ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Συγκρούσεις στην πεδιάδα του Άργους μεταξύ Βενετών και Οθωμανών κατά την εκστρατεία του Francesco Morosini στην Πελοπόννησο (τέλη 17ου αιώνα)

Ο 17ος αιώνας για τον ελλαδικό χώρο ήταν γεμάτος πολέμους, κυρίως από τα μέσα του έως και το κλείσιμό του, με «θέατρο» των πολεμικών επιχειρήσεων τις νησιωτικές περιοχές του Ιονίου, του Αιγαίου πελά­γους, την Κρήτη, την Πελοπόννησο και τις παράκτιες ζώνες από τον Αμβρακικό κόλπο, την Αιτωλοακαρνανία, την Αττική έως και την Εύ­βοια. Ήταν επιχειρήσεις κατά τις οποίες αντιπαρατέθηκαν οι δυνάμεις, κυρίως ναυτικές αλλά και χερσαίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τη μια πλευρά και της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας από την άλλη, υποστηριζόμενες (οι τελευταίες) κατά περίπτωση από διάφορες δυνάμεις της Δύσης (ευρωπαϊκές). Δεν θα αναφερθώ περισσότερο στο ιστορικό πλαίσιο και τα γεγονότα όπως εξελίχθηκαν κατά τον «πόλεμο του Μοριά», ονομασία που πήρε η στρατιωτική εκείνη επιχείρηση των Βενετών. Θα περιοριστώ μόνο στην αναφορά ορισμένων σχεδιαγραμ­μάτων από τα βενετικά αρχεία, τα οποία αφορούν εκείνη ακριβώς την περίοδο και την περιοχή του Άργους.

Στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας υπάρχει στη σειρά των ιτα­λικών χειρογράφων, ο κώδικας με την αρχειακή ένδειξη Mss It. Cl. VII, 94 (10051) και τον τίτλο Carte topografiche e piante di citta e fortezze per la Guerra di Morea (1684-1697). Ο συγκεκριμένος κώδικας έχει αναφερθεί συ­χνά σε διάφορες μελέτες, στις οποίες εξετάζονται είτε πολεμικά γεγονότα της ίδιας περιόδου, του πολέμου του Μοριά, είτε τομείς της ιστορίας των περιοχών που αναφέρονται στον κώδικα και είχαν αποτελέσει τον χώρο δράσης των αντιμαχόμενων πλευρών. [1]

Στο No 54 του κώδικα υπάρχει σχέδιο, διαστάσεων 36χ50 εκατ., με πένα (εικ. 1). Ο ακριβής τίτλος είναι: «Περιγραφή και η διάταξη της μάχης, η οποία έγινε στην πεδιάδα του Άργους μεταξύ του στρατεύματος που διοικούσε ο στρατηγός μαρκήσιος Königsmark και του σερασκέρη του Μοριά, στις 6 Αυ­γούστου 1686»/ Descrittione, et L᾽ordine della Battaglia Fatta Nella Pianura Dargos Fra l᾽Armata Veneta Comandata dal S.E. il G(e)n(era)le Co: Mar(e)s(a)le Di Coinismarch e il Seraschier della Morea, seg(na)ta li 6 Agosto 1686.

Εικ. 1. Η διάταξη της μάχης στην πεδιάδα του Άργους, μεταξύ των δυνάμεων Βενετών και Οθωμανών, 6 Αυγούστου 1686 (BMV.- Mss It. Cl VII, 94 [10051], No 54).

Αφορά επιτελικό σχεδιάγραμμα, στο οποίο εικονίζεται η διάταξη των στρατευμάτων των Βενετών και των συμμάχων τους στην πεδιάδα του Άργους, κατά τη σύγκρουσή τους με τους Οθωμανούς. Εκτός από τον τίτλο που προαναφέρθηκε και είναι γραμμένος στην κάτω πλευρά του πίνακα, δεν υπάρχει καμιά άλλη ένδειξη ή υπόμνημα, πάνω στο σχέδιο.

