πάλι έλεγαν όμως ότι αυτά τα μωρά μετατρέπονταν σε Αγγέλους αλλά ορισμένοι Αρκάδες θεωρούσαν πως τα μωρά αυτά γίνονταν «χαμοδράκια».

Όταν όλα πήγαιναν καλά και έφτανε η τεσσαρακοστή ημέρα, η μητέρα έπρεπε να σηκωθεί πριν ξημερώσει, να στρέψει το μωρό της προς την πλευρά του ανατέλλοντος ηλίου ώστε το πρώτο θέαμα από τον έξω κόσμο που θα έβλεπε το μωρό να ήταν ο Ήλιος και να πει την εξής ευχή: «όπως λάμπει ο Ήλιος έτσι να λάμψεις κι εσύ στη ζωή σου» και μια νέα ζωή ξεκινούσε…

Μιχάλης Μώρος
Μαιευτής – Γραμματέας ΣΕΜ Ναυπλίου

Read Full Post »

Μελάμπους ο Αργείος: μαγεία, ιατρική και πολιτική εξουσία

 Ομιλία του Ιατρού Παναγιώτη Ν. Τσελφέ, στην τελετή απονομής «Βραβείων Ανδρέα Λεούση», 31 Ιανουαρίου 2010, στο Σύλλογο Αργείων «Ο Δαναός».

Σήμερα, σ’ αυτή την εκδήλωση, η οργανωμένη κοινωνίας του Άργους, βραβεύει δύο επίλεκτους νέους που τάχτηκαν στην υπηρεσία της επιστήμης του Ιπποκράτη και τιμά τη μνήμη ενός ιατρού, του Ανδρέα Λεούση, ο οποίος γεννήθηκε στην Καρυά και αφού σπούδασε την ιατρική σε σπουδαία πανεπιστήμια της Ευρώπης, αφιέρωσε τη ζωή του στην Αργολίδα, όπου διακρίθηκε για την επιστημονική και την κοινωνική του δραστηριότητα.

Το θέμα που σας παρουσιάζω επιλέχτηκε γιατί αναφέρεται στο μυθικό βασιλιά του Άργους Μελάμποδα, ο οποίος θεωρείται ο πρώτος ιατρός της Ευρωπαϊκής ιστορίας. Έδρασε τον 14^ο π.Χ. αιώνα, 400 χρόνια προ του Ασκληπιού και 900 χρόνια προ του Ιπποκράτους. Στις ιστορικές πήγες φέρεται με το προσωνύμιο «Αργείος», αφού το μέγιστο μέρος των δραστηριοτήτων του αναπτύχθηκε στο Άργος, παρ’ όλο που πιθανότατα έλκει την καταγωγή του από την Πύλο.

Η μυθική ζωή του φέρει χαρακτηριστικά που έχουν σχέση και αναφέρονται άμεσα σε δραστηριότητες των συγχρόνων ιατρών. Έτσι οι νέοι που θα γίνουν ιατροί, θα μπορούσαν ίσως να λάβουν πληροφορίες, μηνύματα ή και «διδάγματα», χωρίς τον απεχθή δασκαλίστικο τρόπο και να τ’ αξιολογήσουν θετικά ή αρνητικά, ανάλογα με την παιδεία και την προσωπική τους ηθική ή τους καταγεγραμμένους ηθικούς κανόνες που επιβάλλει η σύγχρονη ιατρική δεοντολογία.

Είναι σωστό να γνωρίζουμε πως τα θαυμαστά πεπραγμένα των σπουδαίων προγόνων μας δεν συμβαδίζουν πάντα με τους ηθικούς κανόνες της εποχής μας. Αυτό θα ήταν αδύνατο, αφού δεκάδες είναι τα σύγχρονα προβλήματα της ιατρικής και της βιοτεχνολογίας, που ήταν ανύπαρκτα πριν λίγα χρόνια, που προκαλούν σήμερα ηθικά διλήμματα και απαιτούν την τοποθέτησή μας απέναντι τους.

Μερικά από αυτά μπορεί να είναι:

1) Μεταμοσχεύσεις οργάνων

2) Χρησιμοποίηση εθελοντών για δοκιμή νέων φαρμάκων.

3) Χρήση παρένθετης μητέρας

4) Εξωσωματική γονιμοποίηση

5) Εξωσωματική γονιμοποίηση με σπέρμα συζύγου που ήδη έχει πεθάνει

6) Κατεψυγμένα έμβρυα που ανήκουν σε ζευγάρι που έχει χωρίσει.

