Τρικούπης Χαρίλαος | ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Posts Tagged ‘Τρικούπης Χαρίλαος’

Ο οργασμός των Μεγάλων Τεχνικών Έργων επί κυβερνήσεων Τρικούπη

Posted in Άρθρα - Μελέτες - Εισηγήσεις, tagged Argolikos Arghival Library History and Culture, σιδηρόδρομος, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Διώρυγα της Κορίνθου, Ιστορία, Ισθμός της Κορίνθου, Κωπαΐδα, Λύντια Τρίχα, Οδικό δίκτυο, Τρικούπης Χαρίλαος, Τεχνικά Έργα, The orgasm of the Great Technical Works under the governments of Trikoupi on 1 Ιουνίου, 2020| Leave a Comment »

Ο οργασμός των Μεγάλων Τεχνικών Έργων επί κυβερνήσεων Τρικούπη – Λύντια Τρίχα

Χαρίλαος Τρικούπης

Στο άκουσμα του ονόματος του Χαρίλαου Τρικούπη, κάθε μέσος ιστορικά ενημερωμένος Έλληνας ανακαλεί στη μνήμη του πρώτα βέβαια τα κοινότοπα «ανθ΄ημών ο κύριος Γουλιμής» και «δυστυχώς επτωχεύσαμεν», και αμέσως κατόπιν την κατασκευή των σιδηροδρόμων. Δεδομένου ότι το σύνολο των γραμμών που κατασκευάσθηκε επί των ημερών του αποτέλεσε ουσιαστικά το μόνο σιδηροδρομικό δίκτυο της Ελλάδας μέχρι τους βαλκανικούς πολέμους, δικαίως ο Τρικούπης θεωρείται ο πατέρας των ελληνικών σιδηροδρόμων.

Ο Τρικούπης κατά την εικοσαετία 1875-1895 σχημάτισε επτά κυβερνήσεις και παρέμεινε στην εξουσία επί έντεκα συνολικά χρόνια. Το πρόγραμμα, που εφήρμοσε κυρίως κατά τις δύο μακροχρόνιες πρωθυπουργίες του στη δεκαετία 1880-1890, υπήρξε φιλόδοξο και μακρόπνοο. Προοδευτικό πνεύμα καθώς ήταν, επεδίωξε να φέρει την Ελλάδα των πενήντα χρόνων ελεύθερου βίου, στα ευρωπαϊκά επίπεδα. Η πρώτη μακροχρόνια πρωθυπουργία του, που συνδέθηκε με τα μεγάλα τεχνικά έργα της εποχής, άρχισε το 1882, αμέσως μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος και πενήντα ακριβώς χρόνια από την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού βασιλείου.

Η εικόνα της Ελλάδας στα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας της ήταν πραγματικά αξιοθρήνητη: μια χώρα μικρή και φτωχή, που εξήλθε από την επανάσταση και τους εμφύλιους σπαραγμούς απογυμνωμένη, με καμμένα πολλά από τα χωριά της και τα περισσότερα χωράφια της, με υποτυπώδη μόνο διοικητική οργάνωση, χωρίς χρήματα στο δημόσιο ταμείο της, χωρίς έργα υποδομής, χωρίς δρόμους και με κατεστραμμένα τα λίγα γεφύρια της. Μια χώρα που, ξεκινώντας ουσιαστικά από το μηδέν, είχε να αντιμετωπίσει άπειρες δυσκολίες για την ανασυγκρότησή της. Τα πρώτα βήματα δεν μπορούσαν παρά να γίνουν με αργούς ρυθμούς.

Οι ξένοι περιηγητές που την επισκέπτονται εντυπωσιάζονται πάντα από τις λαμπρές αρχαιότητές της και εκθειάζουν τις φυσικές ομορφιές του τόπου, δεν παραλείπουν όμως να αναφέρουν τις δυσκολίες της χερσαίας και της ατμοπλοϊκής συγκοινωνίας και την παντελή έλλειψη δημοσίων κτιρίων αξίων προσοχής. Για παράδειγμα ο Émile Burnouf, διευθυντής της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής επί Τρικούπη, αναφερόμενος στην Ελλάδα που γνώρισε στα χρόνια της νεότητάς του, γράφει τα εξής:

«Το 1847 και τα επόμενα χρόνια διέσχισα με το άλογο 1.500 με 1.800 λεύγες προς όλες τις κατευθύνσεις του Βασιλείου: δεν είδα ούτε ένα οικοδόμημα που να μου άφησε την παραμικρή ανάμνηση. Δρόμοι δεν υπήρχαν πουθενά, εκτός από αυτόν που ένωνε την Αθήνα με τον Πειραιά. Ούτε γεφύρια· περνούσαμε τα ποτάμια από τα διαβατά τους σημεία. Στον Ευρώτα υπήρχε ένα τούρκικο γεφύρι, του οποίου όμως η μεσαία αψίδα ήταν τόσο ψηλή, που έπρεπε να ξεπεζέψει κανείς από το άλογο και να σκαρφαλώσει για να το περάσει. Το γεφύρι του Κράθι, στα παράλια της Αχαΐας, κατασκευασμένο με διαδοχικές αψίδες, είχε κοπεί στη μέση και τα δύο άκρα του είχαν ενωθεί πρόχειρα με κάποια δοκάρια· μόλις που τολμούσες να το διαβείς. […] Όσο για τους δρόμους, […] το 1847 δεν υπήρχαν καθόλου.

Οι Τούρκοι ή και οι προκάτοχοί τους, είχαν λιθοστρώσει μερικά μονοπάτια, πλάτους μόλις δύο μέτρων. […] Αυτά τα μονοπάτια όμως δεν είχαν συντηρηθεί καθόλου και όταν τύχαινε να συναντήσουμε κάποιο, προτιμούσαμε να το παρακάμψουμε».[1]

Φωτογραφία του Χαρίλαου Τρικούπη με την υπογραφή του, Λονδίνο 1885.

Αλλά η Ελλάδα που περιγράφει ο Burnouf, όπου δεν υπήρχαν δρόμοι και η συγκοινωνία γινόταν με άλογα και κάρα, όπου τα δημόσια κτίρια ήταν σχεδόν ανύπαρκτα, αφού δεν υπήρχαν ούτε ανάκτορα και ο βασιλιάς έμενε σε νοικιασμένο σπίτι, όπου οι ωραίες κατοικίες ήταν ελάχιστες και στην επαρχία τα περισσότερα σπίτια δεν είχαν τζάμια στα παράθυρα και πολλές φορές δεν είχαν ούτε κρεβάτια, όπου, σύμφωνα πάντα με τον ίδιο, δεν εύρισκε κανείς όχι μόνον αυτά που κάνουν τη ζωή μας ευχάριστη ή εύκολη, αλλά ούτε καν αυτά που την καθιστούν βιώσιμη, αυτή η Ελλάδα ασκούσε μια ανεξάντλητη γοητεία στους ξένους. Και όσο και αν αυτό φαίνεται περίεργο, υπήρχαν πολλοί Ευρωπαίοι που ανησυχούσαν μήπως με την οικονομική ανάπτυξή της και τη δημιουργία δικτύου συγκοινωνιών έχανε τη γραφικότητά της ή ακόμη και τη σύνδεση με το παρελθόν της.

Η απώλεια αυτής της γραφικότητας βέβαια ήταν το τελευταίο πράγμα που θα απασχολούσε τον Χαρίλαο Τρικούπη στα σχέδιά του για το μέλλον της Ελλάδας, την οποία επιθυμούσε να καταστήσει ένα οικονομικά εύρωστο κράτος και μία υπολογίσιμη δύναμη στην ευρύτερη περιοχή της. Ακολουθώντας το εκσυγχρονιστικό του πρόγραμμα, έκανε άλματα πραγματικά και, με μεγάλο βέβαια οικονομικό κόστος, κληροδότησε στη χώρα μεγάλα δημόσια έργα υποδομής, που της άνοιξαν τον δρόμο για τον εκσυγχρονισμό.

Η ανάπτυξη της συγκοινωνίας με την κατασκευή εθνικού οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου, η διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου, η διεύρυνση του πορθμού του Ευρίπου, η αποξήρανση της Κωπαΐδας, η κατασκευή λιμανιών και γεφυρών, η ίδρυση φάρων και φανών καθώς και η αναδιοργάνωση της ταχυδρομικής και της τηλεγραφικής υπηρεσίας είναι έργα που άλλα άρχισαν και άλλα ολοκληρώθηκαν επί της πρωθυπουργίας του και που πάντως όλα φέρουν την προσωπική του σφραγίδα.

Θεωρώντας ως απαραίτητη προϋπόθεση για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας την ανάπτυξη της συγκοινωνίας, την οποία έβλεπε ως συνδυασμό πλήρους οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου, επεδίωξε την κατασκευή οδικών αρτηριών και σιδηροδρομικών γραμμών που να καλύπτουν όλη την επικράτεια. Ιδιαίτερα η κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου αποτελούσε το μεγαλύτερο όραμά του και υπήρξε ένα από τα κυριότερα μελήματα όλων των κυβερνήσεών του. Τονίζοντας ο ίδιος τη σημασία του έργου ονόμασε τη Βουλή της περιόδου 1887-1890 «Σιδηροδρομική Βουλή» για να εξάρει τις ιστορικές αποφάσεις της για τη θεμελίωση του δικτύου. Παράλληλα φρόντισε να κατασκευασθούν δρόμοι που θα ένωναν το εσωτερικό της χώρας με τους σιδηροδρομικούς σταθμούς.

Όταν ανέλαβε την εξουσία ο Τρικούπης το οδικό δίκτυο ήταν ελλειπέστατο και το σιδηροδρομικό ανύπαρκτο. Υπήρχε μόνο μία σιδηροδρομική γραμμή που ένωνε την Αθήνα με τον Πειραιά, μήκους 8,5 χιλιομέτρων. Το οδικό δίκτυο δεν κάλυπτε ούτε καν 2.000 χιλιόμετρα: σε όλη τη χώρα υπήρχαν 1.771 χιλιόμετρα εθνικών, επαρχιακών και δημοτικών δρόμων και από αυτά, τα 677 βρίσκονταν στα Επτάνησα, κατασκευασμένα κυρίως επί αγγλοκρατίας.[2]

Πολιτικός χάρτης της Ελλάδας, 1832-1923.

Στις ορεινές περιοχές δεν υπήρχαν ούτε επαρχιακοί ούτε δημοτικοί δρόμοι, ενώ οι χείμαρροι και οι μικροί ποταμοί παρέμεναν αγεφύρωτοι, καθιστώντας προβληματική κάθε μετακίνηση. Τον χειμώνα ορισμένα ορεινά περάσματα ήταν τόσο δυσδιάβατα που δυσκολεύονταν να περάσουν όχι μόνο οι άμαξες αλλά και τα ίδια τα ζώα. Οι αγωγιάτες αναγκάζονταν να στρώνουν τις κάπες τους στο έδαφος για να διευκολύνουν τη διέλευση των αλόγων και των ημιόνων που κινδύνευαν αλλοιώς να τραυματισθούν.

Χώρα ναυτική η Ελλάδα, με εκτεταμένες ακτές και πολλά νησιά, βασιζόταν από παλιά στην ακτοπλοϊκή συγκοινωνία που εξυπηρετούσε το μεγαλύτερο μέρος των εμπορικών μεταφορών. Δεν είναι τυχαίο ότι τα πρώτα οδικά έργα που έγιναν αποσκοπούσαν στη σύνδεση των λιμανιών με την ενδοχώρα τους. Στη διευκόλυνση της ακτοπλοΐας αποσκοπούσε και το μεγάλο έργο της διάνοιξης του Ισθμού. Μέχρι να τελειώσει, τα πλοία που συνέδεαν τον Πειραιά με την Πάτρα, την Ήπειρο και τα Επτάνησα υποχρεωτικά έπρεπε να κάνουν τον περίπλου της Πελοποννήσου και να αντιμετωπίσουν τις ταραγμένες θάλασσές της. Το ταξίδι από τον Πειραιά στην Καλαμάτα διαρκούσε μία ημέρα και στην Πάτρα δύο, για την ακρίβεια 60 ώρες με τις στάσεις σε όλα τα λιμάνια της Πελοποννήσου.

Ένα από τα σχέδια κατασκευής του Διώρυγας της Κορίνθου (1883). Πηγή: Archives historiques BNP Paribas.

Χάρτης του Ισθμού της Κορίνθου.

Από την κατασκευή της Διώρυγας της Κορίνθου. Πηγή: Archives historiques BNP Paribas.

Σε αντίθεση με τις θαλάσσιες αποστάσεις που μετριώνταν σε ναυτικά μίλια, οι αποστάσεις στη ξηρά για πολλά χρόνια εξακολουθούσαν να μετριώνται σε ώρες πορείας και όχι σε χιλιόμετρα. Ακόμη και στα νεώτερα χρόνια είχε μείνει η έκφραση «ένα τσιγάρο δρόμος». Στα τέλη του 19ου αιώνα για να φθάσουν άνθρωποι και εμπορεύματα από την μία πόλη στην άλλη χρειάζονταν μέρες ολόκληρες. Η δυσκολία αυτή των συγκοινωνιών δεν είχε αντίκτυπο μόνο στη διενέργεια του εμπορίου αλλά και στην ασφάλεια των μετακινήσεων, καθώς ευνοούσε την εξάπλωση της ληστείας. Η κατασκευή του τρικουπικού οδικού δικτύου, σε συνδυασμό μάλιστα με το σιδηροδρομικό δίκτυο, συντόμευσε σημαντικά τον απαιτούμενο χρόνο των μετακινήσεων, που βέβαια για τα σημερινά δεδομένα παρέμενε ασύγκριτα μακρύς. Χαρακτηριστικός είναι ο πίνακας με τις αποστάσεις των διαφόρων πόλεων από την Αθήνα που δημοσιεύθηκε το 1885, μετά την κατασκευή αρκετά μεγάλου μέρους του τρικουπικού οδικού δικτύου:[3]

Το Μεσολόγγι απείχε από την Αθήνα 54 ώρες. Για να πάει δηλαδή ο Τρικούπης από την Αθήνα στην πατρίδα του ήθελε τρείς ημέρες: δύο για να φθάσει στην Πάτρα με το πλοίο και άλλη μία από την Πάτρα μέχρι εκεί. Για να φθάσει κανείς από το ένα άκρο της χώρας στο άλλο, από την Καλαμάτα, ας πούμε, στον Βόλο, χρειαζόταν θεωρητικά 4-5 μέρες συνεχούς ταξιδιού, στην πραγματικότητα όμως ταξίδευε περίπου δύο εβδομάδες. Η απόσταση ήταν 104 ώρες, αλλά οι αγωγιάτες δεν ταξίδευαν πάνω από οκτώ ώρες την ημέρα, γιατί τόσο άντεχαν τα ζώα τους.

Ο ισθμός της Κορίνθου. Στερεοσκοπική φωτογραφία, περ. 1895.

Ακόμη και στην περιοχή της πρωτεύουσας η κατάσταση, όπως περιγράφεται την ίδια εποχή, δεν ήταν καλλίτερη: από την Αθήνα μέχρι την Κηφισιά χρειαζόταν κανείς 2½ ώρες, μέχρι την Μονή Πεντέλης 3½ ώρες και μέχρι τον Μαραθώνα στην καλλίτερη περίπτωση 4½ και στη χειρότερη 7, ενώ ο δρόμος προς το Σούνιο, όταν ανέλαβε ο Τρικούπης την εξουσία, στο μεγαλύτερο μέρος του δεν ήταν παρά ένα φαρδύ μονοπάτι.[4]

Τα εγκαίνια της Διώρυγας της Κορίνθου. Πίνακας του Κων. Βολανάκη.

Το 1882 βρίσκονταν υπό κατασκευή αρκετά έργα που είχαν δημοπρατηθεί κατά την προηγούμενη εξαετία (1876-1881). Η κυβέρνηση Τρικούπη επιτάχυνε το χρονοδιάγραμμα κατασκευής τους και, καλώντας μια αποστολή γάλλων μηχανικών, μελέτησε και δημοπράτησε πληθώρα νέων έργων – δρόμους, γέφυρες και λιμάνια. Μέσα σε δέκα χρόνια, αυξάνοντας σημαντικά την ετήσια κρατική δαπάνη για την οδοποιία, υπερτριπλασίασε το οδικό δίκτυο της παλαιάς Ελλάδας (εκτός Επτανήσου) κατασκευάζοντας 2.600 χιλιόμετρα εθνικών, επαρχιακών και δημοτικών δρόμων κόστους 33 εκατομμυρίων δραχμών και 65 μεμονωμένες γέφυρες. Συγχρόνως αναφέρεται ότι υπήρχαν άλλα 600 χιλιόμετρα οδών υπό κατασκευή.[5]

Το οδικό δίκτυο το 1870 και το 1892. Δημοσιεύεται στο: Λύντια Τρίχα «Χαρίλαος Τρικούπης – Μια Βιογραφική Περιήγηση», εκδόσεις «Καπόν», 2009.

Παράλληλα με τα έργα οδοποιίας και στο πλαίσιο του προγράμματος ανάπτυξης των συγκοινωνιών, ασχολήθηκε και με τη μελέτη, τον σχεδιασμό και την κατασκευή λιμενικών έργων καθώς και με την αναδιοργάνωση της υπηρεσίας Φάρων και Φανών. Η ειδική επιτροπή φάρων που ιδρύθηκε το 1887 συνέταξε και παρέδωσε δύο χρόνια αργότερα τον πρώτο ολοκληρωμένο προγραμματισμό ανάπτυξης του φαρικού δικτύου. Πέρα των 43 υφισταμένων φάρων η επιτροπή πρότεινε την ανέγερση άλλων 73. Το 1893 αναφέρεται η λειτουργία 69 φάρων, ενώ άλλοι 55 ήσαν υπό κατασκευή.[6]

Ο φάρος της Σαπιέντζας, ανοιχτά της Μεθώνης, που ιδρύθηκε το 1885. Εδώ, οι αξιωματικοί του πλοίου ανεφοδιασμού φωτογραφίζονται με τους φαροφύλακες και τις οικογένειές τους. Δημοσιεύεται στο: Λύντια Τρίχα «Χαρίλαος Τρικούπης – Μια Βιογραφική Περιήγηση», εκδόσεις «Καπόν», 2009.

Δύο από τα νέα θωρηκτά που παρήγγειλε ο Τρικούπης. Κατέπλευσαν στον Πειραιά μετά την πτώση της κυβέρνησής του.