Αξίζει όμως να αναφέρουμε ότι, εκτός των παρατάξεων των στρα­τευμάτων των αντιμαχόμενων πλευρών, εικονίζονται διάσπαρτα στην εξοχή και πέντε οικιστικά σύνολα. Είναι συμβολικά σχεδιασμένα, απο­τελούμενα από μεμονωμένα κτίσματα, κάπου δε εικονίζεται δίπλα σε κτίσμα κάποια πυργοειδής κατασκευή (εκκλησία με καμπαναριό;). Τα τέσσερα από αυτά περιβάλλονται από απλό περίβολο με ένα άνοιγμα. Ίσως ήταν κάποια μετόχια ή messarie, του τύπου του ιταλικού νότου, δηλαδή συγκροτήματα γαιοκτημόνων για την εκμετάλλευση των γύρω καλλιεργειών και τον έλεγχο της παραγωγής. Ίσως να απεικονίζουν και απλές οικιστικές μονάδες, συμβολικά σχεδιασμένες. Δυστυχώς όμως μόνο με τα στοιχεία του ίδιου του σχεδιαγράμματος, χωρίς υπόμνημα ή και συσχετισμό με άλλα σχετικά έγγραφα, δεν μπορούμε να κάνουμε την οποιαδήποτε τεκμηριωμένη ανάλυση.

Στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, στη σειρά των Χαρτών, επισημάνα­με σχεδιάγραμμα, το οποίο είναι εξαιρετικά όμοιο με το περιγραφόμενο από τον κώδικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης, με δύο οικιστικά σύνολα (μετόχια;) να εικονίζονται στην ευρύτερη περιοχή, όπου διαδραματίζο­νταν τα γεγονότα μεταξύ των δύο πλευρών. Απαιτείται όμως λεπτομε­ρέστερη μελέτη των ενδείξεων που αναγράφονται στο ίδιο το σχέδιο.^[2]

Στο No 55 του κώδικα υπάρχει σχέδιο, διαστάσεων 35χ26 εκατ., με πένα και ακουαρέλα (εικ. 2). Ο ακριβής τίτλος είναι: «Διάταξη μάχης που δόθηκε στην εξοχή (περιοχή) του Άργους, κοντά στη Μανάρα του Βάσιμου του Μοριά, στις 10 Ιουνίου του 1695, κατά του Ιμπραήμ Πασά του σερασκέρη» / Ordine di battaglia data nella Campagna d᾽Argos presso la Manara nel Regno della Morea li 10 giugno 1695 a Ibraim Pascia Seraschiere.

Εικ. 2. Η διάταξη της μάχης στην περιοχή της Άργους (κοντά στη Μανάρα), μεταξύ των δυνάμεων Βενετών και Οθωμανών, 10 Ιουνίου 1695 (BMV.- Mss It. Cl VII, 94 [10051], No 55).

Και αυτό το σχέδιο είναι επιτελικό με τη διάταξη των αντιπάλων δυνάμεων, όπως περιγράφονται στον τίτλο. Όλες οι ενδείξεις που επε­ξηγούν το σχεδιάγραμμα είναι γραμμένες πάνω στο ίδιο το σχέδιο και έχουν ως εξής: Στην άνω πλευρά του πίνακα εκτός από τον τίτλο, όπως ήδη αναφέρθηκε, αναγράφεται (A)^[3]: S.E. Baron di Stenau Generale di Sbarco (στρατηγός της απόβασης) *S.E. Generale dell᾽Armi in Regno Ag(ostin)o Sagredo (στρατηγός του στρατού).