7) Έμβρυο που είναι φορέας ανίατης ασθένειας.

8) Προεμφυτευτική και προγεννητική διάγνωση

9) Παρασκευή επιθυμητών τύπων ανθρώπων

10) Δημιουργία τραπεζών πληροφοριών DNA

11) Θεραπευτική και αναπαραγωγική κλωνοποίηση

12) Μεταλλαγμένα τρόφιμα

13) Υπερήλικες μητέρες

14) Παθητική και ενεργητική ευθανασία, εντολή «μη αναζωογόνησης»   

15) Επιλογή φύλου

Από αυτή τη θέση θα παρουσιάσω τέσσερις από τις ιδιότητες – δραστηριότητες που αναφέρονται στον Μελάμποδα και έχουν άμεση σχέση με τη σύγχρονη άσκηση της ιατρικής:

Α. Ο Μελάμπους ήταν ιατρός.

Β. Ο Μελάμπους ήταν μάγος.

Γ.  Ο Μελάμπους απαιτούσε για τις υπηρεσίες του υπέρογκες αμοιβές

Δ. Ο Μελάμπους χρησιμοποίησε την άσκηση της ιατρικής, για ν’ αποκτήσει πολιτική εξουσία.

Ο Μελάμπους λοιπόν ήταν γιατρός

Μελάμπους – Αργειακά Ιατρικά Χρονικά

Ένας από τους μεγαλύτερους γιατρούς των αρχαίων χρόνων. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, τον Ησίοδο, τον Απολλόδωρο τον Αθηναίο, τον Απολλώνιο τον Ρόδιο, τον Διώδορο τον Σικελιώτη, τον Στράβωνα, αλλά και τον ίδιο τον Όμηρο, ο Μελάμπους θεωρείται ο πρώτος γιατρός της ανθρωπότητας, αρχαιότερος από τον Ασκληπιό. «Την δια φαρμάκων και καθαρμών θεραπείαν πρώτος ευρηκώς» (Απολλόδωρος, βιβλίο Α΄ κεφ 9,3).

Θεωρείται πως αυτός θεμελίωσε την ιατρική επιστήμη στον ελλαδικό χώρο και κατά συνέπεια σε ολόκληρο το δυτικό πολιτισμό. Κατά την άσκηση της επιστήμης του, εξισορρόπησε με απόλυτη επιτυχία την Θεουργική Ιατρική και την Επιστημονική Ιατρική, κλίνοντας έντονα προς την δεύτερη.

Πρέπει να υπενθυμίσουμε εδώ πως η πρώτη απεμπλοκή από ιερουργίες πραγματοποιείται (στην αρχαία Ελλάδα) από τον Ιπποκράτη (460-370 π.Χ.).

Ο Μελάμπους διέθετε πλούσιες διαγνωστικές και θεραπευτικές γνώσεις και δυνατότητες. Η διαγνωστική του μέθοδος αποτελεί την πρώτη βάση και την απαρχή της ψυχολογίας, της ψυχιατρικής και της ψυχανάλυσης. 

Η θεραπευτική του παραπέμπει σε ομοιοπαθητικές θεραπείες με την εξώθηση της νόσου στα όρια της.

Η ομοιοπαθητική ασκήθηκε κυρίως με τη χρήση του Ελλέβορου, που είναι ένα ήπιο δηλητήριο. Σε μικρές δόσεις δρα ως καθαρτικό, και σε μεγαλύτερες προκαλεί δηλητηρίαση. Για πολλά χρόνια και μέχρι τις μέρες μας, ο καθαρμός με ελλέβορο (και άλλα καθαρτικά), και το σοκ από την έντονη διάρροια, χρησιμοποιήθηκε δια πάσα νόσο, ιδίως ψυχιατρική.

Ο Μελάμπους θεωρείται ο ιδρυτής του πρώτου ιατρικού σώματος, ως ανεξάρτητης κοινωνικής κατηγορίας, η οποία απέδωσε και τους περιοδεύοντες ιατρούς.

Άλλες πρωτιές που αποδίδονται στον Μελάμποδα είναι η εισαγωγή της λατρείας του Διονύσου στην Πελοπόννησο και η ανάμειξη του οίνου με νερό.

