Η εκπαίδευση στο Άργος το 19ο αιώνα. Οργάνωση και Προσανατολισμοί. Τότσικας Αλέξης, Φιλόλογος – Συγγραφέας. Πρακτικά του Ά Συνεδρίου Αργειακών Σπουδών, «Το Άργος κατά τον 19ο αιώνα», Άργος 5-7 Νοεμβρίου 2004, Έκδοση, «Σύλλογος Αργείων ο Δαναός», Άργος, 2009.
Ο συγκεκριμένος χρόνος της εισήγησης περιορίζει την έρευνα του θέματος στην αρχή και στο τέλος του 19ου αιώνα. Από τα στοιχεία που θα παραθέσουμε ελπίζουμε να φανεί η εξέλιξη της οργάνωσης και ο προσανατολισμός της εκπαίδευσης στο Άργος τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.
Από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ουσιαστικά η εκπαίδευση περιορίζεται στη μαθητεία κάποιων παιδιών κοντά σε έναν κληρικό, αφού η χριστιανική κατήχηση ταυτίζεται με την παιδεία, καθώς η γλώσσα του τελετουργικού και της διοίκησης της ορθόδοξης εκκλησίας είναι τα ελληνικά [1]. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα μέσα του 16ου αι. δεν υπάρχει μαρτυρία για την ύπαρξη σχολείου στην Πελοπόννησο. Σε κάποια κέντρα πάντως, όπως το Ναύπλιο και ως ένα σημείο το Άργος, η εκπαίδευση διατήρησε κατά περιόδους κάποιο επίπεδο.
Στα μέσα του 18ου αι. λειτουργεί στο Άργος Σχολή καλά οργανωμένη με σχολάρχη των Ι. Ζυγομαλά. Το 1790 ή 1798 ιδρύεται Σχολή από τον προεστό Ι. Περρούκα με δάσκαλο το Χατζή Αγάπιο Παπαντωνόπουλο. Αργότερα δίδαξαν ο Ησαΐας Καλαράς, ο Νικηφόρος Παμπούκης και άλλοι. Έδρα της είχε τη μονή της Παναγίας της Κατακεκρυμμένης, οι μοναχοί της οποίας, Ιερεμίας και Ραφαήλ, δίδασκαν πριν την Επανάσταση τα παιδιά των γύρω χωριών.
Στο μοναστήρι μάλιστα βρέθηκε μια πλούσια βιβλιοθήκη, η ύπαρξη της οποίας, σε συνδυασμό με τις περιπέτειες του τόπου κατά την παλιγγενεσία, ενισχύει την άποψη εκείνων, που υποστηρίζουν ότι οι Οθωμανοί κατακτητές δεν εμπόδισαν ουσιαστικά τη λειτουργία των σχολείων για τους υπόδουλους, εφόσον αυτά περιορίζονταν στα απλά γράμματα και δεν απειλούσαν την κυριαρχία τους. Από τη στιγμή άλλωστε, που επέτρεπαν τη λειτουργία της χριστιανικής εκκλησίας, ήταν φυσικό να γνωρίζουν ότι στους νάρθηκες των εκκλησιών και στα κελιά των μοναστηριών κάποιοι υπόδουλοι θα μάθαιναν τα γράμματα, που θα τους επέτρεπαν να διαβάζουν και να επιτελούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα [2].
Στα χρόνια της επανάστασης του 1821 οι αρχές προσπάθησαν να εισάγουν νέες αξίες στην ελληνική παιδεία στα πρότυπα του Ρήγα Φεραίου, ο οποίος στο «Σύνταγμά» του διακηρύσσει ότι «όλοι χωρίς εξαίρεση έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα και η πατρίς έχει χρέος να καταστήσει σχολεία εις όλα τα χωριά δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδιά» [3]. Η προσδοκία είναι καθαρή: το έθνος μόνο με την εκπαίδευση θα αποβάλλει τα ελαττώματα που του προσέδωσε η περίοδος της δουλείας και θα αποκτήσει εθνική συνείδηση [4].
Στη διάρκεια βέβαια του αγώνα η λειτουργία των σχολείων ήταν φυσικό να σταματήσει ουσιαστικά. Το θέμα όμως της οργάνωσής της εκπαίδευσης απασχολεί όλα τα επίσημα κείμενα και τις καταστατικές αρχές, που προέκυψαν από τις Εθνοσυνελεύσεις κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.
Κοκκώνης Π. Ιωάννης (1795-1864)
Η Πελοποννησιακή Γερουσία σχεδίασε σχολεία «αρρένων τε και θηλέων» και μάλιστα με την αλληλοδιδακτική μέθοδο [5]. Η μέθοδος αυτή συστηματοποιήθηκε στην Αγγλία στο τέλος του 18ου αι. από τον A. Bell και τον J. Lancaster, καθιερώθηκε στη Γαλλία τη δεκαετία 1820-1830 από το Sarazin, μεταφέρθηκε στην Ελλάδα με έναν διασκευασμένο «οδηγό» του Ιω. Κοκκώνη, για να καλύψει το πρόβλημα της έλλειψης δασκάλων, και ίσχυσε ως το 1880, που την διαδέχτηκε η συνδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας [6].