Η απεικόνιση της διάταξης των σωμάτων του στρατού και του ιππι­κού, με ορθογώνια σχήματα, συμπληρώνεται με την αναγραφή, δίπλα στο καθένα, της ονομασίας προέλευσης του κάθε σώματος. Κάτω αρι­στερά, επεξηγείται και η διαφοροποίηση της γραφικής αυτής απεικόνι­σης, ως εξής: (Β) Awertimento / Παρατήρηση, Tutte le figure segnate con la Bandiera inalborata sono Battaglioni di Fanteria / Όλα τα σχήματα (που είναι) σχεδιασμένα με τη σημαία υψωμένη είναι τάγματα πεζικού, he figure die sono segnate col Guidon come questo sono Squadron di Cavalleria / Τα σχήματα που είναι σχεδιασμένα με τριγωνική σημαία, όπως αυτό, είναι ίλη ιππικού.

Από τα ονόματα των αξιωματούχων, που αναγράφονται γύρω από τη διάταξη, αναφέρουμε μόνον των ανωτέρων και είναι οι ακόλουθοι: επάνω αριστερά αναγράφεται: Sarg(ente) General Castelli (Γ) και δεξιότερα: Sarg(ente) General Lanoia (Δ). Παρακάτω, αριστερά, αναγράφεται Brigad(ier) Vollo (Ε) και δεξιότερα: Bngad(ier) Magnanin (Ζ). Στο κέντρο της όλης δι­άταξης αναγράφεται: Brigadier Gicha (Η). Κάτω από τη διάταξη, αριστερά, αναγράφεται: Brigadier Monso (Θ) και δεξιότερα: Brigadier Furietti (I).^[4]

Στο No 56 του κώδικα υπάρχει σχέδιο, διαστάσεων 36χ50 εκατ., με πένα (εικ. 3). Ο ακριβής τίτλος, γραμμένος στον κατάλογο του κώδι­κα (indice), είναι «Μάχη στην πεδιάδα του Άργους» / Battaglia nella pianura d’Argos.

Εικ. 3. Μάχη στην πεδιάδα του Άργους (;) (BMV.- Mss It. Cl VII, 94 [10051], No 56).

Είναι και αυτό το σχέδιο επιτελικό, με τη διάταξη μάχης, αλλά πα­ριστάνεται ταυτόχρονα και το ανάγλυφο του εδάφους. Είναι το πλέον περιγραφικό της σειράς των σχεδιαγραμμάτων αυτού του Κώδικα, που αναφέρονται στα πολεμικά γεγονότα μεταξύ Βενετών και Οθωμανών στην περιοχή του Άργους, ονομασία όμως που δεν αναγράφεται πάνω στο ίδιο το σχέδιο. Παρουσιάζεται μια επίπεδη περιοχή (πεδιάδα) με όλη τη μορφολογία του εδάφους, ποτάμια και συστάδες πολλών δένδρων (ελαιόδενδρα ή άλλες δενδροκαλλιέργειες;). Στο κεντρικό και επάνω σημείο του πίνακα εκτός από τα σώματα στρατού, συμβολικά σχεδια­σμένα, εικονίζονται πολεμικές σκηνές με το μισοφέγγαρο στην κορυφή, δηλώνοντας την πλευρά των Οθωμανών (Α).^[5] Δίπλα σε αυτό το σύνολο εικονίζεται ένας απλός οχυρός περίβολος με ένα εσωτερικό διατείχισμα, που πρέπει να ανήκει σε μεσαιωνικό φρούριο και πρέπει να είναι η Λάρισα, το φρούριο του Άργους (Β), σύμφωνα με τον κατάλογο του κώδικα. Έξω από αυτό, εικονίζονται διάσπαρτα και συμβολικά σχεδιασμένα κα­τοικίες (Γ). Στη δεξιά πλευρά του πίνακα, διακρίνονται σκηνές χωρίς ιδι­αίτερους συμβολισμούς ή άλλη ένδειξη (Δ). Σε όλη την ακτή – παραλία, προς την κάτω πλευρά του πίνακα, διατάσσονται στη θάλασσα οι βενετι­κές γαλέρες (Ε). Από κάτω εικονίζεται ταινία, στην οποία όμως δεν έχει αναγραφεί κάποιος τίτλος.