Συγχρόνως έγινε μεγάλη προσπάθεια και για τη συντήρηση του οδικού δικτύου. Όπως φαίνεται από τις εκθέσεις του υπουργείου Εσωτερικών η αναλογία των δαπανών επισκευής και συντήρησης του δικτύου και των δαπανών κατασκευής νέων δρόμων ήταν 1 προς 3.[7] Συγκρίνοντας τη σχέση αυτή με τα σημερινά δεδομένα διαπιστώνουμε ότι τότε διετίθετο για τη συντήρηση των δρόμων ποσό, αναλογικά πολύ μεγαλύτερο από αυτό που διατίθεται σήμερα.

Κατά την ίδια αυτή δεκαετία, από το 1882 μέχρι το 1893, θεμελιώθηκε και το σιδηροδρομικό δίκτυο, με την κατασκευή σχεδόν 1.000 χιλιομέτρων στην Πελοπόννησο, τη Θεσσαλία, την Αττική και την Αιτωλοακαρνανία.[8] Το 1882 υπογράφηκαν οι συμβάσεις για την κατασκευή των σιδηροδρόμων Πελοποννήσου, Θεσσαλίας και Λαυρίου, συνολικού μήκους 700 χιλιομέτρων, ενώ η γαλλική αποστολή μηχανικών μελέτησε τη γραμμή Αθηνών-Λαρίσης, χωρίς να προχωρήσει η ανάθεσή της.

Χάρτης με τις σιδηροδρομικές γραμμές που σχεδιάστηκε το 1882. Από το εικονιζόμενο εδώ δίκτυο κατασκευάστηκε το μεγαλύτερο μέρος του, περισσότερα από 900 χιλιόμετρα.Δημοσιεύεται στο: Λύντια Τρίχα «Χαρίλαος Τρικούπης – Μια Βιογραφική Περιήγηση», εκδόσεις «Καπόν», 2009.

Εφ’ όσον επιδιωκόταν η κατασκευή όσο το δυνατόν περισσοτέρων χιλιομέτρων μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα και με σχετικά περιορισμένους οικονομικούς πόρους, φυσικό ήταν να επιλεγούν οι στενοί σιδηρόδρομοι του ενός μέτρου, που ήταν λιγότερο δαπανηροί. Σε σχέση με τους ευρύτερους των ευρωπαϊκών προδιαγραφών μειονεκτούσαν βέβαια, γιατί επέτρεπαν την ανάπτυξη μικρότερης ταχύτητας, για τα ελληνικά όμως δεδομένα τα πλεονεκτήματά τους υπερτερούσαν.

Διαχρονική εξέλιξη του Σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα, 1869-1909.

Πρέπει να σημειωθεί ότι η πρώτη συζήτηση περί κατασκευής σιδηροδρόμων είχε γίνει ήδη το 1835, όταν έλληνες και ξένοι επιχειρηματίες πρότειναν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος την κατασκευή του σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς, πριν ακόμη κατασκευασθεί η αντίστοιχη αμαξιτή οδός. Η γραμμή αυτή ήταν πράγματι η πρώτη που κατασκευάσθηκε, είκοσι χρόνια όμως αργότερα. Έκτοτε και μέχρι τον Τρικούπη, υπήρχε ένα συνεχές ενδιαφέρον κεφαλαιούχων για επενδύσεις σε σιδηροδρομικές γραμμές, που δεν ευδοκίμησε μεν, καλλιέργησε όμως το έδαφος και προετοίμασε την πολιτική βούληση.

Η σιδηροδρομική γέφυρα του Ισθμού της Κορίνθου. Κάρτ ποστάλ της εποχής.

Με τα χρόνια ο ελληνικός σιδηρόδρομος είχε αρχίσει να διαμορφώνεται και ως κοινωνικό οικονομικό αίτημα των κατοίκων, με έντονο τοπικό και γεωργικό χαρακτήρα. Η αύξηση της παραγωγής και της εξαγωγής της σταφίδας δημιούργησε την ανάγκη συγκοινωνιακής υποδομής στη δυτική Πελοπόννησο για τη μεταφορά της, ενώ αντίστοιχες ανάγκες θα εμφανισθούν μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας για τη διαμετακόμιση της μεγάλης σιτοπαραγωγής. Η ανάπτυξη της συγκοινωνίας με δρόμους και κυρίως με σιδηροδρόμους αναμενόταν να επιδράσει ευνοϊκά στην εθνική οικονομία, αφενός μεν διευκολύνοντας τη μεταφορά των προϊόντων και το εμπόριο, αφετέρου δε αυξάνοντας την παραγωγή και την κατανάλωση. Η επιθυμία να έρθει το τραίνο στην Ελλάδα ήταν γενική, χωρίς όμως τη χαρισματική προσωπικότητα του Τρικούπη θα ήταν πολύ δύσκολο να υλοποιηθεί το σιδηροδρομικό όραμα, που δικαίως έχει συνδεθεί άμεσα με το όνομά του.

Η νέα γέφυρα του Ευρίπου, γύρω στο 1895. Δημοσιεύεται στο: Λύντια Τρίχα «Χαρίλαος Τρικούπης – Μια Βιογραφική Περιήγηση», εκδόσεις «Καπόν», 2009.

Τα τρία μεγάλα έργα της εποχής, η διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου, η αποξήρανση της Κωπαΐδας και η κατασκευή των σιδηροδρόμων, μετά από πολλές συζητήσεις, αμφιβολίες, παλινδρομήσεις και επανεξετάσεις, ανατέθηκαν με το σύστημα της αυτοχρηματοδότησης. Η εκμετάλλευση κάθε έργου παραχωρήθηκε για 99 χρόνια στην αντίστοιχη κατασκευάστρια εταιρεία, η οποία ανέλαβε την υποχρέωση να το χρηματοδοτήσει η ίδια. Μόνο στην περίπτωση των σιδηροδρόμων υπήρχε συμμετοχή και του κράτους.

Φωτογραφία του Τρικούπη στις αρχές της δεκαετίας του 1880, κολλάζ της αδελφής του. Δημοσιεύεται στο: Λύντια Τρίχα «Χαρίλαος Τρικούπης – Μια Βιογραφική Περιήγηση», εκδόσεις «Καπόν», 2009.

Η Ελλάδα είχε γίνει ένα μεγάλο εργοτάξιο. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα έργα του Ισθμού και των σιδηροδρόμων απασχολούνταν τόσοι εργάτες, ώστε το γεγονός αυτό προβλήθηκε στη Βουλή ως λόγος ματαίωσης άλλων δημοσίων έργων, καθώς θεωρητικά είχε απορροφηθεί πλέον όλο το εργατικό δυναμικό της χώρας.[9] Στον Ισθμό, μόνο, το 1883 αναφέρονται 1.800 εργαζόμενοι και το 1893 περίπου 2.700, αριθμός πρωτοφανής για τα ελληνικά δεδομένα. Ας σημειωθεί δε ότι είχαν προσληφθεί και πολλοί ξένοι εργάτες για να καλυφθούν οι ελλείψεις.[10]

Μετοχές του Σιδηρόδρομου Θεσσαλίας, των Σιδηροδρόμων Πειραιώς – Αθηνών – Πελοποννήσου, και των γαλλικών εταιρειών της Διώρυγας της Κορίνθου και της λίμνης Κωπαΐδας. Δημοσιεύεται στο: Λύντια Τρίχα «Χαρίλαος Τρικούπης – Μια Βιογραφική Περιήγηση», εκδόσεις «Καπόν», 2009.

Οι πρώτες σιδηροδρομικές γραμμές παραδόθηκαν στην κυκλοφορία σταδιακά από το 1883 μέχρι το 1890, αλλάζοντας την εικόνα της Ελλάδας. «Το ταξίδι στην Ελλάδα δεν αποτελεί πλέον εξαιρετικό προνόμιο των λίγων εκλεκτών της τύχης», έγραφε το 1889 ένας γνωστός αγγλικός τουριστικός οδηγός. «Η Αθήνα χάρις στους σύγχρονους σιδηροδρόμους και τα ατμόπλοια δεν απέχει παρά μόνο τέσσερις ημέρες από το Λονδίνο. Από την Πάτρα ο νέος σιδηρόδρομος σας μεταφέρει σε 4 ½ ώρες στην Κόρινθο και σε 9 στην Αθήνα».[11]

Αν και ορισμένοι ξένοι εξέφραζαν τη απορία τους για την επιλογή των στενών γραμμών και της χαμηλής συνεπώς ταχύτητας, ονομάζοντας τον ελληνικό σιδηρόδρομο «τράμ με ατμό»[12], οι Έλληνες ήσαν ενθουσιασμένοι με το τραίνο τους και τα πρώτα χρόνια οι συρμοί σταματούσαν συχνά σε ωραία τοπία ή πάνω στις γέφυρες για να απαθανατισθούν επιβάτες και σιδηροδρομικοί υπάλληλοι σε φωτογραφίες που εν συνεχεία κυκλοφορούσαν ως καρτ ποστάλ.

Τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας τους, τα τραίνα σταματούσαν συχνά σε διάφορες τοποθεσίες, και οι επιβάτες, ο μηχανοδηγός και το υπόλοιπο προσωπικό κατέβαιναν για να τραβήξουν μια αναμνηστική φωτογραφία.

Τα πρώτα αποτελέσματα από τη λειτουργία των σιδηροδρόμων δεν ήσαν ωστόσο αντίστοιχα των προσδοκιών του Τρικούπη, κυρίως λόγω της μειωμένης – σε σχέση με την αναμενόμενη – οικονομικής απόδοσης του θεσσαλικού κάμπου. Ο θαλάσσιος όμως αποκλεισμός της Ελλάδας από τις Μεγάλες Δυνάμεις το 1886 έδειξε σαφέστατα τη στρατηγική σημασία των χερσαίων μεταφορών. Έτσι ο Τρικούπης στην επόμενη πρωθυπουργία του (1886-1890) θα υπογράψει συμβάσεις για άλλα 1.100 χιλιόμετρα: τη διεθνών προδιαγραφών γραμμή Αθηνών-Λαρίσης – Συνόρων, το υπόλοιπο σύμπλεγμα Πελοποννήσου και τη γραμμή Αιτωλοακαρνανίας. Αυτή τη φορά το κράτος ανέλαβε το κόστος της κατασκευής του μεγαλύτερου μέρους των γραμμών. Οι συνθήκες όμως δεν διαμορφώθηκαν ακριβώς όπως τις είχε υπολογίσει ο Τρικούπης: η συμμετοχή και η επιβάρυνση του κράτους υπήρξε μεγαλύτερη από την προβλεπόμενη, τα αναγκαία δάνεια συνήφθησαν με δυσμενέστερους όρους, και τα έργα καθυστέρησαν υπερβολικά. Έτσι το 1893, όταν πτώχευσε η Ελλάδα, από τα νέα 1.100 χιλιόμετρα είχαν κατασκευασθεί μόνο τα 213.

Θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι από όλα τα έργα που κατασκευάσθηκαν επί Τρικούπη, παρόλον ότι το σιδηροδρομικό δίκτυο προκάλεσε τη μεγαλύτερη επιβάρυνση στο κράτος, εκείνο το οποίο αποτέλεσε μόνιμο θέμα πολιτικής διαμάχης στην ελληνική Βουλή, σε όλα τα στάδια αποπεράτωσής του, ήταν το έργο της αποξήρανσης της Κωπαΐδας, παρά το ότι με την ολοκλήρωσή του η Ελλάδα θα αποκτούσε ειρηνικά μία εύφορη επαρχία.

Φωτογραφία από την αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας. Δημοσιεύεται στο: Λύντια Τρίχα «Χαρίλαος Τρικούπης – Μια Βιογραφική Περιήγηση», εκδόσεις «Καπόν», 2009.

Ενώ οι επαρχιακές πόλεις αποκτούσαν δρόμους και σιδηροδρόμους, η πρωτεύουσα άλλαζε μορφή με την ανέγερση όχι μόνο ωραίων κατοικιών αλλά και σημαντικών δημοσίων κτιρίων. Στη δεκαετία του 1890 η Αθήνα μπορούσε πια να υπερηφανευθεί για πολλά και ωραία δημόσια οικοδομήματα, τα περισσότερα από τα οποία αναγέρθηκαν με δωρεές εθνικών ευεργετών βάσει σχεδίων του Θεόφιλου Χάνσεν και του Ερνέστου Τσίλλερ και υπό την επίβλεψη του τελευταίου: Η Ακαδημία, η Βιβλιοθήκη, η Σχολή Ευελπίδων, το Αρχαιολογικό Μουσείο, το νοσοκομείο Ευαγγελισμός, το Χημείο του Πανεπιστημίου, το Ζάππειο Μέγαρο κ.ά.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο άρχισε να κτίζεται το 1866, με δωρεά του Δημητρίου Βερναρδάκη σε οικόπεδο που δώρισε η Ελένη Τοσίτσα. Το 1888 ο Τρικούπης αποφάσισε τη αποπεράτωσή του με έξοδα του δημόσιου και το έργο ανέλαβε ο Ερνέστος Τσίλλερ, που τροποποίησε τα προηγούμενα σχέδια. Δημοσιεύεται στο: Λύντια Τρίχα «Χαρίλαος Τρικούπης – Μια Βιογραφική Περιήγηση», εκδόσεις «Καπόν», 2009.

Το μέγαρο του Χημείου του Πανεπιστημίου σχεδιάστηκε το 1887, επί Τρικούπη. Υδατογραφία του Ερνέστου Τσίλλερ. Δημοσιεύεται στο: Λύντια Τρίχα «Χαρίλαος Τρικούπης – Μια Βιογραφική Περιήγηση», εκδόσεις «Καπόν», 2009.

Συγχρόνως έκανε δειλά τα πρώτα βήματά του το ελληνικό τηλέφωνο: πρώτη σύνδεση, τα ανάκτορα της Αθήνας με το Τατόι και τα διάφορα υπουργεία· ακολούθησε η σύνδεση των σιδηροδρομικών σταθμών της γραμμής Αθηνών Πειραιώς μεταξύ τους και του εργοταξίου του Ισθμού με τα γραφεία της κατασκευάστριας εταιρείας.[13] Η εικόνα της Ελλάδας μετά από τη δεκαετή περίπου διακυβέρνηση Τρικούπη είχε αλλάξει σημαντικά.

Τελειώνοντας θα ήθελα να σχολιάσω τον οραματισμό του Τρικούπη, που έχοντας παραλάβει ένα κράτος χωρίς σχεδόν δρόμους μπορούσε να βλέπει τόσο μακριά ώστε το 1889 να αναφερθεί στη Βουλή στην ενδεχόμενη γεφύρωση του στενού Ρίου Αντιρρίου. Σε μια Ελλάδα που δεν έφθανε πέρα από τη Θεσσαλία, που οι μισοί σχεδόν ενήλικοι κάτοικοί της ήταν αγράμματοι, και που μόλις αποκτούσε ένα αξιοπρεπές αλλά περιορισμένο οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο, αυτός τολμούσε να οραματισθεί ένα παρόμοιο έργο και να το θεωρήσει ως πιθανό και υλοποιήσιμο, έστω και αν όχι ως πρώτης προτεραιότητας![14]

Υποσημειώσεις

[1] Émile Burnouf, «La Grèce en 1886», π. Revue des Deux Mondes, τ. 79, Παρίσι 1887, σ. 550.

[2] Αρχείο Χαρίλαου Τρικούπη, ΑΧΤ 18/035/01 Δημόσια εν γένει έργα της Ελλάδος, χειρόγραφο υπόμνημα [1885]・ πρβλ. Κ. Τσουκαλάς, «Η ανορθωτική προσπάθεια του Χαρίλαου Τρικούπη», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα 1977, τ. ΙΔ΄, σ. 50, όπου αναφέρονται 1.360 χιλ. εκ των οποίων τα 2/3 στα Επτάνησα.

[3] Πηγή: Ι. Νουχάκης, Νέος Χωρογραφικός Πίναξ, Αθήνα 1885, ως παράρτημα «Πίναξ Ι: Της εις ώρας σχετικής απ’ αλλήλων αποστάσεως των πρωτευουσών των επαρχιών του Βασιλείου της Ελλάδος».

[4] Αγνή Σμιθ, Βλέμματα επί του ελληνικού βίου και της ελληνικής τοπιογραφίας, μετάφραση ανωνύμου, Λειψία 1885, σ. 44 και 54・ Ι. Νουχάκης, ό.π., σ. 5-6.

[5] Ο Α. Σιμόπουλος αναφέρει κόστος 41 εκ. δρχ., όπως στο Α. Ανδρεάδης, Έργα, τ. ΙΙ, Αθήνα 1939, σ. 385・ πρβλ. π. Δελτίον της Εστίας, 23.9.1890.

[6] Γ. Παπαγεωργίου, Ελληνικοί Πέτρινοι Φάροι, Αθήνα 1996, σ. 49-50.

[7] «Ελληνική Οδοποιία», π. Οικονομική Επιθεώρησις, τ. 13, Αθήνα 1889, σ. 79・ Παράρτημα Εφημερίδος Συζητήσεων της Βουλής, ΙΒ΄Α΄, 1891, αρ. 213, σ. 271.

[8] Για τους σιδηροδρόμους βλ. Σ. Κορώνης, Ελληνικοί σιδηρόδρομοι και σιδηροδρομική πολιτική, Αθήνα 1914・ Α. Μάτσας, Το κράτος και οι σιδηρόδρομοι εν Ελλάδι, Αθήνα 1922・ Ν. Σ. Κτενιάδης, Οι πρώτοι ελληνικοί σιδηρόδρομοι. Πρωτότυπος ιστορική μελέτη, Αθήνα 1936・ Λ. Παπαγιαννάκης, Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι (1882-1910). Γεωπολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις, Αθήνα 1982・Σύλλογος Φίλων του Σιδηροδρόμου, Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι. Η διαδρομή τους από το 1869 έως σήμερα, Αθήνα [1997].

[9] Εφημερίς Συζητήσεων της Βουλής, Θ΄Α΄ 65/7.5.1882, σ. 677.

[10] π. Οικονομική Επιθεώρησις, τ.11, 1883-1884, σ. 213-215・ ημερολόγιο Πανελλήνιος Σύντροφος 1893, σ. 370.

[11] Κ. Baedeker, Greece. Handbook for Travellers, Λειψία/Λονδίνο 1889, σ. xi, xiii.