Ο ιατρός – μάγος

Ο Μελάμπους ήταν και μάγος. Μάντη τον έλεγαν οι αρχαίοι συγγραφείς, αλλά η δραστηριότητά του ήταν σαφώς μαγική. Ο μύθος που περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο Μελάμπους απέκτησε τις εξαιρετικές του ικανότητες, έχει δύο σκέλη.

Στο πρώτο, κάποια φιδάκια που ο Μελάμπους ευεργέτησε, σύρθηκαν ως τους ώμους του την ώρα που κοιμόταν, με τις γλώσσες τους «καθάρισαν» την ακοή του. Ο Μελάμπους ξύπνησε τρομαγμένος, αλλά με έκπληξη ανακάλυψε ότι μπορούσε να καταλαβαίνει τις φωνές των πουλιών και των ζώων. Και από τότε, αντλώντας πληροφορίες από αυτή την ανεξάντλητη πηγή, προέλεγε στους ανθρώπους τα μέλλοντα.

Αργότερα, σ’ ένα δεύτερο σκέλος του μύθου, ολοκλήρωσε τα υπερφυσικά του χαρίσματα όταν συνάντησε τον ίδιο τον Απόλλωνα κοντά στον Αλφειό και έτσι έγινε «μάντης άριστος«.

Ο μύθος φαίνεται απλός, όμως κρύβει μια μεγάλη αλήθεια. Οι δύο διαφορετικές παραδόσεις σχετικά με τον τρόπο που αυτός απέκτησε την μαντική του ικανότητα οφείλονται στην διαμάχη της Διονυσιακής με την Απολλώνια θρησκεία με αντικείμενο τον προσεταιρισμό του περίφημου μάντη.

Πιθανότατα ο Μελάμπους ήταν απόστολος της λατρείας του Διονύσου. Η συγγένεια του Διονύσου με τις χθόνιες θεότητες εξηγεί ικανοποιητικά την προέλευση της μαντικής ικανότητας του Μελάμποδα. Το δώρο της πρόγνωσης το παίρνει από τη γη και τα φίδια που «καθαρίζουν» την ακοή του Μελάμποδα είναι κατεξοχήν χθόνια στοιχεία. Είναι η πρώτη εμφάνιση των όφεων, συμβόλων της ιατρικής επιστήμης μέχρι σήμερα, σ’ ολόκληρο τον κόσμο.

Αργότερα, το Ιερατείο της Απολλώνιας θρησκείας έκανε προσπάθεια να προσδέσει τον Μελάμποδα στο άρμα του Θεού της, που αποτελούσε εκείνη την εποχή το κατεστημένο της μαντικής.

 Η οντότητα του ιατρού – μάγου, είτε το αναγνωρίζουμε είτε όχι, διατηρήθηκε μέχρι τις μέρες μας.

Ευνοείται από το «μαγικό» περιβάλλον που συγκροτείται π.χ. από το άβατο ορισμένων χώρων άσκησης της ιατρικής, όπως είναι τα χειρουργεία ή τα εργαστήρια. Ενισχύεται από το εξαιρετικά ψυχρό παλαιότερα και το συγκεκριμένα πολυτελές σημερινό, περιβάλλον των ιδιωτικών κλινικών, των νοσοκομείων και των ιδιωτικών ιατρείων. Σηματοδοτείται από συγκεκριμένες στολές όπως είναι η άσπρη μπλούζα, τ’ ακουστικά που κρέμονται στο λαιμό, ή από τις τρομακτικές μάσκες και τα καπέλα που φορούν οι χειρουργοί.

Τέλος καλλιεργείται και επιτείνεται από κάποιους ιατρούς που με συγκεκριμένη συμπεριφορά κατασκευάζουν γύρω από το άτομό τους το μύθο του μάγου του χωριού ή της πόλης. Δεν μπορώ να ξεχάσω τον πασίγνωστο μάγο της Τρίπολης, που έζησα στα μαθητικά μου χρόνια, ο οποίος βέβαια απομυθοποιήθηκε όταν αποδείχτηκε επικίνδυνος, αλλά δεν είναι και ο μοναδικός.

Σαν αναισθησιολόγος έχω ζήσει χειρουργούς που στο τέλος της επεμβάσεως, βγαίνουν με τη ματωμένη μπλούζα από το χειρουργείο για να ενημερώσουν τους έντρομους συγγενείς, πως τον άνθρωπό τους «τον έσωσαν».