Η περαιτέρω έρευνα για τη σύνδεση αυτού του σχεδίου και με άλλα στοιχεία, είναι απόλυτα απαραίτητη. Και αυτό αποδεικνύεται από άλ­λες μελέτες, μέσα από τις οποίες έχουν επισημανθεί παρόμοια σχεδια­γράμματα, όπως ένα του Vincenzo Coronelli, απόλυτα όμοιου με εκείνο του κώδικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης, στο οποίο εικονίζονται ακρι­βώς τα ίδια δεδομένα. Η διαφορά όμως, που αποσαφηνίζει κατά κάποιο τρόπο την τοπογραφία στο σχέδιο του Coronelli, είναι η αναγραφή της Καλαμάτας, με το κάστρο της, τον ελαιώνα της στην πεδιάδα προς τη θάλασσα και τον βενετικό στόλο να είναι ελλιμενισμένος στον κόλπο της πόλης.^[6]

Στο No 57 του κώδικα υπάρχει σχέδιο, διαστάσεων 36χ50 εκατ., με πένα. Ο ακριβής τίτλος είναι «Μάχη στην πεδιάδα του Άργους», ο οποίος δεν αναγράφεται πάνω στον πίνακα, αλλά αναφέρεται στον κα­τάλογο του κώδικα.

Είναι και πάλι ένα επιτελικό σχεδιάγραμμα, που αναφέρεται στον παραπάνω τίτλο. Διατάσσονται μόνο τα σώματα στρατού, χωρίς καμιά απεικόνιση του περιβάλλοντος χώρου. Δίπλα σε κάθε στρατιωτικό σώμα αναγράφεται η προέλευσή του. Από όλες τις ενδείξεις, αναφέρουμε μό­νον αυτές των αξιωματούχων, που είναι: Prin.ce Brigadier G.n.le, Sergent Maggior de Battaglia de Joijy, G.n.le de la Tour, Colonel de S.t Andrea, Sergente Mag:(giore) de Bataglia Alcenago, L.G. de Barre(?). Τέλος, οι αναγραφόμενες εθνικότητες των μισθοφορικών(;) στρατευμάτων είναι: Κροάτες, Αλβα­νοί, Κορσικανοί, Μαλτέζοι και άλλοι.

Επαναλαμβάνω και πάλι ότι τα σχεδιαγράμματα αυτά θα είναι πολύ πιο χρήσιμα και θα ολοκληρώσουν την έρευνα της περιοχής αν εξετα­σθούν και συσχετισθούν με άλλα αρχειακά τεκμήρια, έγγραφα και εκ­θέσεις από τα βενετικά αρχεία για την περιοχή του Άργους. Η έρευνα θα πρέπει να συνεχιστεί.

Η σύντομη μελέτη μου κλείνει με δύο ακόμη σχεδιαγράμματα από την περιοχή του Άργους και του Ναυπλίου, τα οποία περιλαμβάνονται στη συλλογή Grimani, που βρίσκεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αθήνας, και αφορούν την ίδια ιστορική περίοδο του πολέμου του Μοριά με τις επιχειρήσεις των Βενετών και των συμμάχων τους εναντίον των Οθωμανών (2η βενετική περίοδος).^[7]

No XIX: «Κόλπος Ναυπλίου. Σχέδιο του λιμανιού του Ναυπλίου». Το σχέδιο, σε χαρτί με πένα και ακουαρέλα, έχει διαστάσεις 56,5χ42 εκατ. (εικ. 4). Υπάρχουν (πάνω στον πίνακα) το στέμμα του Grimani και μι­κρό στέμμα (οικόσημο) ευγενούς, μεταξύ κυλίνδρου (πάπυρου) σε μορ­φή του κέρατος της Αμάλθειας (αφθονίας). Δεν υπάρχει υπογραφή στο σχέδιο. Έχει γραμμική κλίμακα των 600 γεωμετρικών βημάτων (passa geometrici), που εικονίζεται στην κάτω πλευρά του πλαισίου του υπο­μνήματος.