Το 1824 η γνωστή πενταμελής επιτροπή με πρόεδρο τον Άνθιμο Γαζή, στο σχέδιο οργάνωσης της εκπαίδευσης που υπέβαλλε, πρότεινε μεταξύ άλλων την ίδρυση Κεντρικού αλληλοδιδακτικού σχολείου στο Άργος, που θα χρησίμευε ως πρότυπο Διδασκαλείο για τους δασκάλους κατά την αλληλοδιδακτική μέθοδο [7].
Από το διδασκαλείο του Άργους αποφοίτησε σημαντικός αριθμός δασκάλων, οι οποίοι «ανέλαβαν να συντελέσουν εις την γενίκευσιν των φώτων». Στην κεντρική σχολή της αλληλοδιδακτικής του Άργους στέλνονταν από κάθε επαρχία δύο ως τρεις νέοι, αρκετά προχωρημένοι στην ελληνική γλώσσα για να εκπαιδευτούν στη νέα μέθοδο.
Πρέπει να τονιστεί ότι χρήματα για την πληρωμή των δασκάλων και τα άλλα έξοδα των σχολείων δεν υπήρχαν, αφού η κυβέρνηση δεν είχε τα κατάλληλα μέσα ούτε για τη διεξαγωγή του αγώνα. Τα πάντα γίνονταν με τις αυθόρμητες συνδρομές των κατοίκων και των μοναστηριών [8].
Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς στις αρχές του 1825 στην έκθεσή του για την δημόσια εκπαίδευση αναφέρει ότι η σχολή βρισκόταν «εις ανθούσαν κατάστασιν». Η εύρυθμη λειτουργία της πάντως δεν είναι σίγουρη, αφού υπάρχουν μαρτυρίες ότι στις 19 Απριλίου 1825 οι επιστάτες του σχολείου Παρθένιος και Αναγνώστης Ιατρός ανακοίνωσαν την παραίτησή τους μετά τον σφετερισμό των εθνικών κτημάτων, που είχαν αφιερωθεί τον προηγούμενο χρόνο για την αντιμετώπιση των εξόδων των σχολείων [9].
Το 1824 ο εθνικός ευεργέτης Ιω. Βαρβάκης διέθεσε σημαντικό χρηματικό ποσό για την ίδρυση Λυκείου στο Άργος, το οποίο όμως δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Επίσης τον ίδιο χρόνο η κυβέρνηση ψήφισε την ίδρυση πανεπιστημίου στο Άργος και αγόρασε το οικόπεδο, στο οποίο αργότερα ο Καποδίστριας έχτισε τους στρατώνες ιππικού. Παράλληλα, όπως προκύπτει από έγγραφο που εκδόθηκε στις 10 Απριλίου 1824 στο Άργος, κατέβαλλαν προσπάθειες για την ίδρυση και Ανώτερης Ακαδημίας στο Άργος [10] προς προαγωγήν των επιστημών και καλών τεχνών με την ονομασία «Πρυτανείον ή Διατακτήριον», η οποία όμως δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. [11]
Γεννάδιος Γεώργιος
Σύμφωνα με την έκθεση Γρηγ. Κωνσταντά του 1825 μεταξύ των δέκα σχολείων της Πελοποννήσου ήταν και αυτό του Άργους. Στο σχολείο φοιτούσαν διακόσια αγόρια και κορίτσια χωριστά. Με έξοδα λοιπόν μιας κυρίας από τη Χίο κτίστηκε ιδιαίτερο για τα κορίτσια με καταλληλότερο πρόγραμμα. Στο Άργος ιδρύθηκε το 1824 και το Κεντρικό σχολείο, στο οποίο δέχτηκε να διδάξει ο Γ. Γεννάδιος. Το 1825 το αλληλοδιδακτικό του σχολείο είχε πάνω από 150 μαθητές με δάσκαλο το Δημήτριο Πλατανίτη, τον οποίο επαινεί εφημερίδα της εποχής. Οι μαθητές του σε έξι μήνες είχαν μάθει να διαβάζουν, να γράφουν και να λογαριάζουν [12].
Ο Καποδίστριας ως κυβερνήτης από τη αρχή γνωρίζει τις τραγικές συνθήκες της χώρας, αλλά όπως αποκαλύπτει στο μεγάλο φιλέλληνα Εϋνάρδο «είμαι αποφασισμένος να στηρίξω την επανόρθωσιν της Ελλάδος εις δυο μεγάλας βάσεις, την εργασία και την στοιχειώδη εκπαίδευσιν [13]».