[12] Emile Burnouf, ό.π., σ. 567.

[13] π. Δελτίον της Εστίας,16.5.1882.

[14] Εφημερίς Συζητήσεων της Βουλής, ΙΑ΄ έκτ. 22/29.3.1889, σ. 277.

Λύντια Τρίχα

Δικηγόρος – Ιστορικός

Συνέδριο: «170 χρόνια πολυτεχνείο – Οι μηχανικοί και η τεχνολογία στην Ελλάδα», τόμος α’. Επιστημονική επιμέλεια: Μ. Ασημακόπουλος, Γ. Καλογήρου, Ν. Μπελαβίλας, Θ. Π. τάσιος. Πολυτεχνειούπολη ζωγράφου, 4 & 5 Μαρτίου 2009. Πρακτικά – Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνίο, Αθήνα, 2012.

Διαβάστε ακόμη:

Read Full Post »

Κωτσάκος Μιχαήλ (περ. 1845 – 1913)

Posted in Βουλευταί Άργους (1865-1910), Πρὀσωπα, tagged Argolikos Arghival Library History and Culture, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Βιογραφίες, Βουλευτές, Μιχαήλ Κωτσάκος, Νομικός, Πρόσωπα, Πολιτικοί, Τρικούπης Χαρίλαος on 8 Ιανουαρίου, 2020| Leave a Comment »

Κωτσάκος Μιχαήλ (περ. 1845 – 1913)

Μιχαήλ Κωτσάκος – Δημοσιεύεται στην «Ποικίλη Στοά» 16 (1914) σ. 551.

Ο Μιχαήλ Κωτσάκος ήταν δικηγόρος και βουλευτής της επαρχίας Άργους. Καταγόταν από το Ναύπλιο, αλλά πολιτεύτηκε στην επαρχία Άργους, όπου και εκλέχτηκε δύο φορές βουλευτής, το 1892 με το κόμμα του Χαριλάου Τρικούπη, που αναδείχτηκε τότε πρώτο, και το 1899 με το κόμμα του Γ. Θεοτόκη, ο οποίος εξαγγέλλοντας ότι θα συνεχίσει την πολιτική του Χαρ. Τρικούπη, κέρδισε επίσης τις εκλογές. Η επιτυχία αυτή του Θεοτόκη ήταν αναμενόμενη, ύστερα από τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, την ήττα της ντροπής, που υπέστη η χώρα μας επί πρωθυπουργίας Θ. Δηλιγιάννη και Δημ. Ράλλη. Άλλη μια φορά που ήταν υποψήφιος ο Κωτσάκος, το 1885, δεν είχε εκλεγεί. Τότε αναδείχτηκε πρώτο το κόμμα του Θ. Δηλιγιάννη.

Ο τρικουπικός Μιχ. Κωτσάκος είχε ν’ αντιμετωπίσει σφοδρή πολεμική στο Άργος και για το λόγο ότι δεν ήταν Αργείος. Πολλά δημοσιεύματα στον τοπικό Τύπο αποπνέουν πολιτική εμπάθεια, που φανερώνουν εν μέρει την πολιτική εξαχρείωση της εποχής και δε μας βοηθούν να μορφώσουμε γνώμη για την προσωπικότητα του βιογραφούμενου [1].

Ο Κωτσάκος είχε χρηματίσει αντιπρόεδρος του δικηγορικού συλλόγου Αθηνών [2]. Τα τελευταία χρόνια είχε αποσυρθεί από την πολιτική ζωή και ζούσε ήσυχα στην Αθήνα με τη γυναίκα του Ελένη, το γένος Δαμιανού. Πέθανε στην Αθήνα στις 18 Ιουνίου 1913.

Παραθέτουμε νεκρολογία την οποία δημοσίευσε η εφημερίδα «Δαναΐς», φ. 43/18-7-1913.

Μιχαήλ Κωτσάκος

«Δεν ήτο βεβαίως χειμαρρώδους ευγλωττίας ανήρ, αλλ’ οι λόγοι του, οι πάντοτε μεμετρημένοι και συνετοί, στηριζόμενοι επί της ερεύνης της αληθείας και του δικαίου, ενεποίουν την δέουσαν εντύπωσιν και εν τοις Δικαστηρίοις και εν τω Κοινοβουλίω. Αναμιχθείς εις την πολιτικήν κατώρθωσεν εντός ολίγου να καταστή ο κυριώτερος πολιτικός παράγων της ιδιαιτέρας αυτού επαρχίας Άργους, επικρατήσας πάντων των παλαιοτέρων εν αυτή πολιτευτών, τινές των οποίων εκέκτηντο πατρόθεν πολιτικήν ισχύν ακαταγώνιστον θεωρουμένην. Ανήρ διαυγούς κρίσεως, λεπτών τρόπων, αξιοπρεπής συνεκράτει εαυτόν επί ανωτέρου τινός επιπέδου μη ενδίδων εις τας βιαίας απαιτήσεις αχαλιναγωγήτου, κραιπαλούσης οχλοκρατίας…».

Υποσημειώσεις

[1] Η Φιλοδηλιγιαννική εφημερίδα «Αγαμέμνων» του Ανάργ. Κ. Τημελή συχνά αναφέρεται στον κακό και επικίνδυνο Κωτσάκο και εκφράζεται πολύ επιτιμητικά (βλ. πολλά φύλλα 1893-1894). Τις παραμονές των εκλογών του 1895 εξαπολύει κατά μέτωπον επίθεση: «Μαυρίσατε Κωτσάκον». (φ. 119/14-4-1895).

[2] Βλ. εφ. «Δαναΐς», φ. 43/18-7-1913, σύντομη νεκρολογία.

Πηγή

Οδυσσέας Κουμαδωράκης, Άργος το πολυδίψιον, Εκδόσεις εκ Προοιμίου, Άργος, 2007.

Read Full Post »

«Σπυρίδων – Ο άλλος Τρικούπης 1788-1873» – Λύντια Τρίχα

Posted in Βιβλία - Αργολίδα, tagged 1821, Argolikos Arghival Library History and Culture, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Βιβλία, Βιβλίο, Βιβλιοπαρουσίαση, Βιογραφίες, Ιστορία, Λύντια Τρίχα, Σπυρίδων Τρικούπης, Τρικούπης Χαρίλαος, Spyridon Trikoupis on 9 Ιουλίου, 2019| Leave a Comment »

«Σπυρίδων – Ο άλλος Τρικούπης 1788-1873» – Λύντια Τρίχα

Το Μάρτιο του 2019 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Πόλις», το βιβλίο 848 σελίδων, «Σπυρίδων – Ο άλλος Τρικούπης 1788-1873» της Λύντιας Τρίχα που βιογραφεί τον Σπυριδώνα Τρικούπη. Η Λύντια Τρίχα γεννήθηκε το 1950 στην Αθήνα, όπου και σπούδασε νομικά. Από το 1987 ασχολείται με την έρευνα της νεότερης ελληνικής ιστορίας, έχει επεξεργασθεί το αρχείο του Χαρίλαου Τρικούπη και έχει δημοσιεύσει δέκα βιβλία ιστορικού περιεχομένου. Επί μία εξαετία ασχολήθηκε ενεργά με τη διοίκηση και τη διεύθυνση του Ε.Λ.Ι.Α., ως γενική γραμματέας και αντιπρόεδρός του. Σήμερα είναι αντιπρόεδρος του Ιδρύματος Παιδείας και Ευρωπαϊκού Πολιτισμού.

Φιλελεύθερος πολιτικός ευρωπαϊκού προσανατολισμού, διπλωμάτης και λόγιος, ο Σπυρίδων Τρικούπης (1788-1873) ήταν ο πρώτος πρωθυπουργός της Ελλάδας και ο πρώτος πρεσβευτής της στο Λονδίνο. Ένας από τους ηγέτες του αγγλικού κόμματος, βαθύτατα συνταγματικός και θαυμαστής του βρετανικού πολιτεύματος, μύησε τον γιο του, τον Χαρίλαο Τρικούπη, στον κοινοβουλευτισμό και του ενέπνευσε τον σεβασμό προς το Σύνταγμα.

Ο Σπυρίδων έζησε τον φόβο του ραγιά στο Μεσολόγγι και στην Πάτρα, την ξεγνοιασιά του φοιτητή στη Νάπολη και στο Παρίσι, την αγωνία της Επανάστασης, τη χλιδή των αριστοκρατικών σαλονιών του Λονδίνου, την εύνοια και τη δυσμένεια του Όθωνα, την άσκηση της εξουσίας αλλά και την υποχρεωτική πολιτική απραξία.

Με μόρφωση σπάνια για την εποχή του και με σημαντική και εν πολλοίς άγνωστη δράση κατά την Ελληνική Επανάσταση, θεωρείται ο κατεξοχήν Έλληνας ιστοριογράφος της.

Το εξώφυλλο της ογκώδους βιογραφίας του Σπ. Τρικούπη (848 σελίδες) που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις.

Περιεχόμενα

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ – ΠΡΟΛΟΓΟΣ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα νεανικά χρόνια

1788: Ο Σπυρίδων και το Μεσολόγγι – Οικογενειακές καταβολές – Ο πατέρας του, Ιωάννης Τρικούπης – Τα νεανικά χρόνια του Σπυρίδωνα – Οι πρώτες επαγγελματικές δραστηριότητες – Περιπλανήσεις και πνευματικές αναζητήσεις – Ο Νικόλαος Στράνης και οι Βρετανοί περιηγητές.

Με τον λόρδο Guilford

Ο λόρδος Guilford – Από την Πάτρα στο Λονδίνο, 1815-1817 – Ταξιδεύοντας ανά την Ευρώπη, 1817-1819 – Σπουδές αρχαιολογίας στη Νάπολη, 1819 – Σπουδές φιλολογίας στο Παρίσι, 1820-1822.

Στα πρώτα χρόνια της Επανάστασης

Ο Ιωάννης Τρικούπης στην Επανάσταση, 1821-1824 – Ο Σπυρίδων στο Μεσολόγγι και στα Ιόνια, 1822-1823 – Η πρώτη του εκλογή ως παραστάτη Μεσολογγίου, 1823 – Από την Ύδρα στην Κέρκυρα, 1823-1824 – Ο θάνατος του Ιωάννη Τρικούπη, 1824.

Σπυρίδων, Σολωμός και λόρδος Βύρων

Ο Σπυρίδων και ο Διονύσιος Σολωμός – Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν – Ο λόρδος Βύρων
Ο επικήδειος λόγος για τον λόρδο Βύρωνα.

Στο Βουλευτικό, 1824-1826

Είσοδος στο Βουλευτικό, 1824 – Στο Ναύπλιο, 1824 – Στο λυκαυγές της εξουσίας – Στην τρίτη βουλευτική περίοδο, 1825 – Επευφημίες και επιφυλάξεις – Στο επίκεντρο των πρώτων αναζητήσεων μονάρχη – Αποστολή στα Επτάνησα, 1825 – Επιστροφή στο Βουλευτικό, 1825 – Η ζωή στο Ναύπλιο, 1825-1826 – Η Αικατερίνη Μαυροκορδάτου – Επενδύσεις σε ακίνητα, 1825-1826.

Στη Γ’ Εθνική Συνέλευση, 1826-1827

Το Μεσολόγγι κινδυνεύει – το Μεσολόγγι πέφτει – Στη Γ’ Εθνική Συνέλευση, 1826 – Μέλος της Διοικητικής Επιτροπής, 1826 – Στον Πόρο και στην Αίγινα, 1826 – Νέα σύγκληση της Γ’ Εθνικής Συνέλευσης, 1827.

Από τον Καποδίστρια στην Αντιβασιλεία, 1828-1833

Πρωθυπουργός του Καποδίστρια, 1828-1829 – Υπουργός αντιπολιτευόμενος, 1829 – Στην αντιπολίτευση, 1829-1831 – Ιδιωτικές ώρες, 1828-1832 – Στην περίοδο της αναρχίας, 1831-1832 – Πρωθυπουργός της Αντιβασιλείας, 1833.

Πρεσβευτής στο Λονδίνο, 1834-1838

Από το Ναύπλιο στο Παρίσι – Άφιξη και κοινωνική ζωή στο Λονδίνο – Διπλωματική δραστηριότητα, 1834-1837 – Περί Συντάγματος.

Από την Αθήνα στο Λονδίνο, 1838-1843

Επιστροφή στην Αθήνα, 1838 – Τα Πατήσια και η δούκισσα της Πλακεντίας – Διεργασίες διορισμού – Και πάλι πρεσβευτής στο Λονδίνο, 1841-1843.

Από το Σύνταγμα του 1844 στο Σύνταγμα του 1864

Το Σύνταγμα του 1844 – Στην πρώτη συνταγματική κυβέρνηση, 1844 – Γερουσιαστής, 1844-1850 – Παρίσι, 1850 – Και πάλι στο Λονδίνο, 1851-1861 – Εμπόλεμος διπλωματία – Στην Αθήνα και στη Β’ Εθνοσυνέλευση, 1862-1864 – Προς το τέλος, 1865-1873.

Σπυρίδων ο λόγιος

Ο Σπυρίδων και η γλώσσα – Ο Δήμος – Η ποίηση στη ζωή του – Η Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Ο επικήδειος λόγος για τον λόρδο Βύρωνα (κείμενο) – Δημοσιεύματα Σπυρίδωνα Τρικούπη (εν είδει Εργογραφίας) – Γενεαλογικό δένδρο – Χρονολόγιο

ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ – ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

Η συγγραφέας Λύντια Τρίχα. Η φωτογραφία δημοσιεύεται στην εφημερίδα Καθημερινή, 8-7-2019.

Ο Σάκης Ιωαννίδης στην εφημερίδα «Καθημερινή», 23 Απριλίου 2019, γράφει για το βιβλίο:

Στο άκουσμα του ονόματος «Τρικούπης», το μυαλό των περισσότερων πηγαίνει σχεδόν αυτόματα στον «Χαρίλαο», το «Τις πταίει» και την πτώχευση του 1893, την οποία θυμηθήκαμε αρκετές φορές τα τελευταία χρόνια.

Για πολλά χρόνια, ωστόσο, ο πιο προβεβλημένος Τρικούπης ήταν μόνο ο Σπυρίδων, πατέρας του Χαριλάου, ο οποίος έζησε μια ζωή άκρως ενδιαφέρουσα και συναρπαστική και ήταν πολλά παραπάνω από τον ιστοριογράφο της Ελληνικής Επανάστασης. Θα ήταν εύλογο να υποθέσουμε την υπερηφάνεια που θα αισθάνθηκε ο πατέρας βλέποντας τον γιο του να διαπρέπει και να κατακτά το υψηλότερο πολιτικό αξίωμα του νεοσύστατου τότε ελληνικού κράτους, αλλά είναι άδικη η σκιά που ρίχνει στη ζωή του Σπυρίδωνα. Αυτή την αδικία έρχεται να διορθώσει η βιογραφία «Σπυρίδων. Ο άλλος Τρικούπης» της Λύντιας Τρίχα που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις.

Έχοντας διακριθεί με το Κρατικό Βραβείο Βιογραφίας 2017 για το βιβλίο «Χαρίλαος Τρικούπης. Ο πολιτικός του «Τις πταίει» και του «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν» (εκδ. Πόλις), η συγγραφέας εμβαθύνει στην οικογένεια Τρικούπη και παρουσιάζει με λεπτομέρεια γνωστές και άγνωστες πτυχές του ανθρώπου που διαμόρφωσε την προσωπικότητα του Χαρίλαου και έζησε σε τρεις διαφορετικές περιόδους, την τουρκοκρατία, την Ελληνική Επανάσταση και τη βασιλεία του Όθωνα.

Η ζωή του Σπυρίδωνος Τρικούπη περικλείεται σε 11 κεφάλαια και συγκροτεί έναν τόμο περίπου 850 σελίδων. Ξεκινά από τα νεανικά του χρόνια στο Μεσολόγγι για να καταλήξει στον θάνατό του σε ηλικία 85 ετών, πολύ πιο πάνω από τον μέσον όρο ηλικίας της εποχής, ενώ το τελευταίο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον λόγιο Σπυρίδωνα, στη συγγραφή της Ελληνικής Επανάστασης αλλά και στην ποίηση που απ’ ό,τι φαίνεται είχε σημαντικό ρόλο στη ζωή του παρόλο που (σχεδόν) κανείς δεν τον θυμάται σήμερα ως ποιητή. Ιδιαίτερη αναφορά κάνει η συγγραφέας στα πρόσωπα που επηρέασαν τον Σπυρίδωνα, όπως ο Βρετανός λόρδος Γκίλφορντ, υπό την προστασία του οποίου κατάφερε να σπουδάσει, να ταξιδέψει στο εξωτερικό και να δημιουργήσει ένα δίκτυο χρήσιμων επαφών και ανθρώπων, και o Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος τον οποίο εκτιμούσε και παντρεύτηκε την αδελφή του Αικατερίνη. Στο παράρτημα του τόμου η συγγραφέας δημοσιεύει τον πολυμεταφρασμένο επικήδειο λόγο που έγραψε για τον λόρδο Βύρωνα, αν και οι δυο τους ήταν ζήτημα εάν είχαν συναντηθεί πάνω από δύο φορές λίγο πριν πεθάνει ο Βρετανός φιλέλληνας.

Μέσα από τις σελίδες του τόμου βλέπουμε τις συνθήκες υπό τις οποίες διαμορφώνεται η προσωπικότητα του Σπυρίδωνος και πώς από γιος ενός σεβαστού προύχοντα από το Μεσολόγγι σταδιακά «ανεβαίνει» την κοινωνική κλίμακα, κατακτά πολιτικά αξιώματα και γίνεται πρέσβης της Ελλάδας στο Λονδίνο. Η συγγραφέας παρουσιάζει το πορτρέτο ενός ανθρώπου μορφωμένου, ευγενούς, με πνεύμα επιχειρηματικό, με ικανότητες πολιτικού «μπαλωματή» που έγιναν διπλωματικές, που μπορεί να μην έπιασε στα χέρια του το καριοφίλι αλλά βοήθησε τον αγώνα συγκεντρώνοντας χρήματα και γράφοντας την ιστορία του – αν και επικρίθηκε στην εποχή της – που αν και θαύμαζε τον Καποδίστρια δεν δίστασε να συγκρουστεί μαζί του και να παραιτηθεί από την κυβέρνησή του όταν του ζητήθηκε να «παρακάμψει» διαδικασίες και νόμους. Σε ένα σχόλιό της η συγγραφέας περιγράφει τη γέννηση του νεποτισμού στο ελληνικό κράτος με τον διορισμό συγγενών του Καποδίστρια σε επιφανείς θέσεις και του Τρικούπη στον δημόσιο τομέα. Το ενδιαφέρον είναι ότι ενώ οι του Καποδίστρια αποσύρθηκαν μετά τη δολοφονία του, οι συγγενείς του Τρικούπη παρέμειναν και συνέχισαν να διορίζονται καθώς υπηρετούσαν σε αυτό που σήμερα θα λέγαμε «ευρύτερος δημόσιος τομέας».