Εικ. 4. Κόλπος Ναυπλίου. Σχέδιο του λιμανιού του Ναυπλίου Συλλογή Grimani, πίν. XIX, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη – Αθήνα.

Είναι ένας τοπογραφικός χάρτης του μυχού του κόλπου του Ναυπλί­ου. Οι οχυρώσεις της Ακροναυπλίας και τα τείχη της πόλης είναι σχε­διασμένα με μικρογραφική ακρίβεια. Το χειρόγραφο (κείμενο) στο υπόμνημα και ο σχεδιασμός του οικόσημου του Grimani μοιάζουν αρκετά με εκείνα στους δύο χάρτες του κόλπου της Μεθώνης (πίνακες XIV και XV της ίδιας συλλογής).

Το υπόμνημα, μεταφρασμένο, είναι το ακόλουθο (η μεταγραφή δημο­σιεύεται από τον Κ. Andrews): Α. Πόλη της (Napoli di) Romania / Ναυπλί­ου, Β. Περίβολοι Άνω, ή φρούριο, C. Βουνό Παλαμήδι, D. Κάστρο Θάλασσας (Μπούρτζι), Ε. Τόπος-θέση στον οποίο υπάρχει περισσότερο από 1 piede νερού (βάθος), με πυθμένα συμπαγή, σκληρό, F. Κυματοθραύστης-υποθαλάσσιος μόλος, κατασκευασμένος από τους Τούρκους, G. Κανάλι από το οποίο εισέρχο­νται οι γαλέρες και τα μικρότερα πλοία, Η. Μόλος κατασκευασμένος εκ νέου, I. θέση όπου ναυπηγούνται («κτίζονται») τα πολεμικά πλοία, Κ. Αλυκές, L. Ελώδη εδάφη.

Όλη αυτήν την παράκτια περιοχή, η οποία πρέπει να είναι η επέκτα­ση της πεδιάδας του Αργούς προς τη θάλασσα, διατρέχουν τέσσερις χείμαρροι – ποτάμια.

No. XX. «Κόλπος του Ναυπλίου». Δεν υπάρχει τίτλος ή υπό­μνημα πάνω στον πίνακα (εικ. 5). Είναι σχέδιο, διαστάσεων 71,5χ52,5 εκατ., σε χαρτί με πένα και ακουαρέλα. Στην επάνω δεξιά γωνία του πί­νακα εικονίζεται ασπίδα με το οικόσημο του Grimani, περιβαλλόμενο από φοίνικα και κλαδιά ελιάς. Δεν υπάρχει υπογραφή στο σχέδιο. Λίγο παρακάτω υπάρχει γραμμική κλίμακα των 1.000 γεωμετρικών βημά­των (passa geometrici). Τέλος, στο κέντρο του κόλπου, σημειώνεται το ρόδο των ανέμων και με τον συμβολισμό του βορρά, στραμμένο προς τα πάνω.

Εικ. 5. Κόλπος Ναυπλίου, με την πεδιάδα του Άργους Συλλογή Grimani, πίν. XX, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη – Αθήνα.

Είναι τοπογραφικός χάρτης, όπου απεικονίζονται το Ναύπλιο, ο μυ­χός του κόλπου και η ελώδης, χαμηλής στάθμης πεδιάδα του Άργους. Στην ανατολική πλευρά του κόλπου, κοντά στην πόλη, αναγράφεται πλήθος βυθομετρήσεων. Όλες οι ενδείξεις είναι γραμμένες πάνω στο σχέδιο. Υπάρχουν επίσης δύο ενδείξεις, Α και Β, χωρίς να επεξηγούνται πάνω στο σχέδιο. Τοπογραφικά στοιχεία είναι γραμμένα πάνω σε όλο τον χάρτη, με μικρή κανονική γραφή.