Ο προσανατολισμός της εκπαίδευσης φαίνεται να αλλάζει ριζικά, όπως ριζικά άλλαξε η μορφή του πολιτεύματος [14]. Είναι ορατός ο πρακτικός του προσανατολισμός και η προσπάθεια σύνδεσης της χειρωνακτικής εργασίας με την πνευματική [15]. Η εκπαίδευση παίρνει ένα χαρακτήρα έντονα φιλανθρωπικό και σωφρονιστικό [16], και γίνεται προσπάθεια να εγκαταλειφθούν οι παλαιές αρχές, που είχαν αποδειχθεί άξιες θρήνου και αγανακτήσεως, όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Νεόφυτος Βάμβας:
Εξοδεύουν τα δυστυχή και αθώα παιδία δυο και τρείς χρόνους, χωρίς να μάθωσιν άλλο, παρά μηχανικώς να αναγιγνώσκωσι, και τούτο στραβά και διεστραμμένα. Και από τοιούτους πολυχρονίους και ακάρπους κόπους ο νους ταπεινώνεται, συνηθίζει εις την ακρισίαν, και το φοβερότερο ακόμη, λαμβάνει μίσος και απέχθεια εις την μάθησιν…
Η δε μέθοδος των πλειοτέρων παιδαγωγών είναι τωόντι αξία θρήνου και αγανακτήσεως. Αντί να φέρωνται εις τα αθώα παιδία με τρόπον γλυκύν και σεμνόν, διά να σύρωσιν ενταυτώ την εύνοιαν και το σέβας των, μεταχειρίζονται και βλέμμα, και φωνήν, και χείρας τυραννικάς. Αντί να τρέφωσι την φυσική περιέργειαν και φιλομάθειάν των με ιστορίας και περιγραφάς ζώων, φυτών, και άλλων τοιούτων, περνούν όλη την ημέρα εις ξηρούς και ατάκτους συλλαβισμούς και εις αναγνώσεις παρακαίρους. Από τοιούτον ηθικόν και διδακτικόν τρόπον παιδαγωγίας, τι άλλο ημπορεί να προέλθει παρά εκείνο, το οποίον και βλέπουμε τωόντι; Τα πνεύματα των παιδίων ταπεινώνονται, εξευτελίζονται, και συλλαμβάνουν δικαίως απέχθειαν εις την μάθησιν και άσπονδον μίσος κατά των τυράννων της αθώας ηλικίας των.
Στο Άργος την εποχή αυτή λειτούργησαν ένα δημόσιο αλληλοδιδακτικό σχολείο, ένα ιδιαίτερο παρθεναγωγείο, ένα ιδιαίτερο ελληνικό σχολείο και μερικά ακόμα σχολεία «των κοινών γραμμάτων».
Το δημόσιο αλληλοδιδακτικό σχολείο στο Άργος ιδρύθηκε το 1828 και σύμφωνα με μαρτυρίες λειτούργησε σε οικία – μετόχι, που ανήκε στην έγγεια περιουσία της μονής της Κατακεκρυμμένης στο Μπεκίρ Μαχαλά (Ν. Δ. συνοικία του Άργους). Την είχε αφιερώσει στο μοναστήρι τα πρώτα χρόνια του ΙΘ΄ αιώνα η Αγγελίνα, σύζυγος του Αθανασίου Μπούρα. Η οικία αυτή επισκευάστηκε από τη δημογεροντία του Άργους και χρησιμοποιήθηκε ως «κοινόν αλληλοδιδακτικόν σχολείον». Το οίκημα αυτό, που σύμφωνα με έκθεση του Ιω. Κοκκώνη, ήταν «πολλά στενόν και υποκείμενον εις τας μεταβολάς του καιρού» φαίνεται πως εγκαταλείφθηκε το καλοκαίρι του 1831, όταν έγιναν στο Άργος τα εγκαίνια του νέου σχολείου, που ανεγέρθηκε σύμφωνα με τις απαιτήσεις της αλληλοδιδακτικής μεθόδου. [17]
Ο Γιάννης Χελιώτης και Νικόλαος Ζεγκίνης αναφέρουν ότι «η προειρημένη οικία, ανακαινισθείσα και επιδιωρθωθείσα παρά των τότε δημογερόντων της πόλεως ταύτης εχρησίμευε δια σχολείον κοινόν αλληλοδιδακτικόν» και «κατά το 1828, ερείπιον ον, το έκτισαν και το κατασκεύασαν και εχρησίμευσε δια σχολείον κοινόν αλληλοδιδακτικόν».
Στο σχολείο δίδαξε ο Νικόλαος Φανδρίδης, 21 ετών, κρητικός, με μηνιαίο μισθό 250 γρόσια (100 φοίνικες), τον οποίο μέχρι το 1830 (Αύγουστος) κατέβαλλε κατά ένα μέρος η δημογεροντία (200 γρόσια) από τα εισοδήματα της κοινότητας που προέρχονταν από τους εθνικούς μύλους, και το υπόλοιπο ο Καποδίστριας αρχικά και ο τοποτηρητής του Άργους κατόπιν.
Στις 21 Ιουνίου 1830 είχε 156 μαθητές, και στις 6 του Οκτώβρη του ίδιου έτους 128 μαθητές. Ο τοποτηρητής του Άργους Ιω. Δ. Βρατσάνος στις 21-6-1830 σε αναφορά του βεβαιώνει «την άκραν επιμέλειαν την οποίαν ο διδάσκαλος έχει…». Την αναφορά συνοδεύει και ονομαστικός κατάλογος των μαθητών.
Ο Φανδρίδης αποδείχθηκε άξιος δάσκαλος σύμφωνα και με έκθεση του Ι. Κοκκώνη (1830), παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε (στενότητα χώρου, έλλειψη των αναγκαίων βιβλίων, ελλιπής φοίτηση μαθητών, έλλειψη εποπτικού υλικού κλπ) [18].