Η έρευνα βασίζεται σε δημοσιευμένο και μη αρχειακό υλικό, ενώ η αφήγηση της Λύντιας Τρίχα διανθίζεται από άγνωστες πτυχές της ζωής του Τρικούπη, όπως η παραίνεσή του στον Σολωμό να αλλάξει μια στροφή του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» για να μη δυσαρεστήσει την Ευρώπη, αλλά και η μεγάλη του προσωπική τραγωδία, καθώς από τα έξι παιδιά του επιβίωσαν μόνο τα δύο.

Read Full Post »

Η εκσυγχρονιστική πολιτική του Τρικούπη και το Άργος

Posted in Άργος, Άρθρα - Μελέτες - Εισηγήσεις, tagged Argolikos Arghival Library History and Culture, Greek History, Άργος, Άρθρα, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Βασίλειος Τσιλιμίγκρας, Θεόδωρος Δηλιγιάννης, Ιστορία, Πρακτικά Συνεδρίου, Πολιτική, Τρικούπης Χαρίλαος on 2 Αυγούστου, 2018| Leave a Comment »

Η εκσυγχρονιστική πολιτική του Τρικούπη και το Άργος. Βασίλειος Τσιλιμίγκρας, Φιλόλογος – Σχολικός Σύμβουλος. Πρακτικά του Ά Συνεδρίου Αργειακών Σπουδών, «Το Άργος κατά τον 19ο αιώνα», Άργος 5-7 Νοεμβρίου 2004, Έκδοση, «Σύλλογος Αργείων ο Δαναός», Άργος, 2009.

Αν για την Ευρώπη το τέλος του 18^ου αιώνα και το πρώτο μισό του 19^ου είναι η εποχή των επαναστάσεων και το δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα η εποχή του κεφαλαίου και της δημιουργίας των αυτοκρατοριών, γεγονός που κάνει ιδιαίτερα συναρπαστικό τον αιώνα αυτό [1], για την Ελλάδα του 19^ου αιώνα η επανάσταση του 1821, η απελευθέρωση, η προσπάθεια συγκρότησης οργανωμένου κράτους και το πείραμα του αστικού εκσυγχρονισμού του Τρικούπη είναι βασικοί σταθμοί της πορείας της ελληνικής κοινωνίας που αποδεικνύουν ότι, και αν ακόμη δεν ακολουθεί τον ευρωπαϊκό πολιτικο-κοινωνικό και οικονομικό βηματισμό, οραματίζεται και επιχειρεί. [2] Σ’ αυτό το ιστορικό πλαίσιο ενός αιώνα που αρχίζει για την Ελλάδα με επανάσταση και λήγει με ήττα (1897), που είναι μια από τις καθοριστικές παραμέτρους και προάγγελος μιας στρατιωτικής εκσυγχρονιστικής επανάστασης (1909), ο μελετητής της εποχής του Τρικούπη ίσως εκτιμήσει ως πρώιμη την απόπειρά του, σε σχέση με το επίπεδο της ελληνικής κοινωνίας γενικά και της πολιτικοοικονομικής δομής της ειδικότερα.

Ο φωτογράφος Σόλωνας Βάθης, φωτογραφίζει τον Τρικούπη στο ατελιέ του στο Παρίσι.

Η πολιτική εκσυγχρονισμού του Τρικούπη ή ο νεωτερισμός του είναι ένα ενδιαφέρον και θεμελιακό ζήτημα για την πορεία της ελληνικής κοινωνίας και πρόκληση ταυτόχρονα για την κατανόηση της πολυπλοκότητας της Νεοελληνικής Ιστορίας. Ο Σπύρος Τζόκας, στο βιβλίο του Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, παρουσιάζοντας τη ζωή και το έργο του Τρικούπη διαπιστώνει τα εξής:

«Η προσωπικότητα του Μεσολογγίτη πολιτικού είναι άρρηκτα δεμένη με μια από τις πολυτάραχες περιόδους της νεοελληνικής Ιστορίας, της οποίας οι εξελίξεις, οι αντιφάσεις, οι πρόοδοι και τα πισωγυρίσματα χρήζουν ευρύτερης και συστηματικότερης έρευνας, ώστε να απαντηθούν ερωτήματα που διαρκώς προκύπτουν». [3]

Αν ο πόλεμος είναι η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα, φαίνεται ότι η πολιτική και η κοινωνική της εφαρμογή είναι μια «αιματηρή» σύγκρουση πολλών επιπέδων και δραματικών επιλογών. Σ’ αυτό το χώρο των πολιτικών επιλογών και συγκεκριμένα του Τρικουπικού εκσυγχρονισμού, [4] ο ρόλος της τοπικής κοινωνίας υπήρξε καθοριστικός. Η λειτουργία του πολιτικού συστήματος στη βάση της κοινωνικής δομής, δηλαδή στη μικρή πόλη και την κοινότητα, παρέχει τη δυνατότητα ασφαλέστερης, πρωτογενούς και αυθεντικής προσέγγισης των διαμορφούμενων πολιτικών σχέσεων, και μάλιστα στη συγκεκριμένη και χρονική περίοδο, αλλά και της υποδοχής των θεσμικών παρεμβάσεων μέσα από τα δίκτυα εξουσίας και οικονομικής και κοινωνικής δράσης. Το γεγονός αυτό δεν απλοποιεί τα πράγματα αλλά περιορίζει το πεδίο ανάλυσης και ίσως βοηθά στην καλύτερη κατανόηση των εξελίξεων.

Με αφετηρία αυτές τις παρατηρήσεις θα επιχειρήσω να προσδιορίσω σαφέστερα το θέμα μου προβάλλοντας το εξής βασικό ερώτημα: Η ολομέτωπη, ουσιαστικά, πολιτική αντίδραση του Άργους [5] απέναντι στον Τρικουπικό εκσυγχρονισμό, σημαίνει ότι ο Αργειακός λαός απέρριψε το εγχείρημα του εκσυγχρονισμού της νεοελληνικής κοινωνίας ή ότι η εγγράμματη τοπική ελίτ, η κρατική αστική ομάδα και τα υπολείμματα των προεστών αντιδρούν απόλυτα και έντονα στην προσπάθεια κοινωνικής αναβάθμισης και οικονομικής προόδου, δίνοντας ουσιαστικά μια ψεύτικη εικόνα για τη στάση του μεγαλύτερου τμήματος της αγροτικής κοινωνίας του Άργους, το οποίο εξαρτημένο και υπανάπτυκτο ακολουθεί την πορεία που του υποδεικνύεται ή που φαινομενικά του επιβάλλεται;

Η απάντηση στο ερώτημα αυτό, όπως θα φανεί στη συνέχεια, μπορεί να είναι διπλή. Στην πρώτη ανάγνωση των στοιχείων φαίνεται ότι η Αργειακή κοινωνία κινείται σε αντίθετη κατεύθυνση με τη θεσμοθετούμενη κοινωνική, πολιτική και οικονομική αστική εξέλιξη [6] παρά το ότι εκφράζει, μέσω του τύπου, αιτήματα εκσυγχρονιστικά. Μια δεύτερη, όμως, ανάγνωση μπορεί να αναδείξει τη διαφορετική, έστω και λόγω διαίσθησης, αντίδραση της πλειοψηφίας του Αργειακού λαού, ο οποίος δεν μπορεί να εκφραστεί, τουλάχιστον, μέσω του τύπου και των μηχανισμών εξουσίας αλλά διαφαίνεται η στάση του σε διάφορες ευκαιρίες πολιτικών επιλογών.

Προσπαθώντας, λοιπόν, να καταγράψουμε και να ερμηνεύσουμε τη στάση της κοινωνίας του Άργους απέναντι στο εκσυγχρονιστικό όραμα του Τρικούπη μελετήσαμε τις τοπικές εφημερίδες. Άλλες πηγές δεν εντοπίστηκαν. Αυτή η μοναδικότητα του είδους των πηγών δημιουργεί ερωτηματικά για τη δυνατότητα ουσιαστικής κατανόησης των πολύπλοκων διεργασιών και σχέσεων, σκοπιμοτήτων και συμφερόντων που συνυπάρχουν και οδηγούν στην τελική διαμόρφωση της πρώτης σελίδας της εφημερίδας. Όμως, η προσεκτική προσέγγιση μπορεί να βοηθήσει στην αρκετά ικανοποιητική κατανόηση των παρεχομένων πληροφοριών. [7]

Θεόδωρος Δηλιγιάννης (1824 ή 1820-1905). Πέντε φορές Πρωθυπουργός της Ελλάδας.

Για να μπορέσουμε, λοιπόν, να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα και να προσδιορίσουμε την πραγματική στάση της Αργειακής κοινωνίας είναι αναγκαίο να επισημάνουμε τα βασικά χαρακτηριστικά του Τρικουπικού εκσυγχρονισμού και του Δηλιγιαννικού εθνικισμού, τα οποία συνοπτικά και συμβολικά αποτυπώνονται και στην επιλογή των ονομάτων των αντίστοιχων κομμάτων, Νεωτερικόν το κόμμα του Τρικούπη και Εθνικόν το κόμμα του Δηλιγιάννη. Η ονομασία επομένως απηχεί και τις πολιτικές επιλογές του κάθε κόμματος.

Ο νεωτερισμός του Τρικούπη συνίσταται στη διάκριση των εξουσιών και στην ανάπτυξη της ιδιωτικής κοινωνίας μέχρι την αυτονόμησή της ενώ για τον Δηλιγιάννη εθνική ήταν αυτή καθαυτή η ανάπτυξη του ανάμικτου κρατικοινωνικού συστήματος μέσα στο οποίο έδρευαν και τα ιδιωτικά συμφέροντα. Η αντίθεση αυτή και η ύπαρξη των δύο κομμάτων συγκροτεί την αρχή του νεοελληνικού δικομματισμού. Και τα δύο κόμματα επεδίωκαν να αντιπαρατεθούν στο επίπεδο του χειρισμού και της αξιοποίησης της κρατικής μηχανής. Ο εκσυγχρονισμός με όλες τις προεκτάσεις του αποτελούσε λειτουργική προϋπόθεση για την εθνική ανόρθωση και από αφηρημένο δεοντολογικό σχήμα γίνεται αντικείμενο ανταγωνισμού [8].

Στην περίοδο από το 1875 και μετά παρουσιάζεται μια αισθητή αλλαγή των κυρίαρχων κοινωνικών και οικονομικών δομών της χώρας. Η ένταση του ρυθμού αστικοποίησης αυξάνεται, η εμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής έχει ήδη συντελεστεί και ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας γίνεται πιο περίπλοκος και νέα κυρίαρχα κοινωνικά στρώματα αρχίζουν να συγκροτούνται που δεν ενδιαφέρονται τόσο για την κρατική εξουσία όσο για τη δυνατότητα οικονομικής δραστηριοποίησης με τη λήψη μέτρων που θα ευνοούσαν την προώθηση των συμφερόντων τους (Βιομήχανοι, Σταφιδέμποροι, Χρηματιστές). Ο ρόλος του κράτους είναι κυρίαρχος στη διαδικασία της απόσπασης υπερπροϊόντος από τους εργαζόμενους με σκοπό τη δημιουργία νέων κυρίαρχων κοινωνικών στρωμάτων [9].

Ο Τρικούπης εκφράζοντας αυτά τα νέα κοινωνικά στρώματα και τον πόθο για οικονομική ανάπτυξη εξυπηρετεί το μεγάλο ιδιωτικό κεφάλαιο στην πορεία προς την αστικοποίηση και τον εξευρωπαϊσμό των κοινωνικών σχέσεων. Βασικά αιτήματα που προβάλλει είναι η συγκρότηση κράτους δικαίου, ο εξορθολογισμός της διοίκησης με τον καθορισμό των προσόντων των δημοσίων υπαλλήλων, ώστε να περιοριστεί η ευνοιοκρατία, η ανάπτυξη της οικονομίας και ενίσχυση της γεωργίας, η βελτίωση της άμυνας και της υποδομής κατά κύριο λόγο του συγκοινωνιακού δικτύου. Αυτό θα το πετύχαινε με την οργανωτική αναδιάρθρωση, τη βελτίωση των οικονομικών του κράτους, την αύξηση των φόρων, τη σύναψη δανείων και την παροχή κινήτρων για επενδύσεις. Ο Τρικούπης αποβλέπει στο μοντέλο της αγγλικής κοινωνίας, στην ενίσχυση της οικονομίας και αποδυνάμωση της πολιτικής εξουσίας.

Αντίθετα ο Δηλιγιάννης στοχεύει στην ισχυρή πολιτική εξουσία που θα ελέγχει την οικονομία, προβάλλει την κοινωνική δικαιοσύνη, τη μείωση των φόρων, τη διατήρηση του κράτους ως προνομιακού χώρου πελατειακών εξυπηρετήσεων, την απέχθεια του στο χρηματιστικό κεφάλαιο και την οικονομική ανάπτυξη με βάση τις παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες. Στους κόλπους του κόμματός του είχαν συγκεντρωθεί όλοι οι δυσαρεστημένοι από κάθε κοινωνικό στρώμα. Ουσιαστικά ο Δηλιγιάννης εξέφραζε τη δυσαρέσκεια εναντίον του Τρικούπη.

Άργος

Μέσα σ’ αυτό το αντιφατικό και συγκρουσιακό πολιτικό τοπίο, όπου κάθε φορά που ο Τρικούπης παίρνει την εξουσία και θεσμοθετεί, ακολουθεί ο Δηλιγιάννης που καταργεί τα νομοθετήματα και ακυρώνει τις κρατικές λειτουργίες, ποιά είναι η στάση της Αργειακής κοινής γνώμης αλλά και του Αργειακού τύπου που, όπως φαίνεται, είναι η αποκλειστική πηγή πληροφοριών για την εποχή εκείνη;

Το κλίμα που επικρατεί σε σχέση με την πολιτική Τρικούπη είναι ιδιαίτερα αρνητικά φορτισμένο λόγω της εμπάθειας και του φανατισμού ο οποίος κυριαρχεί. Το κύριο σώμα των τοπικών εφημερίδων (Άργος, Αργολίς, Δαναός, Αγαμέμνων) τοποθετείται αρνητικά απέναντι στην πολιτική Τρικούπη, χωρίς να λείπουν και αντικειμενικές τοποθετήσεις είτε πραγματικές είτε τεχνητές. [10] Στον αντίποδα η εφημερίδα Ερασίνος υπερασπίζεται την πολιτική Τρικούπη αποφεύγοντας γενικά την υιοθέτηση σκληρού και υβριστικού λόγου χωρίς να αποκλείεται κάποια φορά και αυτό στη δίνη της πολιτικής αντιπαράθεσης. [11]

Αγαμέμνων

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι το αίτημα του εκσυγχρονισμού κυριαρχεί στον τοπικό τύπο γύρω στο 1875. Η εφημερίδα Αργολίς σε άρθρο της με τίτλο « Ο Κυρίαρχος Λαός» στηλιτεύει την εκμετάλλευση του λαού και τη δραματική κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει. Η απόγνωση των πολιτών είναι χαρακτηριστική αλλά και η απαίτηση για εκσυγχρονισμό και εξυγίανση της πολιτικής και οικονομικής ζωής επιτακτική ακόμη και από εκείνους οι οποίοι στη συνέχεια θα γίνουν οι σκληρότεροι επικριτές του Τρικούπη. [12]

Η άνοδος του Τρικούπη στην εξουσία με κυβέρνηση «διαβατική », δηλαδή μεταβατική, ύστερα από πρόσκληση του βασιλιά Γεωργίου του Α΄ και σε αντίθεση με την αρχή της δεδηλωμένης που θεσμοθετήθηκε το 1875, αντιμετωπίζεται από τον τοπικό τύπο θετικά χωρίς να παραλείπεται η επισήμανση της ανακολουθίας του Τρικούπη σε σχέση με τις διακηρύξεις του (Το άρθρο του Τις πταίει;). Παράγοντας που προσδιορίζει τις πολιτικές εξελίξεις είναι ο βασιλιάς ο οποίος, ταυτόχρονα, είναι και «ο θεματοφύλακας του έθνους και η καταφυγή στις δύσκολες στιγμές». Η ανάγκη χειραγώγησης της κυβέρνησης Τρικούπη από τους πολιτευόμενους και τον τύπο είναι η βασική πρόταση για την επιτυχία της. Ταυτόχρονα εκτιμάται ως θετική η διενέργεια των εκλογών του 1875 από την κυβέρνηση Τρικούπη κατά τρόπο τίμιο και συνταγματικό (Αργολίς, 3-9-1875). [13]

Η ανάληψη της εξουσίας από τον Τρικούπη το 1880 και η κατάργηση, στο επτάμηνο διάστημα της άσκησης της εξουσίας, του φόρου της δεκάτης, φαίνεται να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των γεωργών και των κτηνοτρόφων. [14] Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη η περίπτωση κτηνοτρόφου από το Μπερμπάτι (Πρόσυμνα) της Αργολίδας. Σε επίσκεψη του Τρικούπη στο Ναύπλιο (Ιούλιος του 1880) θα του εκφράσει τις ευχαριστίες του για την κατάργηση του φόρου της δεκάτης: «Είσαι ο πρωθυπουργός; Ο θεός να σε πολυχρονάη. Σ’ ευχαριστούμε πολύ που μας έσωσες από τα κονάκια και από το φόρο της δεκάτης .Έκαμες μυστήριο. Όλοι οι χωρικοί ανάπτουν κερί στο όνομά σου». Ας σημειωθεί ότι η εφημερίδα που αναφέρει το περιστατικό αντιπολιτεύεται έντονα τον Τρικούπη. [15] Το περιστατικό αυτό, αν και είναι από τα ελάχιστα που αναφέρονται και κάνουν θετική αποτίμηση της πολιτικής του Τρικούπη, νομίζω ότι αποκαλύπτει το θετικό αντίκτυπο που είχε η κατάργηση του φόρου της δεκάτης και η πολιτική Τρικούπη στον απλό γεωργό και κτηνοτρόφο και γενικότερα στον απλό πολίτη που δεινοπαθούσε έντονα, μέχρι τότε, από τους ενοικιαστές των φόρων, οι οποίοι τον εκμεταλλεύονταν άπληστα.