Κοντά στο ακρωτήριο του Ναυπλίου, στον κόλπο, είναι γραμμένο: Θέσεις όπου αγκυροβολούν τα πολεμικά πλοία. Χαμηλότερα, στη δεξιά γω­νία, αναγράφονται τα ακόλουθα (η μεταγραφή ελέγχθηκε και από τον Kevin Andrews, ενώ οι αριθμοί που ακολουθούν είναι της συγγραφέως για την καλύτερη κατανόηση του υπομνηματισμού): 1. Πόλη της Napoli di Romania, 2. Φρούριο – Φορτέτσα (Ακροναυπλία), 3. Παλαμήδι, 4. Κάστρο της Θάλασσας (Μπούρτζι), 5. Εκκλησία των Αγίων Πάντων (δεν διακρίνεται η αναγραφή της ένδειξης πάνω στο σχέδιο), 6. Εκκλησία του Αγίου Νικόλαου (στον λόφο βόρεια του Παλαμηδιού), a. Gara; (ανατολικά από τη βραχο­νησίδα Μπούρτζι, αναγράφεται η ένδειξη αυτή, φαίνεται δε ως ξέρα), b. Posta (θέση ταχυδρομικού σταθμού αναγράφεται κοντά στην πλέον εσω­τερική ακτή, στον μυχό του κόλπου), c. Barache (αναγράφεται μαζί και με μια άλλη δυσδιάκριτη ένδειξη), d. Risara disfatta/ ορυζώνας ερημωμέ­νος, saline distrutte / καταστραμμένες αλυκές (αναγράφεται στο ύψος του λόφου με την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, δίπλα στον δρόμο, όπου εικονίζεται ορθογώνιος χώρος, οριζόμενος με εστιγμένη γραμμή).

Προχωρώντας προς τα βόρεια, γύρω από τον κόλπο, κατά μήκος της ακτογραμμής, είναι γραμμένα: 7. Αλυκές, 8. Εδάφη λασπώδη και χαμηλά, 9. Εδάφη όλα κακά, 10. Παλαιόκαστρο (πιθανά επισημαίνεται η ακρόπολη της Τίρυνθας), 11. Σπίτια κάτω από το Παλαιόκαστρο, 12. Ελαιόδενδρα, 13. Ακτή αμμώδης και πιθάρια, 14. Έλη.

Στο εσωτερικό της περιοχής, στην πεδιάδα και αρχίζοντας από τον μυχό του κόλπου, είναι γραμμένα: 15. Βοσκοτόπια, 16. Εδάφη με λίγο χορ­τάρι, αλλά καλά για καλλιέργεια, 17. Βίλα Sermeti (οικισμός Σερεμέτι), 18. Tncaliti (οικισμός Τρικαλίτης), 19. Εδάφη κατά το πλείστον καλλιεργημένα, καλά για καλλιέργεια, 20. Πηγάδι, 21. Τάφρος, 22. Νερό που έρχεται (κατε­βαίνει) από το ποτάμι του Άργους μόνον τον χειμώνα, 23. Ποταμός Μπολίτσα, 24. Τάφρος που σκάφτηκε για να τρέχουν σε αυτήν, από τα νότια, τα νερά του Μπολίτσα, 25. Τάφρος από την οποία έτρεχαν τα νερά του χειμάρρου του Άργους στα έλη, 26. Χαμηλά εδάφη γεμάτα από brule (βούρλα), το χειμώνα γεμάτα νερό και το καλοκαίρι με αρκετά καλό χόρτο για βοσκή-νομή, 27. Νερά που έρχονται από τους μύλους και (που) σχηματίζουν τα έλη. Στη δυτική ακτή, αριστερά χαμηλά, αναγράφονται: 28. Μύλος, 29. Κρήνη[8].