Απαίτηση υπέρογκων αμοιβών για ιατρικές πράξεις

Μια από τις σημαντικότερες ιατρικές πράξεις του Μελάμποδα, ήταν η θεραπεία του Ίφικλου, γιου του βασιλιά της Φυλάκης, Φύλακου, στη Θεσσαλία. Δεν θα παρουσιάσω ολόκληρο το μύθο, αλλά στη Θεσσαλία ο Μελάμπους πήγε για να κλέψει ένα περίφημο κοπάδι βοδιών, που κατείχε ο Φύλακος, να το δώσει στον αδελφό του Βίαντα, ο οποίος θα το πήγαινε ως «έδνα» στο βασιλιά της Πύλου Νηλέα και θα έπαιρνε την πανέμορφη Πηρώ, κόρη του βασιλιά για σύζυγο. 

Ο Ίφικλος λοιπόν, ο γιος του βασιλιά ήταν ανίκανος. Ο Μελάμπους διέγνωσε ψυχογενή ανικανότητα και δέχτηκε να τον θεραπεύσει απαιτώντας να συμφωνήσει εκ των προτέρων ο πατέρας του, στην υπέρογκη αμοιβή του μοναδικού κοπαδιού των βοδιών. Έτσι κι έγινε. Ο Μελάμπους θεράπευσε τον Ίφικλο και πήρε τα περίφημα βόδια σαν αμοιβή.

 Ο Προίτος τώρα, γιος του Άβαντα, συμβασιλιάς της Αργολίδας μαζί με τον Ακρίσιο, είχε παντρευτεί τη Σθενέβοια, που του είχε κάνει τρεις κόρες ονομαζόμενες Λυσίππη, Ιφινόη και Ιφιάνασσα – μερικοί ωστόσο ονομά­ζουν τις δύο νεότερες Ιππονόη και Κυριάνασσα. Είτε επειδή είχαν προσβάλει τον Διόνυσο είτε επειδή είχαν προσβάλει την Ήρα με την υπερβολική κλίση τους στις ερωτοδουλειές είτε επειδή είχαν κλέψει χρυσάφι από το άγαλμα της στην Τίρυνθα, την πρωτεύουσα του πατέρα τους, οι κόρες του Προίτου προσβλήθηκαν και οι τρεις από θεϊκή μανία, και περιφέρονταν έξαλλες εδώ κι εκεί στα βουνά, σαν αγελάδες που τις έχει τσιμπήσει η μύγα, όπου συμπεριφέρονταν με τρόπο εντελώς αχαλίνωτο και ρίχνονταν στους ταξιδιώτες.

Ο Μελάμπους, όταν έμαθε τα νέα, πήγε στην Τίρυνθα και προσφέρθηκε να τις θεραπεύσει, με τον όρο ότι ο Προίτος θα του κατέβαλλε για αμοιβή το ένα τρίτο του βα­σιλείου του.

Η αναφορά αυτού του μύθου βεβαίως γίνεται, για να υπενθυμίσει, πως μέχρι σήμερα παρατηρείται η εκ των προτέρων απαίτηση υπέρογκων αμοιβών για ιατρικές πράξεις.

Θα ήταν παράλειψη να μη σημειώσω εδώ πως η διάγνωση και η μέθοδος θεραπείας του Ιφίκλου θεωρείται διεθνώς η πρώτη θεραπεία με εφαρμογή ψυχανάλυσης και η πρώτη θεραπεία ψυχοσωματικής νόσου.

Οι Γάλλοι και οι Γερμανοί ψυχαναλυτές θεωρούν τον Μελάμποδα ως τον παγκόσμια πρώτο ψυχαναλυτή και τον τιμούν συχνά, επισκεπτόμενοι τα ερείπια του ιερού του Μελάμποδος που βρίσκονται μέσα σε αρχαίο οχυρό στα Αιγόσθενα (νυν Πόρτο Γερμενό) της Μεγαρίδος.

Ένα άλλο ιερό στο οποίο ο Μελάμπους λατρεύτηκε σαν θεός, είναι το Ιερό της Ημερασίας Αρτέμιδος ή Αρτέμιδος Ημέρας. Είναι η Άρτεμις που ημερεύει τους ανθρώπους και προκαλεί πνευματική, σωματική και ψυχική ευεξία και βρίσκεται κοντά στο χωριό Λουσικό (Χαμάκου) λίγο έξω από τα Καλάβρυτα.