Αργολίς

Η επομένη περίοδος (3-3-1882 μέχρι 19-4-1885) είναι η περίοδος των πρώτων σημαντικών μέτρων που παίρνει ο Τρικούπης, τα οποία αφορούν την αξιοποίηση των φυσικών πόρων, την ανάπτυξη του σιδηροδρομικού και οδικού δικτύου, τη δημιουργία έργων υποδομής αλλά και επιβολής νέων φόρων (καπνού, τσιγαρόχαρτου, πετρελαίου, ειδών πολυτελείας) και την επιδίωξη προσέλκυσης κεφαλαίων από το εσωτερικό και το εξωτερικό. Επίσης ο Τρικούπης επιδιώκει διασφάλιση της δημόσιας τάξης (νόμοι για τη δίωξη της ληστείας, της ζωοκλοπής, την πάταξη της φοροδιαφυγής, την αναδιοργάνωση της δημόσιας αστυνομίας και της αγροφυλακής), την αναδιοργάνωση του στρατού, την αναμόρφωση του δημοσιονομικού και διοικητικού μηχανισμού και την εκβιομηχάνιση της χώρας.

Σ’ αυτά τα μέτρα η κοινή γνώμη του Άργους φαίνεται να τοποθετείται αρνητικά. Καταγγέλλεται το νέο νομισματικό σύστημα εξαιτίας του οποίου υποτιμήθηκε η δραχμή κατά 12%, με το οποίο επιδιώχθηκε η ενοποίηση του νομισματικού συστήματος (κυρίως όμως ωφελήθηκε, προσωρινά τουλάχιστον η Εθνική Τράπεζα). Επίσης, η επιβολή φόρων και ιδιαίτερα στον καπνό και τα άλλα είδη πρώτης ανάγκης αντιμετωπίζεται με έντονη αντίδραση ( τουλάχιστον φραστική). Συγκεκριμένα καταγγέλλεται ο Πρωθυπουργός της χώρας και οι βουλευτές (Αργολίς 26-11-1882):

Κύριοι αντιπρόσωποι του Έθνους, σείς ιδίως οίτινες αποτελείτε την πλειοψηφίαν της Βουλής, την δουλικήν ακολουθούσαν τω άρματι του δεσποτικοτέρου των πρωθυπουργών, εξ όσων είδεν η νεοτέρα Ελλάς, γνωρίζετε τι κάμνετε , πού φέρεσθε και που ωθείτε το έθνος;… ο κ. Τρικούπης ήλθεν άλλοτε εις τα πράγματα με πρόγραμμα αυστηροτάτων οικονομιών, δι ών εδημοκόπει και κατήργει δημοσίας θέσεις περιττάς και σήμερον, σήμερον , ότε λέγει, ότι έχομεν ανάγκην χρημάτων κατέπνιξε το έθνος εν τη σπατάλη και τη ασωτεία, εξογκώσας τα δημόσια έξοδα με εκατοντάδες στρατιωτικών προβιβασμών, με παμπληθείς δημοσίας θέσεις…» και καταλήγει η εφημερίδα: « Αντιπρόσωποι του έθνους αποκρούσατε ανδρικώς τους νέους φόρους. Ο λαός γογγύζει. Η φορολογία απορροφά την ικμάδα των μόχθων του. Ευσπλαχνισθήτε την αθλιότητά του και οπισθοχωρήσατε. Άλλως, ατενίσατε μετά δέους και φρίκης το μέλλον.

Στην εντεινόμενη αντίθεση προς την πολιτική Τρικούπη η επίκληση στο λαό είναι έντονη και συνεχής:

Δυστυχώς Ελληνικέ λαέ ιδού οσημέραι φθίνεις. Ιδού σε αναμένει φοβερά χρεωκοπία… έως πότε θα κύπτης τον αυχένα ενώπιον του Δημάρχου, του Βουλευτού και άλλου πολιτικού κομματαρχίσκου… αναγνώρισον λαέ την δύναμίν σου, συνισταμένην εις την πολύτιμόν Σου ψήφον. Πάταξον δι’ αυτής τους βεβήλους μνηστήρας, και δός την ωραίαν νύμφην εις αχράντους και χρηστούς, ίνα διατηρήσωσι ταύτην αγνήν παρθένον. [16]

Οι καταγγελίες επεκτείνονται από την πολιτική διαφθορά και την άδικη εκμετάλλευση του πολίτη μέχρι την καταδίωξή του από τους εισπράκτορες των φόρων και τους χωροφύλακες. Η εφημερίδα Δαναός τις παραμονές των εκλογών και της ήττας του Τρικούπη ( 19-4/ 1-5-1885) σε άρθρο της με τίτλο Εθνικός Αγών αποφαίνεται ότι η «Η δυστυχία του λαού δεν έχει όρια» και απευθυνόμενη στο λαό τονίζει ότι «Πρέπει το αχρείον, το φαύλον, το πλουτοκρατικόν, το φορολόγον, το μονοπωλικόν, το σατραπικόν, το τυραννικόν, το καταχθόνιον, το προδοτικόν, το ανήθικον, το επάρατον, το δυσεπάρατον σύστημα Τρικούπη, πρέπει να πέση οικτρόν οικτρώς οικτρότατα. Πρέπει να σφαιροβοληθή πανταχόθεν στις κάλπες μετά φανατικής αγανακτήσεως υπό του λαού και από το οικοδόμημά του, το οποίον έκτισε με τους ιδρώτας του πτωχού Λαού, λίθος επί λίθου να μη μείνει και αυτά τα ερείπια να απολεσθώσιν » [17].

Με την ίδια ένταση οι κατηγορίες θα συνεχισθούν και στη δεύτερη μεγάλη περίοδο της Τρικουπικής διακυβέρνησης (1887-1890). Οι καταγγελίες πληθαίνουν με αίτημα την κυριαρχία του νόμου που έχει διασαλευθεί από την κυριαρχία του χωροφύλακα και του εισπράκτορα των χρηματιστηριακών παιχνιδιών, τους διορισμούς χωρίς να υπάρχουν ανάγκες στο δημόσιο, την καταστροφή του εμπορίου και την επιβουλή στην απονομή της δικαιοσύνης. [18] Παρά την ανανέωση της λαϊκής εντολής οι κατηγορίες θα συνεχισθούν και θα επεκταθούν μέχρι και αυτή της εθνικής προδοσίας στο Κρητικό ζήτημα, το 1889. (Ο Τρικούπης αρνήθηκε την παροχή βοήθειας στους Κρήτες όχι χωρίς αιτιολογία, που όμως δε θεωρήθηκε επαρκής). [19] Με τη στάση αυτή του τύπου επιχειρείται η απαξίωση της πολιτικής του Τρικούπη σε όλους τους τομείς που ανέπτυξε δραστηριότητα και κατά συνέπεια η συνολική απόρριψή της. [20]

Στην αρνητική και αντιδραστική αυτή στάση της πλειοψηφίας του τοπικού τύπου απέναντι στην πολιτική Τρικούπη θα πρέπει να προστεθεί και η απογοήτευση που εκφράζεται και για την πολιτική Δηλιγιάννη στη διάρκεια των διαφόρων περιόδων που άσκησε τη εξουσία. Ιδιαίτερα μάλιστα επικριτικά στέκονται στην αποτυχία της προσπάθειας να εισαχθεί σε δίκη ο Τρικούπης με την πρόταση για σύσταση εξεταστικής επιτροπής (1892) η οποία τελικά καταψηφίσθηκε και από τον ίδιο το Δηλιγιάννη. [21]

Οι επικρίσεις, επίσης, δεν αφήνουν στο απυρόβλητο και το βασιλιά, ο οποίος θεωρείται υπεύθυνος για την πτώση του Δηλιγιάννη το 1892. Η κύρια ευθύνη, όμως, αποδίδεται στον ίδιο τον Τρικούπη που καθοδηγεί το βασιλιά, στην προσπάθεια που επιχειρεί ο τοπικός τύπος, για να διασφαλιστεί, τουλάχιστον, ο βασιλιάς από τη φθορά στα μάτια της κοινής γνώμης, εφ’ όσον χαρακτηρίζεται ο αναμορφωτής της ελληνικής κοινωνίας ενώ οι αντιπρόσωποι του λαού, οι βουλευτές, είναι «τα σεσηπότα μέλη της κοινωνίας» (Αγαμέμνων 25-4-1893) [22].Το αποκορύφωμα της κατάκρισης εναντίον του Τρικούπη και των βουλευτών που τον στηρίζουν θα προκύψει μετά την χρεωκοπία του 1893. [23]

Με βάση, λοιπόν, τα γεγονότα που εκτέθηκαν, η αρνητική στάση της Αργειακής κοινωνίας απέναντι στην πολιτική του Τρικούπη, φαινομενικά τουλάχιστον, έχει καθολικό χαρακτήρα. Την επίθεση κατά του Τρικούπη φαίνεται ότι κατευθύνει η πνευματική, οικονομική και κρατικοδίαιτη ελίτ του Άργους που θεωρεί ότι η εκσυγχρονιστική αντίληψη και πρακτική του αποτελεί άμεση και άκρως επικίνδυνη κατάσταση για τη δυνατότητα διαχείρισης της εξουσίας εκ μέρους της και της κυριαρχικής της λειτουργίας, έστω και σε τοπικό επίπεδο. [24] Εκμεταλλευόμενη την οικονομική και διοικητική κυριαρχία της, επικαλείται τις συνέπειες της πολιτικής Τρικούπη σε βάρος του λαού, αξιοποιώντας τη λαϊκιστική τάση, προκειμένου να διαμορφώσει την κοινή γνώμη εναντίον της πολιτικής αυτής, χωρίς να μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι δεν υπάρχουν βάσιμες και σοβαρές αιτιάσεις για την πολιτική Τρικούπη, ιδίως απέναντι στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα.

Εφημερίδα «Ερασίνος»

Αν εξετάσουμε, όμως, προσεκτικά και κάποια άλλα γεγονότα, μαζί με το επεισόδιο του χωρικού από το Μπερμπάτι (Πρόσυμνα), που προαναφέρθηκε, μπορούμε να διατυπώσουμε και μια διαφορετική σκέψη. Οι εκλογές της 16-4-1895 κατά τις οποίες συντρίβεται το κόμμα του Τρικούπη, στην περιοχή του Άργους θα δώσουν τελείως διαφορετικά αποτελέσματα από τα αναμενόμενα, δηλαδή θα υπερισχύσουν οι υποψήφιοι του Τρικουπικού κόμματος σε βάρος των Δηλιγιαννικών, ώστε να εκπλαγεί η εφημερίδα Αγαμέμνων, η οποία ήταν σφοδρός πολέμιος της εκσυγχρονιστικής πολιτικής και προσωπικά του ίδιου Τρικούπη. Σε άρθρο της με τίτλο «Έλληνες ή Ιουδαίοι» επισημαίνει:

Κατασυνετρίβη τελείως, ψήψω Λαϊκή, ο εργάτης της χρεωκοπίας και της ατιμώσεως του Έθνους, αλλ’ εκ της πτώσεώς ταύτης ουδείς εχάρη πλήν των εν Μεσολογγίω αντιπάλων αυτού, άπας ο άλλος Λαός επικρογέλασεν έχων υπ’ όψει του αφ’ ενός την αξίαν του ανδρός εκμηδενισθέντος πολιτικώς, και αφ’ ετέρου τον βόρβορον δι’ ού περιεκαλύφθη πάσα αρετή του εκ της ολεθρίας συναλλαγής… μάλλον δε πιστεύομεν ότι νέαν τακτικήν πολιτικής θα μετέλθη ο πολιτευτής ούτος όν θεωρούμεν λίαν επικίνδυνον ως αντιπολιτευόμενον…

Επιπλέον, για τα τοπικά εκλογικά αποτελέσματα η εφημερίδα σημειώνει:

Είναι απίστευτον αλλ’ εν τούτοις είναι αληθές ότι η επαρχία Άργους ασπάζεται και μέχρι σήμερον το πολιτικόν πρόγραμμα του κ. Τρικούπη. Τούτο δε απεδείχθη εκ της γενομένης ψηφοφορίας καθ’ ήν πρώτος επιτυχών βουλευτής εξελέγη ο κ. Ιωάννης Ζωγράφος ταγματάρχης… Ημείς έχοντες υπ’ όψει τον εν ταις άλλαις επαρχίαις του κράτους εκδηλωθέντα μετά την παραίτησιν της Κυβερνήσεως του κ. Τρικούπη πανδηλιγιαννισμόν, ακούοντες δε καθ’ εκάστην παράπονα παρά των συμπολιτών ημών δια την καταθλιπτικήν και δυσβάστακτον φορολογίαν, ήτις δια των νόμων του κ. Τρικούπη είχεν επιβληθεί αυτοίς, επιστεύομεν ότι και η ημετέρα επαρχία φίλα εφρόνει τω κ. Θ. Π. Δηλιγιάννη. Αλλά μας διέψευσαν τα πράγματα και ιδού η Επαρχία Άργους κατά την 16 Απριλίου απέδειξεν ό,τι και κατά το έτος 1885, ότε ανάδειξεν πρώτον επιτυχόντα βουλευτήν τον αΐδιμον Γεώργιον Τσώκρην φίλον τυγχάνοντα του κ. Τρικούπη μετά του αειμνήστου Αγγέλου Γεωργαντά εκλαμβανομένου ως Τρικουπικού. Και τότε η Επαρχία Άργους ανέδειξεν έναν μόνον βουλευτήν Δηλιγιαννικόν. [25]

Αξίζει να επισημανθεί ότι από μια εφημερίδα που μάχεται φανατικά εναντίον του Τρικούπη διατυπώνεται καθαρά η άποψη ότι ο λαός του Άργους και το 1885 αλλά και το 1895 ακολουθεί την πολιτική Τρικούπη άσχετα από τις όποιες μετακινήσεις υποψηφίων βουλευτών προς την πλευρά του Τρικούπη για λόγους καθαρά προσωπικών συμφερόντων. Το γεγονός αυτό φαίνεται να πιστοποιεί τη διαφορά απόψεων του εκλογικού σώματος και της τοπικής πολιτικής, κοινωνικής αλλά και δημοσιογραφικής ελίτ.

Δαναός

Αυτές οι εξελίξεις, αν συνδυασθούν με μια προγενέστερη επίσκεψη του Δηλιγιάννη στο Άργος (Μάρτιος του 1885) και τις αντιφατικές πληροφορίες της αντιπολιτευόμενης εφημερίδας Δαναός και των εκπροσώπων του Τρικουπικού κόμματος, Τσόκρη και Γεωργαντά, δείχνουν ότι η λαϊκή βάση του κόμματος του Τρικούπη είναι αρκετά ισχυρή και επηρεάζει την τοπική κοινωνία. Η εκλογή για μια ολόκληρη οκταετία ως δημάρχου, στο Άργος, (1884-1891) του Καλμούχου, ο οποίος στηρίζει την νεωτεριστική πολιτική του Τρικούπη έρχεται να επιβεβαιώσει ακόμη περισσότερο την παραπάνω άποψη. [26]

Ολοκληρώνοντας, λοιπόν, την εισήγησή μου αυτή νομίζω ότι έγινε σαφές πως παρά τη φαινομενική μέσω του τύπου αντίδραση της κοινωνίας του Άργους, τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα, αν όχι συνειδητά, πάντως διαισθητικά και έμπρακτα με την επιλογή τρικουπικών βουλευτών και Δημάρχου, [27] ακυρώνουν τη φαινομενολογία των τοπικών πολιτικών πραγμάτων και δημιουργούν προς διερεύνηση το εξής ερώτημα: Μέσα από ποιους μηχανισμούς και διαδικασίες διαμορφώθηκε αυτή η αρκετά σημαντική φιλοτρικουπική τάση σε μια κοινωνία συντηρητική και πολιορκούμενη από μια δημόσια και συνεχή, μετωπική και επιθετική πρακτική της τοπικής ηγετικής εγγράμματης ομάδας;

Υποσημειώσεις

[1] Πολύ σημαντικά, για τις περιόδους που αναφέραμε, και ιδιαίτερα κατατοπιστικά για την κατανόηση των ιστορικών γεγονότων που θα επηρεάσουν την παγκόσμια εξέλιξη είναι τα βιβλία του E.J.Hobsbawm: Η εποχή των επαναστάσεων1789-1948,εκδ. ΜΙΕΤ,Αθήνα 1990 – Η εποχή του κεφαλαίου 1848-1875, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994 – Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000.

[2] Να επισημανθεί ότι, αυτό που επιχειρεί ο Τρικούπης μετά το 1880, ήδη στην Ευρώπη ήταν μια πραγματικότητα που οδηγούσε σε νέες θεμελιακές εξελίξεις. Ο E.J. Hobsbawm στο βιβλίο του Η εποχή του κεφαλαίου1848-1875, σελ.16, σημειώνει : «Η περίοδος από το 1789 ως το 1848 σφραγίστηκε από μια διττή επανάσταση: τον βιομηχανικό μετασχηματισμό, που εγκαινιάστηκε και ως έναν μεγάλο βαθμό περιορίστηκε στη Βρετανία, και τον πολιτικό μετασχηματισμό, που συνδέθηκε με τη Γαλλία και ως έναν μεγάλο βαθμό περιορίστηκε σ’ αυτήν. Και οι δύο αυτές επαναστάσεις σήμαιναν το θρίαμβο μιας καινούριας κοινωνίας, αλλά αν θα ήταν η κοινωνία του θριαμβευτή φιλελεύθερου καπιταλισμού, « του αστού κατακτητή», όπως έλεγε ένας γάλλος ιστορικός, ήταν πιο άδηλο για τους συγχρόνους από όσο για μας σήμερα». Επομένως, ο Τρικούπης αναλάμβανε ένα δυσβάστακτo χρέος, δηλαδή να εκσυγχρονίσει οικονομικά και πολιτικά την Ελλάδα χωρίς βίαιους κραδασμούς, επιδίωξη ακόμη δυσκολότερη. Να προστεθεί, επίσης, ότι το εγχείρημα του Τρικούπη ξεκινούσε τη στιγμή που, σύμφωνα με όσα γράφει ο Hobsbawm στο βιβλίο του, Η εποχή των αυτοκρατοριών1875-1914,σελ. 26-27, «… το βασικό μοτίβο αυτής της περιόδου,…, είναι η πορεία της κοινωνίας και του κόσμου του αστικού φιλελευθερισμού προς ό,τι έχει ονομαστεί ο « περίεργος θάνατός » του καθώς φτάνει στο απόγειό του, θύμα των αντιφάσεων που περιέκλειε η πρόοδός του».