Ο επιθεωρητής πήγε στο Άργος στις 4 το απόγεμα της 6ης Οκτωβρίου του 1830 και επισκέφτηκε αμέσως το αλληλοδιδακτικό σχολείο. Παρουσιάστηκε στο δάσκαλο ως ξένος περιηγητής, που ήθελε να γνωρίσει το σχολείο. Αφού συζήτησαν, έφυγε και την επομένη πήγε με το γραμματέα του τοποτηρητή, πριν αρχίσει το μάθημα. Παρέμεινε σ’ όλη την παράδοση και εξέτασε πολλούς. Αναφέρει μάλιστα τους ευδοκιμήσαντες. Έλειπαν όμως και 33, γεγονός το οποίο σχολίασε και τιμώρησε με το δικό του τρόπο. Δεν ανέφερε δηλαδή τα ονόματα κάποιων προχωρημένων, επειδή δεν ήταν τακτικοί στα μαθήματα. Είπε μάλιστα σ’ όλους να μεταφέρουν στους γονείς τους, πως η Κυβέρνηση βραβεύει και βοηθά για παραπέρα σπουδές μόνο τους επιμελείς, αν είναι και τακτικοί στο σχολείο.
Ο δάσκαλος του φάνηκε «πολλά ήμερος και γλυκύς προς τους μαθητάς του, επιμελής και προσεκτικός εις το έργον του». Παρατήρησε όμως πως δεν εργαζόταν ακριβώς, όπως προέβλεπε ο οδηγός και τον συμβούλεψε, όπου έκρινε απαραίτητο. Είπε ότι θα τον επισκεπτόταν και άλλη φορά για πληρέστερη συνεργασία. Το υλικό του σχολείου και των μαθητών το χαρακτήρισε άθλιο και ελλιπές, ενώ δεν του άρεσε το νέο κτίριο. Το θεώρησε πολυδάπανο και δύσχρηστο. Οι ντόπιοι πάντως φαίνονταν να είναι ευχαριστημένοι από το δάσκαλο. [19]
Παράλληλα στα σχολεία των «κοινών γραμμάτων» αμαθείς γραμματοδιδάσκαλοι, καλόγεροι και παπάδες δίδασκαν από την Οκτώηχο, το Ψαλτήρι και τη «φυλλάδα» και πληρώνονταν από τους γονείς των μαθητών τους. Οι δάσκαλοι αυτοί στάθηκαν σοβαρό εμπόδιο στην εύρυθμη λειτουργία του δημόσιου αλληλοδιδακτικού σχολείου, αφού δυσφημούσαν το διδακτικό έργο του Φανδρίδη, προκειμένου να αποσπάσουν μαθητές. Μετά τη υποχρεωτική εφαρμογή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, οι γραμματοδιδάσκαλοι κινδυνεύοντας να μείνουν άνεργοι, εφόσον δεν είχαν τις απαιτούμενες γνώσεις της μεθόδου, κατέφευγαν σε συκοφάντηση του κυβερνητικού εκπαιδευτικού έργου. Το 1830 γίνεται προσπάθεια «να προληφθεί το γραμματεμπόριον των αμαθών τούτων [γραμματοδιδασκάλων], το οποίον εμποδίζει την πρόοδο των αλληλοδιδακτικών καταστημάτων και καταδικάζει τους παίδας εις αιώνιον αμάθειαν».
Η έκθεση αναφέρει τους δασκάλους, των κοινών γραμμάτων, που είχαν ιδιαίτερα σχολεία και τους μαθητές τους. Αυτοί ήταν οι: Αναγνώστης Μοζατζόπουλος με 35 μαθητές, ο Αναγνώστης Κρητικός με 10, ο Κωνστ. Σαμαρτζής με 20, ο Κωνστ. Λαλουκίτης με 10, ο Αναγνώστης Λελιώτης με 15, ο Γεώργιος Μικροδημήτρης με 15 και ο Σπυρίδων Κούρος με 6 μαθητές. Συνολικά δηλ. 111 μαθητές από τους 297, που φοιτούσαν σε όλα τα σχολεία του Άργους.
Στο παρθεναγωγείο που ιδρύθηκε από τον Καποδίστρια δίδασκε η Μαρία Παπαχατζή και στις 17-10-1829 είχε 20 μαθήτριες από 6 ως 13 ετών, που κατάγονταν από σχετικά ευκατάστατες οικογένειες. Ο μικρός αριθμός των μαθητριών είναι χαρακτηριστικός για την αντίληψη της κοινωνίας του Άργους για τη γυναικεία εκπαίδευση και τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία.
Σε έκθεση του έκτακτου επίτροπου Αργολίδας Κωντ. Ράδου [29-11-1829] αναφέρεται και ένα ελληνικό σχολείο με 55 μαθητές και δάσκαλο τον Π. Κορδία,17 ο οποίος πληρωνόταν από τους μαθητές. Ο Κοκκώνης το 1830 επιθεώρησε και το ελληνικό σχολείο, που δίδασκε ο Κορδίας και τότε είχε 40 μαθητές, ορισμένοι από τους οποίους ήταν πάνω από 20 ετών. Εξέτασε τρεις και τους βρήκε «ικανώς προχωρημένους».