Τέλος, πάνω στο ίδιο το σχεδιάγραμμα, αναγράφονται σύντομα κεί­μενα, όπου υπολογίζονται οι εκτάσεις γης, τα οποία δεν μεταγράφονται και δεν παρουσιάζονται από τον Kevin Andrews. Είναι αυτονόητο ότι απαιτείται ειδική μελέτη.

Η σχετική αναφορά από το Χρονικόν του Μορέως με στίχους,^[9]

Το κάστρον κοίτεται εις βουνί, πολλά ενι αφιρωμένον

η δε του Άργου της πόλεως ή χώρα ή μεγάλη

μέσα εις τον κάμπον κοίτεται ώς τέντα απλωμένη

είναι πολύ χαρακτηριστική και απεικονίζεται τόσο παραστατικά στα προηγούμενα σχεδιαγράμματα.

Καταλήγοντας, θα πρέπει να τονισθεί για άλλη μια φορά η σημασία των αρχειακών τεκμηρίων, κυρίως τεχνικών και σχεδιαστικών, που υπάρχουν στα βενετικά αρχεία, αλλά και η αναγκαιότητα της συνέχισης της αρχειακής έρευνας για συσχετισμό εγγράφων και σχεδίων, ώστε να μπορεί να παρουσιαστεί πλέον ολοκληρωμένη η ιστορία, η ιστορική το­πογραφία ενός τόπου και μιας περιοχής, όπως είναι η ευρύτερη περιοχή του Άργους και όπως σύντομα παρουσιάστηκε μέσα από αυτά τα λίγα σχεδιαγράμματα.

Υποσημειώσεις

[1] Ιωάννα Στεριώτου, «Ο πόλεμος του Μοριά (1684-1697) και ο κώδικας της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας», Θησαυρίσματα 33 (2003), 241-283, όπου αναφέρονται όλες οι λεπτομέρειες για τον κώδικα, τον πόλεμο του Μοριά και όλο το ιστορικό πλαίσιο με τη σχετική, βασική βιβλιογραφία της περιόδου εκείνης.

[2] Archivio di Stato di Venezia, Miscellanea Mappe, Archivio Grimani, F. 57/172, fasc. E/g (coll. Fotogr.negat. Ds.139/14, posit.68). ARGOS- Mappa con lo schiaramento delle trappe venete condotte dal conte di Konigsmark e delle truppe turche per la battaglia d’Argos (1686, 2 agosto). Σχέδιο με πένα σε χαρτί, διαστάσεων 425×290 χιλ.

[3] Τα γράμματα του υπομνηματισμού είναι της συγγραφέως για την καλύτερη κατανόηση των ενδείξεων που είναι γραμμένες πάνω στο ίδιο το σχέδιο.

[4] Ακριβώς γι’ αυτήν τη μάχη βλ. Ε. G. L. Pinzelli, Venise et la Moree: du triomphe a la desillusion (1684-1718), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Univerite Aix-Marseille I, 2003, σσ. 231-239. Τα τεκμήρια που παραθέτει είναι αναφορές, κυρίως από το Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, αλλά και ένα επιτελικό σχεδιάγραμμα της διάταξης των συμμαχικών δυνάμεων, στρατού και ιππικού, από αρχείο της Βιβλιοθήκης του Museo Civico Correr της Βενετίας. Είναι σχεδόν ίδιο με αυτό του κώδικα της Μαρκιανής, που παρουσιάζουμε εδώ, αναφέρει τα ίδια ονόματα των ανωτάτων αξιωματούχων, στις ίδιες θέσεις, με ελαφρά διαφοροποιημένη τη σχεδιαστική απόδοση και τα χρώματα με τους συμβολισμούς. Οπωσδήποτε η παραπέρα έρευνα θα μπορούσε να διαπιστώσει ποιο είναι το αρχικό-αυθεντικό σχέδιο και ποιο είναι αντίγραφο. Με βάση τη δική μου εμπειρία, κρίνω ότι σχετική έρευνα στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας θα έδινε και άλλες διευκρινίσεις. Πιστεύω, ότι τα τεκμήρια σε αυτό το τελευταίο, είναι και τα πλέον αυθεντικά και αρχικά διατυπωμένα ή καταγεγραμμένα.