[3] Σπύρου Τζόκα, Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, Οδοιπορικό στον 19^ο αιώνα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1999, σελ.11. Στη σελίδα 15 καταγράφονται οι εξελίξεις στην Ευρώπη την περίοδο αυτή αλλά και στην Ελλάδα ειδικά: « Στην Ελλάδα εμφανίζονται με καθυστέρηση φαινόμενα δομικών μετασχηματισμών, διαδικασίες εκμηχάνισης, αστικοποίηση. Οι παραδοσιακές οικονομικές και κοινωνικές δομές αρχίζουν να κλυδωνίζονται και να δημιουργούνται οι προϋποθέσεις μετατροπής του κοινωνικού-οικονομικού σχηματισμού της χώρας και του καπιταλιστικού μετασχηματισμού της. Το εσωτερικό πλαίσιο της χώρας φαίνεται να διαφοροποιείται σε σύγκριση με εκείνο των προηγουμένων πενήντα χρόνων».

[4] Ό.π., σελ.16. Ο Σ. Τζόκας προσδιορίζοντας τον εκσυγχρονιστικό χαρακτήρα της πολιτικής Τρικούπη αναφέρει: «Ο Χαρίλαος Τρικούπης έρχεται να εκφράσει πολιτικά τη δυναμική αυτή, το αίτημα της αστικής τάξης για δομικού χαρακτήρα μεταρρυθμίσεις. Προσπαθεί να αναδιοργανώσει και να εκσυγχρονίσει το κράτος, να δημιουργήσει τις βασικές προϋποθέσεις για τη διευκόλυνση της οικονομικής δραστηριότητας, να στηρίξει και να προωθήσει τα πρώτα βήματα της εκβιομηχάνισης. Ο Χαρίλαος Τρικούπης υπήρξε οπαδός του κοινοβουλευτισμού, επικριτής του Στέμματος, του παλαιοκομματικού πολιτικού συστήματος , που όχι μόνο δεν αντιστοιχούσε, αλλά και παρεμπόδιζε τις συντελούμενες κοινωνικο-οικονομικές διαδικασίες».

[5] Δημήτρη Χαραλάμπη, Πελατειακές σχέσεις και λαϊκισμός, Η εξωθεσμική συναίνεση στο ελληνικό πολιτικό σύστημα πολιτικό, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1984, σελ.19-38. Στο κεφάλαιο αυτό με τίτλο Τα συγκροτησιακά στοιχεία του πολιτικού κατά το 19^ο αιώνα , ο συγγραφέας κάνει ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για τον τρόπο διαμόρφωσης του δημοκρατικού κοινοβουλευτικού συστήματος στην Ελλάδα, στοιχείο που επιτρέπει την κατανόηση και την ερμηνεία της οργάνωσης των πολιτικών ισορροπιών, της χρήσης της κρατικής εξουσίας και συνεπώς της αντίδρασης που συναντά ο Τρικούπης στην πολιτική του. Τονίζει ότι η λειτουργία του κοινοβουλευτικού συστήματος στην Ελλάδα με βάση την καθολική ψηφοφορία και την αρχή της δεδηλωμένης ,που συνιστούν και το σύγχρονο χαρακτήρα του, γίνεται πραγματικότητα πολύ αργότερα στις βιομηχανικές χώρες. Όμως το σύστημα αυτό στερείται « από τον τυπικό δυϊσμό της κοινωνικής θέσμισης του Κοινωνικού συμβολαίου… Δεν αποτελεί το τελικό προϊόν κοινωνικών αγώνων, αλλά τον τρόπο με τον οποίο οι τοπικές ελίτ, οι προεστοί, οι τοπικοί προύχοντες, επέβαλαν την πολιτική και κοινωνική τους κυριαρχία, επέβαλαν την παρουσία τους μέσα στο κράτος, και διαμόρφωσαν την άρθρωση του νεοελληνικού κράτους » (σελ.26). Επίσης εκτιμά ότι η δημοκρατική διακυβέρνηση είναι αποτέλεσμα αντιπαραθέσεων κορυφής, δηλαδή των τοπικών ηγεμονικών ομάδων και της κρατικής εξουσίας στην οποία επιβλήθηκε η καθολική ψηφοφορία και το κοινοβουλευτικό σύστημα. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος, κατά τον συγγραφέα, ήταν η επιβολή της κοινωνικής εξουσίας μιας κοινωνικής ομάδας στις υπόλοιπες. Η βάση αυτού του μηχανισμού κυριαρχίας είναι το λεγόμενο πελατειακό σύστημα, δηλαδή η σχέση πατρωνείας- πελατείας, η οποία εξασφαλίζει την απαραίτητη κοινωνική-εκλογική υποστήριξη η οποία μετατρέπεται σε πολιτική και κοινωνική εξουσία. Έτσι εξασφαλίζεται ο έλεγχος των μαζών , αναιρείται η έννοια του ελεύθερου πολίτη και προωθείται η χειραγώγηση των μαζών μέσα από την ανασφάλεια που δημιουργεί και την ευκαιριακή επιδίωξη υποταγής τους στην εκάστοτε εξουσία που φαίνεται να υπόσχεται την ικανοποίηση των ατομικών τους επιδιώξεων. Ο πολίτης-πελάτης είναι χρήσιμος μόνο για την εξασφάλιση της ψήφου του στις εκλογές. Οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα μπορεί να θεωρηθεί ύποπτη και επικίνδυνη.(σελ. 34). Με βάση αυτή την ανάλυση θα μπορούσε να τεθεί το εξής ερώτημα για την πολιτική Τρικούπη: Μήπως ο Χ. Τρικούπης, ενώ υιοθετεί τον τρόπο επιβολής του δικαιώματος της καθολικής ψηφοφορίας και του κοινοβουλευτισμού, επιχειρώντας να πλήξει την πελατειακή σχέση ως μηχανισμό κυριαρχίας αντιφάσκει και γι’ αυτό αντιμετωπίζει τη δίνη και την οργή των ομάδων που κυριαρχούν με το πελατειακό σύστημα εξουδετερώνοντας οποιαδήποτε επιθυμία των μαζών να εκσυγχρονιστεί το κράτος και να απαλλαγούν από τους πάτρωνες;

[6] Ό. π. σελ. 38-39.Παρακολουθώντας την ερμηνεία του Δ. Χαραλάμπη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η τοπική κοινωνία του Άργους φαίνεται να προσλαμβάνει ή να της παρουσιάζουν την προσπάθεια μεταρρύθμισης ως προσπάθεια περιορισμού των δικαιωμάτων της. Ο συγγραφέας τονίζει ότι το πελατειακό σύστημα αναπαράγει ένα εξουσιαστικό μοντέλο που όχι μόνο δεν είναι προϊόν κοινωνικής συμφωνίας αλλά αντίθετα ακυρώνει ένα τέτοιο ενδεχόμενο, γεγονός που μεταθέτει « τις διαδικασίες συναίνεσης στο διαπροσωπικό – εξωθεσμικό πλαίσιο ». Αυτό έχει ως άμεσο αποτέλεσμα να συμβεί το εξής γεγονός : «ο περιορισμός του κοινοβουλευτικού συστήματος στο διαδικαστικό του μέρος και η περιθωριοποίηση των δικαιωμάτων, αρχικά των ατομικών και ουσιαστικά των πολιτικών, εφ’ όσον τα πολιτικά δικαιώματα δεν λειτουργούν στο πλαίσιο της θεσμικής κοινωνικής ισορροπίας, αλλά μέσα από διαπροσωπικές ρυθμίσεις επικρότησης και αναπαραγωγής της κοινωνικής επιβολής».

[7] Οι εφημερίδες που μελετήθηκαν είναι οι εξής:

Αγαμέμνων, Εφημερίς πολιτική και δικαστική,( εβδομαδιαία, 14-7-1888 έως 20-12-1905).
Αργολίς, Εφημερίς του Λαού,(εβδομαδιαία, φ. 100-438, 4-9-1869 έως 27-11-1893).
Άργος (εβδομαδιαία, φ. 1-61, 24-5-1885 έως 21-12-1888).
Δαναός, Εφημερίς του Λαού,( εβδομαδιαία, φ.1-59, 7-4-1883 έως 4-4-1885).
Δαναός, Εφημερίς του ομωνύμου συλλόγου,( εβδομαδιαία, φ. 1-154, 25-12-1895 έως 12-5- 1905).
Ερασίνος,Εφημερίς πολιτική και των ειδήσεων,( εβδομαδιαία, 2-5-1885 έως 11-9-1885).
Ευθύνη, εφημερίς πολιτική, φιλολογική και των ειδήσεων, (εβδομαδιαία, έχουν σωθεί δύο φύλλα του Ιουλίου (29-7) και Αυγούστου (πιθανώς 7-8) του 1883).

[8] Κωνσταντίνου Βεργόπουλου, «Τα δύο κόμματα», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1975, τόμος ΙΔ, σελ. 22-24 ( 22-39 ).

[9] Κωνσταντίνου Τσουκαλά, «Η ανορθωτική προσπάθεια του Χαριλάου Τρικούπη 1882-1895» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1975, τόμος ΙΔ, σελ. 8-14 ( 22-39 ). Σύμφωνα με την άποψη του Κ. Τσουκαλά η βαθμιαία εμφάνιση των νέων κυρίαρχων στρωμάτων στην ελληνική κοινωνία και η αποκρυστάλλωσή τους στη δεκαετία 1870-1880 μεταβάλλουν πολύ αργά την παραδοσιακή δομή της κοινωνίας. Ταυτόχρονα ο ρόλος του κράτους κινείται στην κατεύθυνση της εκλογίκευσης της κρατικής πολιτικής. Τέλος « Η άνοδος του Χαριλάου Τρικούπη συμπίπτει με την πρώτη σύμπηξη αστικών στρωμάτων που λειτουργούσαν έξω από τον κρατικό μηχανισμό και που αντιπαραθέτονταν προς την κυρίαρχη κρατική αστική τάξη ». (σελ.14). Αυτή η άποψη νομίζω ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για την ερμηνεία της στάσης της Αργειακής κοινωνίας απέναντι στην πολιτική Τρικούπη.

[10] Χαρακτηριστικές είναι οι ακόλουθες εκτιμήσεις των αντιτρικουπικών εφημερίδων: Αργολίς,φ.382, 26-11-1882.Με αφορμή τους νέους φόρους, η εφημερίδα σημειώνει: «…Ο κ. Τρικούπης ήλθεν άλλοτε εις τα πράγματα με πρόγραμμα αυστηροτάτων οικονομιών , δι’ων εδημοκόπει, και κατήργει δημοσίας θέσεις περιττάς και σήμερον, σήμερον, ότε λέγει, ότι έχομεν ανάγκην χρημάτων, κατέπνιξεν το Έθνος εν τη σπατάλη και ασωτεία, εξογκώσας τα δημόσια έξοδα με εκατοντάδας στρατιωτικών προβιβασμών, με παμπληθείς νέας δημοσίας θέσεις…». Αγαμέμνων,φ.46, 22-11-1891. Με αφορμή το νέο προϋπολογισμό που έχει υποβάλει στη βουλή η κυβέρνηση Δηλιγιάννη, επιχειρείται σύγκριση της οικονομικής διαχείρισης της κυβέρνησης Δηλιγιάννη και της προηγουμένης κυβέρνησης Τρικούπη, με συντριπτική σε βάρος του Τρικούπη κριτική. «Κατά τας ερριζωμένας ιδέας των Επαρχιών, το Υπουργείον Δηληγιάννη, προελθόν εκ των σπλάγχνων του Λαού, εκτελεί ευσυνειδήτως τας υποχρεώσεις του, εφ’ όσον είναι δυνατόν ανθρωπίνως, τα δε συμβαίνοντα λάθη, αι περί την υπηρεσίαν ανωμαλίαι και των δυσαρεστημένων τα παράπονα, ταύτα, ως συνήθη και αναπόφευκτα είναι μηδαμινά απέναντι του γενικού καλού. Έχομεν τάξιν, οικονομίαν, δικαιοσύνην, καταχρήσεις δεν ακούονται, τα εγκλήματα περιεστάλησαν, το δε μέγιστον, έχομεν τον κόπανον εκείνον κατά της κεφαλής του Τρικούπη, την είσπραξιν εσόδων κατά δέκα εκατομμύρια πλέον των περυσινών, εξ ου και τοις τυφλοίς δήλον, ότι η Τρικουπική διαχείρισις ήτο φαύλος και αρπακτική, άγουσα εις χρεωκοπίαν, ενώ σήμερον επικρατεί φειδώ, προσοχή, τιμή και καθήκον, η δε ετοιμόρροπος πίστις του Έθνους διεσώθη». Ο Δηλιγιάννης είχε ένα χρόνο στην εξουσία(14-10-1890), είχε επιβάλλει σκληρή λιτότητα και είχε συγκρουσθεί με τους κεφαλαιούχους γεγονός που θα οδηγήσει στην παύση του (18-2-1892).Αξίζει να αναφερθεί ότι η εφημερίδα Αργολίς στις 24 Μαίου του 1875, προβάλλοντας το αίτημα της αναγέννησης εκτιμά ότι «Ο Τρικούπης εν τοσούτω είναι μια δοκιμή προς λύσιν του ζητήματος της συνταγματικής διοικήσεως του ελλην. Λαού. Και όνομα επίσημον εν τη ιστορία της νέας Ελλάδος κέκτηται και προσωπικήν αξίαν έξοχον. Επέτυχε δε εν γένει και εις το προσωπικόν των συναδέλφων του…Ενί λόγω το σημερινόν υπουργείον συγκροτείται από τιμίους και ικανούς άνδρας· εξέδοτο πρόγραμμα, όπερ, αν εφαρμόση, ως πιστεύομεν, θα σώση την τιμήν αυτού ενώπιον του έθνους. Αλλ’ άρα γε θα δυνηθώσι να υπερνικήσωσι τον πειρασμόν της αυτοσυντηρήσεως;».

[11] Η εφημερίδα Δαναός, φ.30, 21-3-1884, με αφορμή την αποχώρηση της αντιπολίτευσης από τη Βουλή στις 10 Μαρτίου 1884, κάνει διάφορες υποθέσεις για την ενέργεια αυτή καταλογίζοντας την ευθύνη στην κυβέρνηση Τρικούπη. Σημειώνει χαρακτηριστικά: «Πρέπει να διεκυβεύοντο μεγάλα και ιερά του λαού συμφέροντα, τις οίδε τίνες φορολογικαί αλύσεις να εχαλκεύοντο εις το Τρικουπικόν εργοστάσιον δια τον δυστυχή φορολογούμενον, να υπενομεύοντο οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί, να διεκωμωδείτο το Σύνταγμα, η αυθαιρεσία, η σατραπεία, να ήγειρε θρασύ το μαστίγιον αυτής και εντός του κοινοβουλίου και το μεγαλείον της εθνικής αντιπροσωπείας να ώχετο απιόν και χειρίστη εξουδένωσις να ημαύρωσε την αίγλην αυτής, πρέπει να συνέβαινον μεγάλα και σοβαρότατα πράγματα και να επέκειντο πολιτικοί κίνδυνοι και συμφοραί, δια να προβή η αντιπολίτευσις εις το διάβημα τούτο της αποχωρήσεως».

[12] Αργολίς, φ. 242, 2-2-1875. Στο κύριο άρθρο της με τίτλο « Ο κυρίαρχος λαός» η εφημερίδα καταγγέλλει ως «μια των σκληροτέρων ειρωνιών» τον τίτλο της κυριαρχίας του λαού και τονίζει:

« Αλλά και εν ονόματι του κυριάρχου λαού αι αντιπολιτεύσεις εξεπόρθησαν πάντοτε την εξουσίαν. Οι αγύρται εύρον στάδιον ευζωΐας και δόξης· τα αγνά αισθήματα εξητμίσθησαν κα αι ελπίδες αι φαιδραί και οι ιεροί εθνικοί πόθοι απεμαράνθησαν και εσφαγιάσθησαν». Ακολουθεί εκτεταμένη παρουσίαση και της οδυνηρής κατάστασης της ελληνικής υπαίθρου και της πολιτικής που ακολούθησαν οι μέχρι τότε κυβερνήτες στους διάφορους τομείς και καταλήγει θέτοντας το αίτημα της εθνικής αναγέννησης από τον ίδιο το λαό: «Διότι φρονούμεν, ότι η ηθικοπολιτική του έθνους αναγέννησις θέλει επέλθει ουχί εκ των άνω, ελέω θεού και κυβερνώντων, αλλ’ εκ των σπλάγχνων αυτού του λαού, δια της βαθμιαίας αυτού μορφώσεως και αναπτύξεως». Οι διαπιστώσεις της εφημερίδας, που ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, είναι ενδεικτικό στοιχείο ότι η ανάγκη εκσυγχρονισμού ομολογείται και από αυτούς οι οποίοι δε θα συμμερίζονταν την πολιτική Τρικούπη. Την ανάγκη να αλλάξει η κατάσταση υιοθετούσε και ο λαός ως άμεση προτεραιότητα. Μετά την ανάληψη της Πρωθυπουργίας από το Χαρίλαο Τρικούπη ( 27-4-1875), ύστερα από πρόταση του Γεωργίου με σκοπό να διεξάγει εκλογές, η ίδια εφημερίδα σε άρθρο της (φ. 248, 24-5-1875) με τίτλο «Πολιτική επιθεώρηση», αφού εκτιμά ότι η κυβέρνηση ( Ο Τρικούπης τον Ιούνιο του 1874 είχε δημοσιεύσει το γνωστό άρθρο του «Τις Πταίει;» με το οποίο απαιτούσε την εφαρμογή της αρχής της «δεδηλωμένης » και το δικομματικό σύστημα) έχει τίμιους και ικανούς υπουργούς και έχει παρουσιάσει κυβερνητικό πρόγραμμα, θέτει το ερώτημα κατά πόσο θα μπορέσει να αποφύγει τον πειρασμό της αυτοσυντήρησης και καταλήγει ότι θα περιμένει να δει την πολιτική Τρικούπη, πριν τον κατακρίνει, γεγονός που σηματοδοτεί ανεκτικότητα που κατά την άποψή μας έχει σχέση και με την ευρύτερη απήχηση που συναντά η περίπτωση Τρικούπη στον ελληνικό λαό: «Η Αργολίς θεωρεί καθήκον αυτής να μη αντιστρατευθεί εκ προοιμίων κατά της νέας κυβερνήσεως· όπως και αν έχουν τα πράγματα, ο κ. Τρικούπης είνε έτι ακηλίδωτος και δημόσιος ανήρ, απολαύων εν Ελλάδι τιμής και αγάπης. Πριν ή τον ίδωμεν πολιτευόμενον δεν είνε θεμιτόν να τον κατακρίνωμεν… Εν τούτοις ας αναμείνωμεν τα πράγματα. Ευχόμεθα δε και ελπίζομεν, ότι θέλουσι δικαιωθεί οι πόθοι και αι εκ του κ. Τρικούπη προσδοκίαι του έθνους. Ο δε Θεός βοηθός!».