Τον Ιούνιο του 1831 έγιναν, παρουσία του Καποδίστρια, τα εγκαίνια του νέου κτιρίου, το οποίο διατηρείται και σήμερα και στεγάζει το 1ο δημοτικό σχολείο Άργους. Αρχιτέκτονες ήταν ο De Vaud και ο Λάμπρος Ζαβός, ενώ εργολάβος ο Χαρίτων Κάππος. Κοντά στο κτίριο οικοδομήθηκε και οίκημα για κατοικία του δάσκαλου. [20]
Καποδιστριακό σχολείο
Με αφορμή τα εγκαίνια η Γενική Εφημερίς και η Αιγιναία παραθέτουν και στοιχεία για τους μαθητές που είχαν φοιτήσει ως τότε. Οι μαθητές ήταν 1017, από τους οποίους οι 145 πήγαιναν στο νέο κτίριο. Από τους 874 που είχαν αποφοιτήσει, τουλάχιστο 500 ήταν «προπαρασκευασμένοι εις την σπουδήν ανωτέρων μαθημάτων εις τα ελληνικά σχολεία, εις το κεντρικόν της Αιγίνης ή εις άλλα επαγγέλματα». Μεταξύ εκείνων που φοίτησαν ήταν και 184 υπαξιωματικοί και στρατιωτικοί του τακτικού ιππικού. Η πρόοδος τόσων μαθητών αποδίδεται στον πόθο των γονέων, τη φιλομάθεια των ιδίων, το ζήλο του δασκάλου και την αλληλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας.
Μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους στο Άργος λειτούργησαν τακτικά σχολεία αγοριών και κοριτσιών με δασκάλους το Ν. Φανδρίδη και την Ε. Φανδρίδη, οι οποίοι δίδασκαν 118 και 65 μαθητές αντίστοιχα. Λειτουργούσαν επίσης 10 σχολεία κοινών γραμμάτων με ανεξέταστους δασκάλους και 220 μαθητές. Ο Ζεγκίνης αναφέρει [21] πως το 1836 ιδρύθηκε στο Άργος ελληνικό σχολείο με ελληνοδιδάσκαλο τον Παναγιώτη Αγαθοκλή από τη Θράκη, ο οποίος παρέμεινε ως το 1856.
Το β’ μισό του 19ου αι. δεν έγινε καμία σημαντική αλλαγή στο χώρο της εκπαίδευσης. Με διάταγμα 30/11/1880 εισάγεται η συνδιδακτική μέθοδος, που δίνει βάρος στον έλεγχο και την εποπτεία του μαθητή από τον διδάσκοντα [22].
Τα στοιχεία που έχουμε για την κατάσταση της εκπαίδευσης στο Άργος το 1891 προέρχονται από Ημερολόγια της εποχής. Σύμφωνα με αυτά η επαρχία Άργους είχε 20 σχολεία με 726 αγόρια, 100 κορίτσια, 18 δασκάλους και 4 γραμματοδιδασκάλους. Μέσα στο Άργος υπάρχουν 4 σχολεία με 315 αγόρια, 100 κορίτσια και 6 δημοδιδασκάλους και 2 γραμματοδιδασκάλους (στα υπόλοιπα σχολεία της επαρχίας Άργους δεν υπάρχουν κορίτσια).
Δημοσιεύματα εφημερίδων αναφερόμενα στις εξετάσεις των σχολείων της πόλης μας δίνουν ταυτόχρονα και την κατάσταση της παιδείας στο Άργος στις αρχές του αιώνα μας, όπου φαίνονται να λειτουργούν τα ακόλουθα σχολεία:
- Πλήρες δημοτικό σχολείο αρρένων Άργους, όπου το 1901 φοίτησαν 297 μαθητές (α τάξη 130, β 98, γ 85, δ 53, ε 21, στ 11). Η πτωτική τάση του αριθμού των μαθητών κατά τάξη είναι δηλωτική αφενός της αυστηρότητας του εκπαιδευτικού συστήματος και αφετέρου των οικονομικών και άλλων δυσχερειών των μαθητών. Διευθυντής ο Αναστάσιος Τρίκας, ο οποίος υπήρξε και πρώτος διευθυντής της σχολής απόρων παίδων του Δαναού, και διδάσκαλοι οι Β. Μποτόπουλος, Δ. Αρβανίτης, Πέτρος Ράπτης και Π. Γεωργαντόπουλος.
- Κοινή δημοτική σχολή αρρένων Άργους. Πρόκειται για το γνωστό σχολείο Σμυρνιωτάκη. Διδάσκαλοι οι Κ. Γαλάνης, Εμ. Παπαβασιλείου, και Γ. Σαραντόπουλος.
- Πλήρες δημοτικό σχολείο θηλέων Άργους: Διδασκάλισσες οι Ευσταθία Φώσκη, Σοφία Μπούμη και Βασιλική Αθανασίου ή Αθανασοπούλου.
- Κοινή δημοτική σχολή θηλέων Άργους: διδασκάλισσα η Ασπασία Αναγνωστοπούλου.