[5] Τα γράμματα του υπομνηματισμού είναι της συγγραφέως για την καλύτερη κατανόηση των ενδείξεων που είναι γραμμένες πάνω στο ίδιο το σχέδιο.

[6] Vincenzo Coronelli, Conquiste della Serenissima Republica di Venezia, nella Dalmazia, Epiro, e Morea durante la guerra intrapresa contro Meemet IV Imper. de Turchi Descritte nel laboratorio del P. M. Coronelli cosmografo publico, Venezia 1986 (δεν έχει σελίδες). Βλ. σχετικά, Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη, «Συμβολή στην ιστορία της Καλαμάτας γύρω στα 1700», Πρακτικά τον Α’ Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, Αθήνα 1978, σ. 262. Στο σημείο αυτό πρέπει να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στην κ. Αγγελική Πανοπούλου για την επισήμανση αυτού του σχεδιαγράμματος του Coronelli, το οποίο μελέτησε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αθήνας. Επειδή όμως, κατά τα βιβλιογραφικά δεδομένα, ο βενετός γεωγράφος ποτέ δεν επισκέφθηκε την Ελλάδα και η αναπαραγωγή των χαρτών που συνέθετε για τα σημαντικά πολεμικά γεγονότα της εποχής του (τέλη του 17ου αιώνα) ήταν συνεχής, εξακολουθώ να πιστεύω ότι απαιτείται περαιτέρω μελέτη και κυρίως στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, για να δικαιολογηθεί το δεδομένο ότι στον κατάλογο του κώδικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης το ίδιο σχέδιο τιτλοφορείται ως «Μάχη στην πεδιάδα του Άργους».

[7] Κ. Andrews, Castles of the Morea, Princeton N. Jersey 1953, πίν. XIX, XX (στο βιβλίο παρουσιάζονται αναλυτικά όλοι οι χάρτες της συλλογής και μεταγραμμένα τα κείμενα των ενδείξεων του υπομνηματισμού τους).

[8] Ευτυχία Δ. Λιάτα, Αργεία γη. Από το τεριτόριο στο βιλαέτι (τέλη Που, αρχές 19ου αι.), Αθήνα 2003, σσ. 25,111,112,114,116,118, όπου αναφέρονται οι οικισμοί Seremeti και Tricaliti του συγκεκριμένου χάρτη. Ειδικά για το ταχυδρομείο (b. Posta), βλ. Κατερίνα Κωνσταντινίδου, «Η ιστορία του ατυχούς Alvise Rovelli και η προσπάθεια οργάνωσης ταχυδρομικών υπηρεσιών στο Regno di Morea (τέλη 17ου – αρχές 18ου αι.)», Θησαυρίσματα 36 (2006), 345-368.

[9] Το Χρονικόν του Μορέως. Το ελληνικόν κείμενον κατά τον κώδικα της Κοπεγχάγης μετά συμπληρώσεων και παραλλαγών εκ του Παρισινού, έκδ. Π. Π. Καλονάρος, Αθήνα 1940 (ανατύπωση 1989), στίχ. 1524-1526. Πρβλ. Έφη Καρποδίνη-Δημητριάδη, Κάστρα Πελο­ποννήσου, Αθήνα 1990, σ. 36.

Ιωάννα Στεριώτου

Πρακτικά της Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, «Βενετία – Άργος, Σημάδια της Βενετικής Παρουσίας στο Άργος και στην Περιοχή του», Άργος, 11 Οκτωβρίου 2008. Αθήνα – Βενετία, 2010.    

Read Full Post »