[13] Αργολίς,φ. 254, 30-9-1875. Στο κύριο άρθρο της με τίτλο « Η ΝΕΑ ΒΟΥΛΗ» επισημαίνει ότι η κυβέρνηση Τρικούπη έκανε τίμιες εκλογές και ικανοποίησε το λαό ο οποίος είδε να πραγματοποιούνται οι ελπίδες των « φιλελευθέρων πατριωτών», εφ’ όσον συνετρίβησαν οι καταπατητές του συντάγματος. Ταυτόχρονα θεωρεί αναγκαία την τήρηση του συντάγματος και την πολιτική αναμόρφωση μέσα από συγκεκριμένες πράξεις. Τέλος προσδιορίζει το πλαίσιο των αναγκών που έχει το έθνος: « …το έθνος έχει πρωτίστην ανάγκην και δικαιούται να ίδη μίαν κυβέρνησιν στερεάν, μόνιμον, κοινοβουλευτικήν και αγαθήν, την τάξιν βασιλεύουσαν, τους φόρους του συνταγματικώς και τιμίως εισπραττομένους, και το κοινοβούλιόν του σωφρονούν και φιλόπατρι.», δηλαδή παρά την αντιπολιτευτική στάση που γενικώς τηρεί η εφημερίδα απέναντι στον Τρικούπη, κάνει θετική αποτίμηση για τις εκλογές και θέτει ταυτόχρονα τις βασικές απαιτήσεις ενός ευνομούμενου κράτους στη συγκεκριμένη περίοδο, δηλ. την ύπαρξη σταθερών κοινοβουλευτικών κυβερνήσεων, την τάξη, τη δίκαιη φορολογία αλλά και την τίμια αξιοποίησή της καθώς τη σωφροσύνη και σύνεση του Κοινοβουλίου.

[14] Θεόδωρου Σακελλαρόπουλου, Θεσμικός Μετασχηματισμός και Οικονομική Ανάπτυξη-Κράτος και Οικονομία στην Ελλάδα 1830-1922,εκδ.Εξάντας, Αθήνα 1991.Ο συγγραφέας εκτιμά ότι μέχρι το 1880 η πολιτική εξουσία ήταν διστακτική στην ανάληψη πρωτοβουλιών εκσυγχρονισμού του φορολογικού συστήματος και μάλιστα στην κατάργηση του φόρου της δεκάτης, εξαιτίας του κινδύνου μείωσης των εσόδων του κράτους και της δυσπιστίας του λαού στους νέους φοροεισπρακτικούς μηχανισμούς που προτείνονταν. Για την κατάργηση τελικά του φόρου της δεκάτης διατυπώνει τις εξής εκτιμήσεις: « Η κατάργηση της Δεκάτης το 1880 συνδέθηκε τελικά με την τρίτη γενιά των εκσυγχρονιστικών πολιτικών και ιδίως με το όνομα του Χ. Τρικούπη. Η φορολογική μεταρρύθμιση που έλαβε χώρα, δεν εισήγαγε, ωστόσο, την φορολογία της καθαρής προσόδου. Ο νέος φόρος των αροτριώντων κτηνών διατηρήθηκε για 40 ολόκληρα χρόνια, έως το1919.Το κράτος συνέχιζε έτσι να επιβαρύνει τη συνολική ακαθάριστη παραγωγή, καθώς φορολογούσε το κεφάλαιο και τα όργανα της εργασίας, δηλαδή τα ζώα που χρησιμοποιούνταν ως άροτρα καθώς και μηχανικά άροτρα. Τα αντικίνητρα για την ανάπτυξη της Γεωργίας όχι μόνο δεν εξαλείφονταν αλλά πολλαπλασιάζονταν καθώς τεχνικές τελειοποιήσεις και εντατική καλλιέργεια γίνονταν πλέον απαγορευτικές. Ωστόσο το νέο φορολογικό σύστημα περιείχε μία σημαντική καινοτομία. Καταργούσε το σύστημα ενοικίασης και οδηγούσε στον παραμερισμό του ενοικιαστικού στρώματος…» (σελ.302). Η τελευταία παρατήρηση για την κατάργηση των ενοικιαστών φόρων φαίνεται ότι για τις λαϊκές τάξεις είχε ιδιαίτερη σημασία, εφ’ όσον αυτές υφίσταντο την οδυνηρή αφαίμαξη και εκμετάλλευση.

[15] Αργολίς, φ. 337,15-7-1880. Πρόκειται για την επίσκεψη Τρικούπη στο Ναύπλιο μαζί με τον υπουργό Στρατιωτικών Καραϊσκάκη με σκοπό την «επίσκεψιν των Στρατιωτικών καταστημάτων ».

[16] Δαναός, φ.7, 8-6-1883. Το κύριο άρθρο έχει τίτλο «Ελληνικέ Λαέ» και έχει ως αφορμή τις επικείμενες δημοτικές εκλογές (3-7-1883). Στο άρθρο αυτό γίνεται επίκληση προς το λαό να αξιοποιήσει σωστά την ψήφο του μπροστά στην επικείμενη χρεοκοπία και την καθημερινή δυστυχία. Στο ίδιο μοτίβο είναι και το άρθρο της ίδιας εφημερίδας στις 15-6-1883.

[17] Δαναός, φ.55,10-3-1885. Με το σύνθημα « Κάτω ο Τρικούπης- Ζήτω η Αντιπολίτευσις » η εφημερίδα χαρακτηρίζοντας ως εθνικό αγώνα τις επικείμενες εκλογές, κάνει σφοδρότατη επίθεση εναντίον του Τρικούπη τον οποίο θεωρεί υπεύθυνο για τη δυστυχία του λαού. Επιχειρεί, επίσης, να δικαιολογήσει τη διάλυση της Βουλής από το Βασιλιά ως αποτέλεσμα εξαπάτησης του από τους Τρικουπικούς και θεωρεί ότι με τις εκλογές τίθεται θέμα ζωής ή θανάτου: « Ή θα κερδήση η αντιπολίτευσις τας εκλογάς και θα ελευθερωθώμεν από την αγριωτέραν τυραννίαν των φόρων, της εφεδρείας, των μονοπωλείων και της αισχράς διοικήσεως, ή θα κερδήση ο Τρικούπης και τότε άμωμοι εν οδώ αλληλούϊα…». Στο επόμενο φύλλο της εφημερίδας (16-3-1885) δημοσιεύεται άρθρο με τίτλο «Γρηγορείτε». Σ’ αυτό γίνεται επίκληση προς πολίτες να ενδιαφερθούν για τις επικείμενες εκλογές «διότι είνε μέγας και έκτακτος ο αγών της εκλογής αυτής». Είναι χαρακτηριστικός ο φανατισμός και η εμπάθεια με την οποία απευθύνεται η εφημερίδα προς τους πολίτες αλλά και ο εκφοβισμός που επιχειρεί: «Ανοίξατε τους οφθαλμούς και προσέξατε, έντιμοι πολίται, πάσης τάξεως, Σεις ιδίως οι βιομήχανοι, οι έμποροι, οι επαγγελματίαι εν γένει, οι εργατικοί! Εις Σας έχει στρέψει όλην την επιβουλήν του και την μοχθηρίαν του ο Τρικούπης. Όλα τα κοινωνικά επαγγέλματα θα τα κάμη μονοπώλιον της Κυβερνήσεως, δια να εισπράξη και νέους φόρους και κάμη την Ελλάδα Έθνος υπαλλήλων, τυχοδιωκτών και επαιτών. Η κυβέρνησις έγινε καπνοπώλης, πετρελαιέμπορος και σπιρτοπώλης. Αύριο θα γίνει παντοπώλης, φαρμακοπώλης , ξυλοπώλης, κηροπώλης και δεν θα αφήση καμμίαν εργασίαν δια τον εργατικόν λαόν ελευθέραν. Τι θα γίνουν τότε οι πτωχοί πληθυσμοί, οι οποίοι ζώσι με τον ιδρώτα του προσώπου των;…Πτωχέ εργάτα, όστις όλην την ημέραν ιδρώνεις αίμα δια να κερδίσεις το ψωμί Σου, νομίζεις, ότι τους μέλει τους Τρικουπικούς, αν Συ αύριον θα πεινάς; Αυτοί είνε πλούσιοι και δεν θα σε λυπηθούν ποτέ. Πρέπει να πέση ο Τρικούπης δια να ελευθερωθεί το Έθνος… Ο Τρικούπης ωθεί το έθνος εις την άβυσσον. Δάνεια και φόρους, φόρους και δάνεια πάντοτε ο αλιτήριος… Αλλ’ οι φρόνιμοι και φιλότιμοι πολίται αυτοί πρέπει να βάλουν τον λίθον του αναθέματος κατά του εθνοκαταράτου συστήματος του Τρικούπη δια να προληφθή η εθνική καταστροφή…Συμπολίται, μη αδιαφορήτε. Τρέξατε, εργασθήτε, φιλοτιμηθήτε! Αγωνισθήτε ανδρείως εις τον εκλογικόν αγώνα και εν έστω το ιερόν σύνθημα όλων μικρών και μεγάλων, Μαύρον εις τους Τρικουπικούς!».

[18] Αγαμέμνων,φ.32, 5-8-1889. Η εφημερίδα επιχειρεί να παρουσιάσει το μέγεθος της διαφθοράς που υπάρχει στο κράτος και την ευθύνη που έχει, κατά την άποψή της, ο Τρικούπης. Επιλέγει να αναφερθεί σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής και της κρατικής δράσης καταγράφοντας, με αναμφισβήτητες υπερβολές και κομματική εμπάθεια, ποικίλα παραδείγματα , τα οποία, κατά την άποψή της, καταδεικνύουν την αλήθεια και δικαιολογούν τη σκληρή αντιπολιτευτική της δράση. «Εις μάτην εδημοσιεύθη και δι’ αριθμών κατεδείχθη ότι εκ του τελευταίου δανείου και εξ άλλων γνωστών και αγνώστων προελεύσεων, η Α.Μ. ο βασιλεύς ημών ωφελήθη αδίκως, εις βάρος του δυστυχούς Έθνους, δεκάδας εκατομμυρίων. καταφοράται η Κυβέρνησις ημών διαπράττουσα εκτεταμένας καταχρήσεις δια της φάμπρικας των δανείων, των προμηθειών, της κατασκευής πλοίων, των σιδηροδρόμων, των δημοσίων έργων , των μονοπωλείων, των λαθρεμπορίων και των τοιούτων, και μόλις ενίοτε δια των κραυγών της αντιπολιτεύσεως κατορθούται η διάσωσις εκατομμυρίων, ως εις τον σιδηρόδρομον Πειραιώς- Λαρίσης ολίγον έλειψεν να συμβή. Εισαγγελείς Εφετών και Πρόεδροι ανωτέρων Δικαστηρίων κατηγορούνται δια εγκλήματα σοβαρά, Ειρηνοδίκαι δε και δημόσιοι κατήγοροι, δέρονται δημοσία υπό των αδικουμένων πολιτών, Νομάρχαι περιφέρονται μεθ’ οπλισμένων κακούργων και απολυμένων οφειλετών του δημοσίου προς ψηφοθηρίαν …Δήμαρχοι και πάλιν δήμαρχοι και πάλιν δήμαρχοι, Τρικουπικοί εννοείται, εκτρέπονται εις μυθώδεις τυραννίας των αντιθέτων συνδημοτών των και εις καταχρήσεις ρητώς ονομαζομένας εν ταις στήλαις των εφημερίδων,…Καθηγηταί και διδάσκαλοι αισχρουργούντες και κρύφα φεύγοντες, εξ αγραμματοσύνης ή εμπαθείας αδικούντες τους μαθητάς, περιάγουσιν αυτούς εις τοσούτον απογνώσεως, ώστε αυτοκτονούν, βιαιοπραγούν και σχίζουν τα πρωτόκολλα των εξετάσεων, ενώ αλλαχού οι πολίται παραβιάζουν τα δημόσια καταστήματα και εξαφανίζουν τα βιβλία των μεταγραφών και των υποθηκών…αξιωματικοί απελευθερούν τους καταδίκους, χωροφύλακες και αστυνομικοί κλητήρες επιτίθενται εις τας οδούς κατ’ εντίμων γυναικών. Καθημερινώς φόνοι και μαχαιρώματα και κλοπαί και πτωχεύσεις και παραχωρήσεις και επί πάσιν αι ατελεύτηται αυτοκτονίαι ως επί το πλείστον Πελοποννησίων και μηδενός φίλου της κυβερνήσεως, αναγκαίον αποτέλεσμα της αφορήτου διοικήσεως και της χειροτέρας κοινωνικής καταστάσεως, ήτις επήλθεν εκ της δολιωτέρας και δηλητηριωδεστέρας των πληγών, εκ των τρομερών τουτέστιν δανείων τα οποία επί μακρόν χρόνον θα κατατρύχουν τους μεταγενεστέρους , ως κληρονομική φθίσις».

[19] Ο.π. Γίνεται σκληρή κριτική στη στάση του Τρικούπη απέναντι στην Κρητική επανάσταση, χαρακτηρίζεται ο ίδιος «Κρητικοκτόνος» και αποδίδεται η στάση αυτή στην προσπάθεια να διασωθεί η κυβέρνηση: «…Να εκλείψη παν Κρητικόν ζήτημα, να καταπνιγή πάσα περί Κρήτης Φωνή! η Κυβέρνησις μόνον να σωθή… Ζήτω ο… Τρικούπης !!!».

[20] Αγαμέμνων, φ. 33, 19-8-1889.Καταγγέλλεται εκ νέου ο Τρικούπης και επισημαίνεται ο κίνδυνος της κατάργησης της Νομοπεριφέρειας η οποία, όμως, χαρακτηρίζεται ως παράλογος. Πρόκειται για εκλογική ρύθμιση η οποία είχε καταστή νόμος του κράτους (ΑΤΣΑ΄και ΑΤΣΒ΄του 1886).Ο Γιώργος Χ. Σωτηρέλης, στο βιβλίο του Σύνταγμα και εκλογές στην Ελλάδα 1864-1909, Ιδεολογία και πράξη της καθολικής ψηφοφορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1991, παρουσιάζει τη σημασία των εκλογικών μεταρρυθμίσεων του 1885 που έγιναν νόμοι του κράτους το 1886. Στη σελ. 242 σημειώνει για τις εκλογικές μεταρρυθμίσεις: «Τότε ο Χαρ. Τρικούπης, στο πλαίσιο της ευρύτερης προσπάθειας για εκσυγχρονισμό της λειτουργίας του πολιτεύματος, επεχείρησε τη τροποποίηση όλων των στοιχείων της εκλογικής γεωγραφίας της ψήφου προτείνοντας με δύο νομοσχέδια…τις ακόλουθες μεταρρυθμίσεις: την διεύρυνση της εκλογικής περιφέρειας στα όρια του νομού, την καθιέρωση του θέσει «εκλογικού πληθυσμού» -του αριθμού δηλαδή των εγγεγραμένων στους εκλογικούς καταλόγους- ως βάσης για τον προσδιορισμό των εκλεκτέων κάθε εκλογικής περιφέρειας ( αντί του «νομίμου πληθυσμού »), την μείωση του συνολικού αριθμού των εκλεκτέων βουλευτών στο κατώτατο συνταγματικό όριο(150), τον περιορισμό του αριθμού των εκλεκτέων βουλευτών από τις προνομιούχες εκλογικές περιφέρειες και, τέλος , την τροποποίηση του εκλογικού μέτρου και τον υπολογισμό του αριθμού των εκλεκτέων κατά περιφέρεια (νομό)βουλευτών με τη μέθοδο του «αναλογισμού». Να σημειωθεί ότι η εφημερίδα χαρακτηρίζει παράλογη τη νομοπεριφέρεια, γιατί, όπως φαίνεται, με τη ρύθμιση αυτή επιχειρείται η ανεξαρτησία του βουλευτή απέναντι στην εκλογική πελατεία. Ο Τρικούπης αιτιολογώντας στο κοινοβούλιο τη μεταρρύθμιση αυτή έλεγε: «Προτείνομεν εύρυνσην της εκλογικής περιφερείας ως καθιστώσαν τον βουλευτήν μάλλον ανεξάρτητον απέναντι των εκλογέων αυτού, ως καθιστώσαν την εκλογήν μάλλον συναφή προς την ιδέαν παρά προς το πρόσωπον… Η ευρύτης της περιφερείας είναι αναγκαία και δια λόγους έτι της διοικήσεως…».(243) Είναι χαρακτηριστική, επίσης, της αντίληψης του Δηλιγιάννη η τοποθέτησή του απέναντι στα νομοσχέδια αυτά τα οποία θεωρεί ότι ανατρέπουν βασικές διατάξεις του συντάγματος και τονίζει, ερωτώντας, την προσωπική σχέση βουλευτή και ψηφοφόρου: «Τι άλλο είναι συνήθως η εκλογή ουχί μόνο εν Ελλάδι, αλλά και αλλαχού, παρά η προς τον εκλεγόμενον έκφρασις της εμπιστοσύνης του εκλέγοντος;[…]Ή θέλετε να ρίψητε τους εκλογείς της Ελλάδος εις την άγνοιαν και εις το σκότος, να μην έχωσιν ουδεμίαν πεποίθησιν, να είναι στάχεις υπό ανέμου σαλευόμενοι, και να γίνωσιν έρμαιον ή του πρώτου δημαγωγού είτε του τελευταίου αστυνομικού κλητήρος ή χωροφύλακος;» (σελ.245-246).Από τις αναφορές αυτές είναι σαφές ότι υπάρχει πλήρης διάσταση και εξηγείται γιατί η εγγράμματη και οικονομική ελίτ της πόλης του Άργους αντιδρά και σ’ αυτό το μέτρο. Αντιλαμβάνεται ότι πλήττεται έτσι το σύστημα της εξάρτησης και του ελέγχου των πολιτών. Ο Γ. Χ. Σωτηρέλλης κάνοντας κριτική αποτίμηση των προτάσεων επισημαίνει : «Στο στόχαστρο των εκσυγχρονιστών βρισκόταν ιδίως η καταπολέμηση του «ρουσφετιού» και της «συναλλαγής», η αποδυνάμωση του ρόλου των τοπικών κομματαρχίσκων » και ο περιορισμός των «επεμβάσεων των βουλευτών εις την διοίκησιν ». Αυτές οι επιδιώξεις, βέβαια, είχαν προοδευτικό χαρακτήρα και απέβλεπαν στην διασφάλιση της γνησιότητας της εκλογικής βούλησης και την εύρυθμη λειτουργία της διοίκησης».(249).