Στα 1891 μετά από πιεστικά αιτήματα παραγόντων της πόλης ιδρύθηκε διτάξιο γυμνάσιο στο Άργος, το οποίο προήχθη σε τριτάξιο στο 1901 μετά από ενέργειες του «θορυβούντος πολιτευτού» Κ. Πλατούτσα.
Αναλύοντας τα στοιχεία αυτά διαπιστώνουμε ότι η επαρχία Άργους παρουσιάζει το μικρότερο ποσοστό μαθητών (3,4%) σε σχέση με τον πληθυσμό της, καθώς και την χαμηλότερη αναλογία μεταξύ αρρένων και θηλέων μαθητών (12,1%). Όλα τα στοιχεία συνηγορούν στη διαπίστωση ότι ο πληθυσμός της πόλης στη συντριπτική του πλειοψηφία υπήρξε άκρως συντηρητικός. Ειδικότερα στον τομέα της εκπαίδευσης οι αντιλήψεις, ακόμα και των διανοουμένων, ήταν ακραία συντηρητικές. Για τους αργείτες ως το τέλος του 19ου αιώνα η μόρφωση των γυναικών εγκυμονούσε κινδύνους για την οικογένεια. Όπως διαβάζουμε στην εφημερίδα ΔΑΝΑΟΣ (αρ. φ. 27/17-7-1908) [23] «η γυνή προώρισται δια την οικίαν, ο ανήρ δια την κοινωνίαν… και η των θηλέων εκπαίδευσις… όχι ωφέλιμος δεν είναι, αλλά και επιβλαβής ως επί το πλύ. Τα σχολεία ίσως εν αγνοία συνηθίζωσι ενωρίς τα κοριτσάκια εις την κενοδοξίαν, την ματαιοδοξίαν, την επίδειξιν, την επιπολαιότητα και το πάντων φρικτόν την αεργίαν. Τα καθιστούν φλύαρα, υπεροπτικά και πανούργα. Τα έργα των χειρών, η εργασία έχει εξοβελιστεί εκ των σχολείων χάριν των γραμματικών κανόνων και των μαθηματικών…».
H κατάσταση γενικά της στοιχειώδους εκπαίδευσης στο Άργος παραμένει θλιβερή. Είναι χαρακτηριστικό δημοσίευμα της εφημερίδας Αγαμέμνων (φ. 53/1892), όπου διαβάζουμε:
«… θλιβερόν είναι αληθώς το σημείον, εις ο περιήλθεν η στοιχειώδης εκπαίδευσις εν τη πόλει ημών. Κληρικοί, λαϊκοί, γυναίκες και κοράσια επαγγέλλονται άνευ ουδεμιάς αδείας τον διδάσκαλον. Εν υπογείοις και κρύπταις καθύγροις, αφωτίστοις, ανηλίοις συρρέουσιν αναμίξ αθώα πλάσματα. Χρηματισταί τινές, ίνα περώσι τον καιρόν τους χωρίς να έχωσι ουδέν κοινόν προς το διδασκαλικόν επάγγελμα..»[24].
Το 1895 είναι ένας σημαντικός σταθμός στην ελληνική Εκπαίδευση, γιατί ψηφίστηκε ο νόμος ΒΤΜΘ΄, που έβαλε αρκετή τάξη στην Παιδεία, αλλά δυστυχώς δεν εξάλειψε όλες τις αδυναμίες, αφού άφησε στη διάκριση των δημοτικών αρχόντων και των εποπτικών συμβουλίων τους δασκάλους.
Με το νόμο ΒΤΜΘ΄ διορίστηκε ως Επιθεωρητής Δημοτικών και Ελληνικών Σχολείων Αργολιδοκορινθίας ο Ιωάννης Μεγαρεύς, καθηγητής του Διδασκαλείου Θεσσαλίας, ο οποίος ανέλαβε στις 22-1-1896. Από την αλληλογραφία του φαίνεται η πολύ καλή κατάρτισή του, το ενδιαφέρον του για την εκπαίδευση και η διάθεσή του για συνεργασία με τις τοπικές αρχές.
Η εφημερίδα Δαναός στο φύλλο 116/22-2-1901 δημοσιεύει πληροφορίες για τους δασκάλους, τους μαθητές και τα σχολεία της Αργολίδας. Τις είχε δώσει πολύ πρόθυμα ο Μεγαρεύς, μετά από σχετικό αίτημά της.