Εδώ στο οροπέδιο των Σουδενών και στους πρόποδες του Χελμού, βρίσκεται σε υψόμετρο 1.200 μ. το Ιερό και η Αρχαία πόλη των Λουσών. Εδώ ήρθε στο φως ο Ναός της Ημερασίας Αρτέμιδος κατά τις ανασκαφές οι οποίες έγιναν τα έτη 1898 και 1899, από το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών.

Η φήμη του Ιερού αυτού, στο οποίο δραστηριοποιήθηκε ο Μελάμπους ως θεραπευτής, ήταν τόσο μεγάλη στον τότε ελλαδικό χώρο, ώστε να θεωρείται ότι η αρχαία πόλη των Λουσών κτίστηκε εκεί εξαιτίας του Ιερού. Προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος και του Μελάμποδα ετελούντο στους αρχαίους Λουσούς τα ΗΜΕΡΑΣΙΑ.

Ο ιατρός – πολιτικός

Ο Μελάμπους είχε πολιτικές φιλοδοξίες και κατόρθωσε να γίνει βασιλιάς στο Άργος, δείχνοντας το δρόμο για την πολιτική στους νεότερους ιατρούς – πολιτικούς. Όταν του δόθηκε η ευκαιρία, απαίτησε και πήρε σαν αμοιβή για τις ιατρικές του υπηρεσίες το ανώτατο αξίωμα της πόλης του Άργους.

Η ευκαιρία που εκμεταλλεύτηκε για να γίνει βασιλιάς, ήταν η πρόσκληση που του απηύθυνε ο τότε βασιλιάς του Άργους Προίτος, όταν οι τρεις πανέμορφες κόρες του Λυσίππη , Ιφινόη και Ιφιάνασσα, διέπραξαν την ύβρη να θεωρήσουν τους εαυτούς τους πιο όμορφες από την Ήρα και την Αφροδίτη και τιμωρήθηκαν με ιερή μανία. Ο βασιλιάς ζήτησε από το Μελάμποδα να θεραπεύσει τις κόρες του και ο Μελάμπους απαίτησε σαν αμοιβή το ένα τρίτο του θρόνου.

Ο βασιλιάς αρχικά αντέδρασε αρνητικά, αλλά αναγκάστηκε να δεχτεί, όταν η ιερή μανία εξαπλώθηκε σ’ όλες τις γυναίκες του Άργους. Ο Μελάμπους μάζεψε τους πιο εύρωστους νέους και τους έκλεισε με τις μαινάδες γυναίκες στο Σπήλαιο των Λιμνών, ή κάπου εκεί στο ειδυλλιακό περιβάλλον της Κλειτορίας ή της Κυλλήνης. Εκεί θεραπεύτηκαν. Είναι η πρώτη περιγραφή ομαδικής ψυχοθεραπείας. Υπονοείται μάλιστα η θεραπευτική αποτελεσματικότητα της ερωτικής συνεύρεσης. 

Σαν αμοιβή για τη θεραπεία των γυναικών του Άργους, έγινε βασιλιάς. «Τακτοποίησε» μάλιστα και τους συγγενείς του. Συμβασίλεψε με τον αδελφό του, ενώ οι απόγονοί του έμειναν για μερικές γενιές στο θρόνο του Άργους, με το γενικό όνομα Μελαμποδίδες.  Ο πιο διάσημος από τους Μελαμποδίδες ήταν ο Αμφιάραος, σπουδαίος μάγος – μάντης – ιατρός, που πήρε μέρος στην εκστρατεία των επτά εναντίον της Θήβας, ίδρυσε απομονωμένα θεραπευτήρια (σαν τα νεότερα Ασκληπιεία) που καλούνται Αμφιαράεια και λατρεύτηκε σαν θεός στον Ορωπό, όπου και το πιο γνωστό Αμφιαράειο.

Η πολιτική εξουσία σε πολλά μέρη της γης, δεν είναι πλέον δοτή ή κληρονομική. Οι πολίτες επιλέγουν σε μεγάλο βαθμό αυτούς που θα κυβερνήσουν. Όταν όμως επιλέγουν γι αυτή τη θέση τον θεράποντα ιατρό τους, η σχέση που αναπτύσσεται δεν είναι καθαρά πολιτική.

Η σχέση ιατρού – ασθενούς είναι εξαιρετικά ευαίσθητη και ο ιατρός είναι το ισχυρό μέρος αυτής της σχέσης. Η εκμετάλλευση της ισχύος, της επιρροής αλλά και της γοητείας που κάποιοι ιατροί ασκούν στους ασθενείς και πιθανούς ασθενείς συμπολίτες τους, έχει κατά καιρούς αποτελέσει το μέσο για την εξασφάλιση της υποστήριξής τους για την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας.

Οι περισσότεροι ιατροί βεβαίως, αναδείχτηκαν σε πολιτικούς ηγέτες, χωρίς ν’ ασκήσουν την ιατρική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο περίφημος Τσε Γκεβάρα, που αν και ιατρός, κατέκτησε την εμβληματική θέση του παγκόσμιου επαναστάτη, χάρη στη μαχητικότητα, τον ηρωισμό και την ηγετική του φυσιογνωμία. Ο Τσε ουδέποτε άσκησε την ιατρική, εκτός πεδίου μάχης.

Ένθερμος υποστηρικτής του συνδυασμού των δύο ιδιοτήτων του ιατρού δηλαδή και του πολιτικού, είναι ο Κύπριος πολιτικός Βάσος Λυσσαρίδης. Σε πολλά άρθρα και ομιλίες του θεωρεί πως οι ιατροί γίνονται ικανοί και αποτελεσματικοί πολιτικοί, γιατί «η πολιτική είναι θεραπευτική κοινωνικών ασθενειών ή έστω φαινομένων». Και αλλού δηλώνει: «Θεώρησα τον εαυτό μου λιποτάκτη όταν μεταπήδησα από την ιατρική στην πολιτική. Παράμεινα γιατί την αντιμετώπισα ως θεραπευτική κοινωνικών νόσων και διατήρησα στην αντιμετώπιση της την ιατρική προσέγγιση».

Τελειώνοντας, δεν μπορώ να μην αναφέρω τον σπουδαίο Ιατρό και λογοτέχνη Γεώργιο Τσουκαντά, ο οποίος αν και γεννήθηκε στη Λαύκα Κορινθίας εγκαταστάθηκε στην Λύρκεια, πατρίδα της μητέρας του, αγάπησε με πάθος το Άργος και υπηρέτησε με συνέπεια τον Αργειακό λαό. Μελέτησε όσο κανένας άλλος τον Μελάμποδα  

Δημοσίευσε πολλές μελέτες που τον αναδεικνύουν σαν τον παγκόσμια πρώτο ψυχαναλυτή και τον πρώτο «Ψυχοσωματιστή», τόσο στην Ελλάδα όσο στο Βέλγιο και τη Γαλλία, στη γαλλική γλώσσα (τις δημοσιεύσεις στη Γαλλική συνυπογράφει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Δ. Κουρέτας).   

Από αυτήν εδώ τη θέση, παρουσίασε στο ακροατήριο του Δαναού τις περιπτώσεις ψυχοθεραπείας των θυγατέρων του Προίτου, της ομαδικής μανίας των Αργείων γυναικών, της ατεκνίας του Ιφίκλου και της ψυχώσεως του Αλκάθου (βασιλέα των Μεγάρων, από το γένος των Πελοπιδών, πάσχοντα από μελαγχολία).

Ανακεφαλαιώνοντας:

 Σ’ αυτή την εκδήλωση, η οργανωμένη κοινωνίας του Άργους, βράβευσε δύο επίλεκτους νέους που τάχτηκαν στην υπηρεσία της ιατρικής επιστήμης και τίμησε τη μνήμη του Ανδρέα Λεούση, ενός ιατρού που ξεχώρισε για την επιστημονική και την κοινωνική του δραστηριότητα.

Εγώ παρουσίασα κάποιες πτυχές των δραστηριοτήτων του θεωρούμενου πρώτου ιατρού της Ευρωπαϊκής ιστορίας, του μυθικού βασιλιά του Άργους Μελάμποδα, γιατί αυτές οι δραστηριότητες έχουν σχέση και αναφέρονται άμεσα σε δραστηριότητες των συγχρόνων ιατρών. Αναφέρονται στην άσκηση της ιατρικής, στην κεκαλυμμένη άσκηση μαγείας και στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας.

Καθένας από τους ακροατές βγάζει συμπεράσματα ανάλογα με την προσωπική του ηθική και τους καταγεγραμμένους ηθικούς κανόνες (δεοντολογία) της σύγχρονης ιατρικής επιστήμης.

Παναγιώτης Ν. Τσελφές

Ιατρός Αναισθησιολόγος

Διευθυντής Τμήματος Αναισθησιολογίας

Γενικού Νοσοκομείου Άργους

Read Full Post »