Καθ’ όλον τον Νομόν Αργολίδος κατά το έτος 1896, δηλαδή οπόταν ήρχισεν η εφαρμογή του Νόμου ΒΤΜΘ΄ , εφοίτων μαθηταί εν τοις Δημοτικοίς Σχολείοις 4.599, διδασκόμενοι υπό 97 διδασκάλων, ανελόγουν δε οι μαθηταί προς τους κατοίκους 5,65:100 προς δε τους διδασκάλους 47:1. Κατά δε το ενεστώς έτος 1901, δηλαδή μετά πενταετή εφαρμογήν του Νόμου, φοιτώσιν εν τοις Δημοτικοίς Σχολείοις του Νομού 7050 μαθηταί διδασκόμενοι υπό 129 διδασκάλων. Αναλογούσι δε οι μαθηταί προς τους κατοίκους 8,73:100 προς δε τους διδασκάλους 55:1. Η αναλογία 8,73 ισχύει δια τους άρρενας μαθητάς, διότι η εκπαίδευσις των θηλέων υστερεί ένεκεν οικονομικών λόγων. Αλλά και η φοίτησις αυτών εβελτιώθη και θα βελτιωθή σημαντικώς, διότι κατά το παρελθόν έτος δέκα [10] σχολεία των θηλέων συνεστάθησαν…. Εκ της αναλογίας δε ταύτης 8,73 δυνάμεθα να καυχηθώμεν ότι σήμερον η εκπαίδευσις εν τη πατρίδι ημών είναι εν ίση μοίρα με την των μάλλον πεπολιτισμένων κρατών της Ευρώπης και ουδείς ή ελάχιστοι μένουσι αγράμματοι. Η βελτίωσις δεν περιορίζεται εις την αύξησιν του αριθμού των φοιτώντων, αλλά και εις το ποιόν της εκπαιδεύσεως, προς δε και εις το ποιόν των διδακτηρίων, διότι τα μόνον δια σταύλους χρήσιμα προ του Νόμου αντικατεστάθησαν διά λαμπροτάτων διδακτηρίων και δια καταλλήλων οργάνων εμπλουτίσθησαν, ων τελείως εστερούντο πρότερον». Και η εφημερίδα καταλήγει πως καθένας πείθεται, από όσα παραπάνω εκτέθηκαν, πως ο νόμος υπήρξε ωφελιμότατος και σωτηριωδέστατος εν τη εκπαιδεύσει της πατρίδος μας [25].
Να σημειώσουμε, τέλος, ότι στις 15/10/1900 ιδρύεται στο Άργος η σχολή απόρων παίδων του συλλόγου «Δαναός», που λειτούργησε μέχρι το 1973, με νόμο του 1924 αναγνωρίστηκε ισότιμη με τα δημόσια δημοτικά σχολεία και 2.473 έλληνες πολίτες φοίτησαν σε αυτήν. [26] Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν θρησκευτικά, ανάγνωση, αριθμητική, γεωγραφία, ελληνική Ιστορία, ανθρωπολογία. Δάσκαλοι από το Άργος και από τα γύρω χωριά αναλάμβαναν να διδάξουν αμισθί.
Σε ολόκληρο τον αιώνα που εξετάσαμε η οργάνωση της εκπαίδευσης ήταν αυστηρά συγκεντρωτική. Όλα καθορίζονταν και επιτηρούνταν από την κεντρική διοίκηση. Ο χαρακτήρας των σπουδών ήταν μονοδιάστατα θεωρητικός και κλασικιστικός από την εποχή της Βαυαροκρατίας. Επιβλήθηκε η αρχαιομάθεια και η αρχαΐζουσα γλώσσα. Το χαρακτηριστικό της διδασκαλίας ήταν ο δογματισμός και ο παπαγαλισμός. Η εσωτερική ζωή του σχολείου ήταν αυταρχικά οργανωμένη [27].
Το δημοτικό σχολείο παρείχε στους μαθητές στοιχειώδεις γνώσεις (ανάγνωση, γραφή, αριθμητική) και η φοίτηση ήταν υποχρεωτική, ενώ τα ελληνικά προετοίμαζαν τους μαθητές για το γυμνάσιο κατόπιν εξετάσεων. Οι απόφοιτοι των γυμνασίων εισάγονταν στα πανεπιστήμια χωρίς εξετάσεις.
Η εκπαίδευση ήταν δωρεάν σε όλες τις βαθμίδες εκτός από την πρωτοβάθμια, όπου υπήρχαν δίδακτρα. Για την ίδρυση και συντήρηση των δημοτικών σχολείων κατά των δασκάλων υπεύθυνοι ήταν οι δήμοι και οι κοινότητες, γι’ αυτό και τα σχολεία αυτά ονομάστηκαν δημοτικά και οι δάσκαλοί τους δημοδιδάσκαλοι.
Παρά τον υποχρεωτικό της χαρακτήρα όμως η στοιχειώδης εκπαίδευση δεν ήταν προσπελάσιμη από όλα τα κοινωνικά στρώματα και το πέρασμα από τη μια εκπαιδευτική βαθμίδα στην άλλη δεν ήταν εύκολο. Τα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια βρίσκονταν μόνο στα αστικά κέντρα. Η πρόσβαση των παιδιών του αγροτικού πληθυσμού, που αντιπροσώπευε την περίοδο 1840 – 1860 πάνω από το 75% του συνολικού πληθυσμού, ήταν δύσκολη. Ακόμα χειρότερα βέβαια ήταν τα πράγματα στην εκπαίδευση των γυναικών. Το 1854 η σχέση ανδρικής και γυναικείας φοίτησης ήταν 1 κορίτσι προς 6,5 αγόρια.
Χαρακτηριστικό της αγωγής, που παρέχουν τα σχολεία της εποχής είναι η χρήση του πίνακα τιμής και του μαυροπίνακα, που βρίσκονται μόνιμα αναρτημένοι πίσω από την έδρα του δάσκαλου. [28] Ο πίνακας τιμής χωρισμένος σε στήλες κατατάσσει κάθε μαθητή σε κατηγορίες: φρόνιμος, επιμελής, εύτακτος, φιλαλήθης, ευπειθής…. Κάθε μήνα σε αυτόν αναγράφονται τα ονόματα όσων διακρίθηκαν για την επιμέλεια ή την συμπεριφορά τους. Δίπλα του βρίσκεται «ο μαύρος πίναξ της ατιμώσεως». Εδώ σημειώνονται όσοι ύστερα από συνεχείς παρατηρήσεις παραμένουν «αδιόρθωτοι». Οι χαρακτηρισμοί είναι εύγλωττοι του συστήματος έπαινος-τιμωρία: φλύαρος, ρυπαρός, παρήκοος, οκνηρός ή αμελής, φιλοπαίκτης, ψεύστης, διεστραμμένος…
Πρόκειται ασφαλώς για μεθόδους και νοοτροπίες, που σε γενικές γραμμές εφαρμόστηκαν και τον επόμενο αιώνα στην ελληνική εκπαίδευση, και μόνο μετά τη μεταπολίτευση παραχώρησαν σταδιακά τη θέση τους σε μεθόδους, που ταιριάζουν σ’ ένα σύγχρονο και δημοκρατικό σύστημα εκπαίδευσης.
Υποσημειώσεις
[1] Κάτσικα Χρ., Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης, σελ. 19.
[2] Αγγέλου Άλκης, ΙΕΕ, τόμος Ι, σελ 367.
[3] Κάτσικα Χρ. όπ.π. σελ. 22.
[4] Δημαρά Αλ. Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, α’ τόμος, σελ κγ΄.
[5] Δημαρά Αλ. όπ.π., σελ κδ΄.
[6] Καλαφάτη Ελ., Τα σχολικά κτίρια της Α/θμιας εκπαίδευσης. Αθήνα, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιά, 1988.
[7] Κορδατζή – Πρασσά Α., Η εκπαίδευση στο Άργος επί Καποδίστρια, Ελλέβορος, τ. 11, σελ. 81. (1994).
[8] Ι. Ε. Ε., τόμος ΙΒ΄, σελ. 588.
[9] Κορδατζή – Πρασσά Α.ό.π. σελ. 82.
[10] Ι. Ε. Ε. ΙΒ΄, σελ. 588.
[11] Ι. Ζεγκίνη, Το Άργος δια μέσου των αιώνων, σελ. 342.
[12] Φασατάκη Ν. Θέματα ιστορίας της εκπαίδευσης και έρευνες στην Αργολίδα, ανέκδοτη εργασία.
[13] Ι. Ε. Ε. τ. ΙΒ΄, σελ. 589.
[14] Δημαρά Αλ. ο.π. σελ. κζ΄.
[15] Κάτσικα Χρ. ο.π. σελ. 29.
[16] Δημαρά Αλ. ο. π. σελ. κζ΄
[17] Δανούση Κ., Ιδιοκτησιακά της μονής Κατακεκρυμμένης στο Άργος, ΕΛΛΕΒΟΡΟΣ, τ. 12, σελ. 65.
[18] Κορδατζη – Πρασσά Α. ο.π. σελ 83.
[19] Φασατάκη Ν. ό.π.
[20] Κορδατζή – Πρασσά Α., Η εκπαίδευση στο Άργος επί Καποδίστρια, ΕΛΛΕΒΟΡΟΣ, τ. 11, σελ. 86.
[21] Ι. Ζεγκίνη, ο.π. σελ 343.
[22] Κάτσικα Χρ. ο.π., σελ.70.
[23] Η εκπαίδευση στο Άργος, Αναγέννηση, τεύχος 340 (1996)
[24] Δανούση Κ., Η εκπαίδευση στο Άργος, Αναγέννηση, τευχ. 340 (1996)
[25] Φασατάκη Ν. ο.π.
[26] Μαλτέζου Δ. Η σχολή απόρων παίδων του ΔΑΝΑΟΥ, Δαναός ΑΡΓΟΣ 1995, σελ. 89 κ.ε.
[27] Δημαρά Αλ. ο.π. σελ. λ΄.
[28] Καλαφάτη Ε. ο.π.
Βιβλιογραφία
- Αναγέννηση, εφημερίδα φ. 340 , Άργος, 1996.
- Δαναός, αφιέρωμα, Άργος, 1995.
- Δημαράς Αλ., «Η Μεταρρύθμιση που δεν έγινε», τ. 1ος, εκδ. Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1988.
- Ελλέβορος, περιοδικό τ. 11/12, Άργος, 1994.
- Ι. Ζεγκίνη, «Το Άργος δια μέσου των αιώνων», 1948.
- ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. ΙΓ΄ , ΙΔ΄
- Καλαφάτη Ελένη, «Τα σχολικά κτίρια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης», εκδ. Γ.Γ. Νέας Γεννιάς, Αθήνα, 1988.
- Χρ. Κάτσικας, «Ιστορία της Νεοελληνικής εκπαίδευσης», εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2004.
- Νίκος Φασατάκης, Θέματα ιστορίας της εκπαίδευσης και έρευνες στην Αργολίδα, αδημοσίευτη εργασία.
Αλέξης Τότσικας
Φιλόλογος – Συγγραφέας
Σχετικά θέματα:
Read Full Post »
ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 