[21] Αγαμέμνων, φ. 42, 1-1-1891. Η εφημερίδα με αφορμή τη διέλευση του Δηλιγιάννη από το Άργος επικροτεί την υποδοχή που του έγινε με την εξής αιτιολογία: «Ναι. Τω απέδωσαν ταύτα, ως ηγέτη της τέως Αντιπολιτεύσεως, ευγνωμοσύνης ένεκεν, διότι έν τε τη Βουλή, και περιοδεία κατεπολέμησε το ειδεχθές και επάρατον Τρικουπικόν σύστημα. Ναι. Τω απέδωσαν ταύτα, διότι παννύχως ηγωνίσατο κατά των ληστρικών και λωποδυτικών Νομοσχεδίων περί Σπαρτάλη, Ατμοπλοϊκής Εταιρίας, κ.λ.π. Ναι.Τω απέδωσαν ταύτα, διότι κατέδειξεν τον ξενόφρονα, και τον άπιστον κ. Τρικούπην, προδότην της πολυπαθούς Κρήτης, ψευδόμενον καθ’ εκάστην εις το πολυθρύλητον ισοζύγιον· καταχραστήν του δημοσίου θησαυρού, είς τε την παργγελίαν των πλοίων, προμήθειαν χόρτου, ίππων, κ.λ.π. καταστροφέα της Δικαιοσύνης και τέλος, διότι ανδρικώς έλεξεν, ότι των ανομημάτων τούτων θα δώση ευθύνας ο κ. Τρικούπης εν καιρώ, οπότε ετέρα αίθουσα τον περιμένει». Έτσι η εφημερίδα υπενθυμίζει την υπόσχεση για παραπομπή του Τρικούπη σε ειδικό Δικαστήριο και επισημαίνει ότι « Η ελαχίστη βραδύτης περί της εις δίκην εισαγωγής του απαισίου κ. Τρικούπη…πιθανόν ν’ ανοίξη χάσμα τι μεταξύ Έθνους και της Κυβερνήσεως, εξ ού να σαλευθώσι τα θεμέλια αυτής…». Δύο χρόνια αργότερα η ίδια εφημερίδα (Αγαμέμνων, φ. 56, 1-1-1893) κάνοντας ανασκόπηση του περασμένου χρόνου επισημαίνει ότι ό Δηλιγιάννης, όταν ήταν στην αντιπολίτευση, είχε δηλώσει ότι θα οδηγούσε τον Τρικούπη σε ειδικό δικαστήριο με συγκεκριμένες κατηγορίες. Πράγματι, όταν ανέλαβε τη διακυβέρνηση διατύπωσε κατηγορίες εναντίον του Τρικούπη, για να παραπεμφθεί σε δίκη. Κατόπιν, όμως , επειδή, φαίνεται ότι και ο ίδιος δε συμμεριζόταν τις κατηγορίες ή σύμφωνα με άλλη άποψη που παραθέτει η εφημερίδα, επειδή «ο Βασιλεύς παρέπεισε τον κ. Δηληγιάννην να μη επιμείνη εις τας κατ’ αυτού κατηγορίας επί τω λόγω ότι αν παρεπέμπετο είς πρώην Πρωθυπουργός της Ελλάδος εις το ειδικόν Δικαστήριον δια καταχρήσεις θα εδυσφημίζετο η Ελλάς εν τη Ευρώπη και θα επιρρονύετο παρ’ αυτή η σημασία της λέξεως Grecos», απάλλαξε τον Τρικούπη από τις κατηγορίες: «… άλλ’ ο κ. Δηληγιάννης τις οίδε ένεκεν τίνων λόγων ανέκρουσε πρύμναν είτα και φανείς , ως αυτός είπεν, μεγάθυμος, απήλλαξε τον κ. Τρικούπην των διατυπωθεισών κατ’ αυτού κατηγοριών ψηφίσας εν τη Βουλή υπέρ της αθωότητός του». Η εφημερίδα θεωρεί ότι αυτό υπήρξε και μια από τις αιτίες για την παραίτηση της κυβέρνησης Δηλιγιάννη.

[22] Αγαμέμνων,φ.64, 25-4-1893. Η εφημερίδα στο κύριο άρθρο της με τίτλο «Λαός και Βασιλεύς» εκτιμά ότι «Το μέγα εθνικόν οικοδόμημα μετά ψυχικού άλγους ορώμεν καταρρέον τους δε εργάτας της καταστροφής μετ’ επιμονής πειρωμένους εισέτι να κατεδαφίσωσι και τα εναπολειπόμενα λείψανα του Εθνικού κτιρίου και να εξαφανίσωσιν εκ του προσώπου της γής παν ό,τι εσεβάσθησαν τόσοι βάρβαροι κατακτηταί κατ’ ακατανόητον της τύχης βούλησιν επ’ αυτού». Υπεύθυνους για την κατάσταση αυτή θεωρεί τους Κυβερνήτας και τους ολέθριους πολιτευτάς . Εκτιμά ότι πλέον «Το ζήτημα δεν εγείρεται μεταξύ Λαού και εντολοδόχων του, διότι ούτοι ως απεδείχθη είναι τα μάλλον σεσηπότα μέλη της κοινωνίας μας , οίτινες δια τας προς την πατρίδα προδοτικάς των υπηρεσίας είναι άξιοι μόνον κοινής περιφρονήσεως , αλλά μεταξύ Λαού και Βασιλέως». Θεωρεί ότι ο Βασιλιάς από το σύνταγμα έχει το δικαίωμα να βασιλεύει και να κυβερνά , ότι δε φέρει καμία ευθύνη για τον Τρικούπη, αφού είναι επιλογή του Λαού, και ότι για να αντιμετωπιστεί η δραματική κατάσταση η λύση θα προκύψει από τη συνεργασία του Λαού με το Βασιλιά που, προφανώς, πρέπει να ασκήσει την εξουσία του.

[23] Η εφημερίδα Αγαμέμνων με σειρά άρθρων της, πριν από τις 10 Δεκεμβρίου του 1893, (φ.84, 12-11-1893, Ας κινηθώμεν, φ.82 14-11-1893,Ομόνοια, φ.83, 28-11-1893,Πολιτική Εξαχρείωσις ) ημέρα κατά την οποία ο Χ. Τρικούπης υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει από το βήμα της Βουλής ότι η πτώχευση ήταν πραγματικότητα ως προς τις πληρωμές στο εξωτερικό, επισημαίνει τον κίνδυνο της χρεοκοπίας, χαρακτηρίζει τον Τρικούπη χρεωκόπο και Εφιάλτη, επισείει τον κίνδυνο λαϊκής εξέγερσης, εκτιμά ότι ο Βασιλιάς θα συμμορφωθεί με τη θέληση του λαού, ζητεί από την αντιπολίτευση ομόνοια, γεγονός που υποδηλώνει εσωτερικές τριβές, και έντονη προσπάθεια να εκδιωχθεί ο Τρικούπης, πράγμα που ο Λαός θα εκτιμήσει και θα ανταμείψει όσους αγωνιστούν γι’ αυτό. Μετά την πτώχευση η εφημερίδα (φ. 85, 19-12-1893, Θα εισακουσθώμεν;) προτείνει τη διενέργεια εκλογών για αντιμετώπιση της κατάστασης. Σημειώνει χαρακτηριστικά στο παραπάνω άρθρο: «Είναι καιρός νομίζωμεν να προληφθώσι πάντα τα επακόλουθα εκ της επεμβάσεως της Ευρώπης εις τα της χώρας ημών και τα εκ των Λαϊκών εξεγέρσεων, να δοθή το δικαίωμα προς το αγανακτούν πλήθος δια την τοιαύτην οικτράν κατάστασιν των πραγμάτων της χώρας να εκλέξη νέους αντιπροσώπους αυτού προς διακανόνησιν του οικονομικού ζητήματος και ούτω ενώ αφ’ ενός θα ανατεθεί εις τον Λαόν η τοιαύτη βαρεία ευθύνη για το μέλλον της χώρας ημών, αφ’ ετέρου εκ της απασχολήσεως ταύτης δια των νέων εκλογών θα αποσοβηθεί πας κίνδυνος εκ της συσσώμου εξεγέρσεως αυτού…».

[24] Σ. Τζόκα , ο. π., σελ 15-19.Εκτός των άλλων, ο συγγραφέας σημειώνει ότι ο Τρικούπης υπονομεύθηκε από τον κοτζαμπασισμό, τον παλαιοκομματισμό, τη δημαγωγία ,το λαϊκισμό, το καθεστώς των ημετέρων και την πατρωνεία, επειδή φαινόταν άμεσος ο κίνδυνος κατάρρευσης του παλαιού πολιτικού κατεστημένου.

[25] Αγαμέμνων, φ.120, 5-5-1895. Στο φύλλο αυτό εκτός από την έντονη έκπληξη για το τελικό εκλογικό αποτέλεσμα στην Αργολίδα , δηλαδή την υπεροχή των Τρικουπικών, παρουσιάζονται και τα τελικά αποτελέσματα των επιτυχόντων υποψηφίων: Ιωάννης Ζωγράφος 3395 – Ν. Φαρμακόπουλος 3310 – Ανδ. Καραντζάς 3299.

[26] Δαναός, φ. 57, 21-3-1885. Στο φύλλο αυτό παρουσιάζεται η άφιξη Δηλιγιάννη εν όψει των βουλευτικών εκλογών και η μεγαλειώδης , κατά την εκτίμηση της εφημερίδας, υποδοχή που του έγινε. Στο επόμενο όμως φύλλο της ίδιας εφημερίδας ( 30-3-1885) υπάρχει άρθρό ιδιαίτερα σκληρό με τον τίτλο Καταδίκη των Υβριστών του Άργους στο οποίο με ιδιαίτερα βαρείς χαρακτηρισμούς κατακρίνονται οι Τρικουπικοί υποψήφιοι Τσόκρης και Γεωργαντάς, διότι προκάλεσαν την αποστολή τηλεγραφήματος από Αργείους οπαδούς του Τρικούπη ( Α. Παιδάκης, Γιατρός, Ι. Λαγοδημόπουλος, Δικηγόρος, Επ. Καλλιάρχης Δικηγόρος , Γεώργιος Λύγδας, Δικηγόρος, κ.α.) στις Τρικουπικές εφημερίδες των Αθηνών (Ώρα, Παλλιγγενεσία, Ακρόπολις, Εφημερίς, Χρόνος των Αθηνών). Με το τηλεγράφημα αυτό έδωσαν μια τελείως διαφορετική και καθόλου ευχάριστη εικόνα για την επίσκεψη του Δηλιγιάννη στο Άργος, ο οποίος φαίνεται να αποδοκιμάστηκε, σύμφωνα με τους συντάκτες του τηλεγραφήματος, και να έφυγε εσπευσμένα από την πόλη. Η εφημερίδα εγκαλεί όλους αυτούς διότι , όπως σημειώνει «…δεν ήτον δυνατόν να φαντασθώμεν, ότι οι υπουργικοί υποψήφιοι Τσόκρης και Γεωργαντάς ήθελον τόσον απομωρανθή εκ του φατριαστικού πάθους των, ώστε να υβρίσωσι και να διαπομπεύσωσιν εις τον έξω κόσμον την πατρίδα μας, ωσεί κατωκείτο αύτη από ζώα τετράποδα!».

[27] Αγαμέμνων, έκτακτον φύλλον, 5-7-1891.

Βιβλιογραφία

Εφημερίδες

Αγαμέμνων
Αργολίς,
Άργος
Δαναός
Δαναός, Εφημερίς του ομωνύμου συλλόγου
Ερασίνος,
Ευθύνη

Δημοσιευμένες δευτερογενείς πηγές

Βεργόπουλος Κωνσταντίνος, «Τα δύο κόμματα», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1975, τόμος ΙΔ, σελ.22-39.
Hobsbawm E.J. : Η εποχή των επαναστάσεων1789-1948, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990 – Η εποχή του κεφαλαίου 1848-1875, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994 – Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000.
Σακελλαρόπουλος Θεόδωρος, Θεσμικός Μετασχηματισμός και Οικονομική Ανάπτυξη- Κράτος και Οικονομία στην Ελλάδα 1830-1922, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1991.
Σωτηρέλης Γιώργος Χ., Σύνταγμα και εκλογές στην Ελλάδα 1864 -1909, Ιδεολογία Και πράξη της καθολικής ψηφοφορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1991.
Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, «Η ανορθωτική προσπάθεια του Χαριλάου Τρικούπη 1882-1895» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1975, τόμος ΙΔ, σελ. 22-39.
Τζόκας Σπύρος, Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, Οδοιπορικό στον 19^ο αιώνα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1999.
Χαραλάμπης Δημήτρης, Πελατειακές σχέσεις και λαϊκισμός, Η εξωθεσμική συναίνεση στο ελληνικό πολιτικό σύστημα πολιτικό, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1984.

Βασίλης Τσιλιμίγκρας

Φιλόλογος – Σχολικός Σύμβουλος

Σχετικά θέματα:

Read Full Post »

Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος (1897 -1978) – 81 χρόνια υποτέλειας και εξάρτησης

Posted in Άρθρα - Μελέτες - Εισηγήσεις, Ελεύθερο Βήμα, tagged 81 years of subordination and dependence, Argolikos Arghival Library History and Culture, Άρθρα, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Αλέξης Τότσικας, Διεθνής Οικονομική Επιτροπή, Ελεύθερο Βήμα, Ιστορία, Οικονομικός Έλεγχος, Πτώχευση, Τρικούπης Χαρίλαος on 16 Ιανουαρίου, 2015| Leave a Comment »

Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος (1897 -1978) – 81 χρόνια υποτέλειας και εξάρτησης

«Ελεύθερο Βήμα»

Από την Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού.

Η Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού, αποδεχόμενη τις εκατοντάδες προτάσεις των επισκεπτών της και επιθυμώντας να συμβάλλει στην επίκαιρη ενημέρωσή τους, δημιούργησε ένα νέο χώρο, το «Ελεύθερο Βήμα», όπου οι αναγνώστες της θα έχουν την δυνατότητα να δημοσιοποιούν σκέψεις, απόψεις, θέσεις, επιστημονικά άρθρα ή εργασίες αλλά και σχολιασμούς επίκαιρων γεγονότων.

Διαβάστε στο «Ελεύθερο Βήμα», άρθρο του Φιλόλογου – Συγγραφέα, Αλέξη Τότσικα, που δημοσιεύεται στο βιβλίο του «Δεύτερη Ανάγνωση» με θέμα:

«Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος (1897 -1978) – 81 χρόνια υποτέλειας και εξάρτησης»

Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος (ΔΟΕ) ονομαζόταν ο έλεγχος των δημοσίων οικονομικών της Ελλάδας. Επιβλήθηκε από Ευρωπαϊκές χώρες, που δάνεισαν την Ελλάδα το φθινόπωρο του 1897, με στόχο την αποπληρωμή των χρεών της προς τους πιστωτές της. Τον έλεγχο εκτελούσε μια εξαμελής επιτροπή, η Διεθνής Οικονομική Επιτροπή, με μόνιμη εγκατάσταση στην Ελλάδα από το 1897 μέχρι το 1978, για 81 χρόνια. Ας πάρουμε όμως τα γεγονότα με τη σειρά.

Στην περίοδο 1890-1893 άλλαξαν πέντε κυβερνήσεις, που προσπάθησαν με διάφορους οικονομικούς αυτοσχεδιασμούς να δανειοδοτήσουν την καταρρέουσα οικονομία. Ταυτόχρονα ελήφθησαν μέτρα για αυστηρές περικοπές στις κρατικές δαπάνες – στρατιωτικές δαπάνες, δημόσια έργα και σε όλες τις κρατικές δραστηριότητες. Παράλληλα, ψηφίστηκαν νέοι φόροι και τέλη, καθώς και εκπαιδευτικά τέλη, που προκάλεσαν μεγάλες αντιδράσεις. Η κατάσταση ήταν απελπιστική.

Το 1892 ήρθε στην Ελλάδα ο Έντουαρντ Λο, έμπειρος Άγγλος διπλωμάτης, ως απεσταλμένος της βρετανικής κυβέρνησης, ικανοποιώντας σχετική επιθυμία του Χαρίλαου Τρικούπη. Ο πρωθυπουργός, προσπαθώντας να αποφύγει τη δημοσιονομική κατάρρευση, απέβλεπε τότε σε μια ευνοϊκή, αλλά αντικειμενική έκθεση για την ελληνική οικονομία και στη σύναψη ενός νέου εξωτερικού δανείου.

Το Μάρτη του 1893 ο Λο απέστειλε στο Φόρεϊν Οφις την έκθεσή του. Το σημαντικό αυτό κείμενο αποκαλύπτει τις αντικειμενικές συνθήκες διαμόρφωσης του δημοσιονομικού χρέους, που οδήγησαν στη χρεοκοπία του 1893:

«Το ζήτημα που πρέπει να εξετασθεί είναι αν η κρίση αυτή οφείλεται σε μόνιμες δυσμενείς οικονομικές συνθήκες ή σε αποτυχημένη οικονομική διαχείριση. Είναι πρόβλημα κυβερνητικών επιλογών η δημοσιονομική αστάθεια ή πρόβλημα πόρων; Αν υποστηριχθεί πως η δυσκολία οφείλεται σε ανεπιτυχή οικονομική διαχείριση, γεννιέται ένα άλλο ζήτημα: είναι οι πόροι του τόπου αρκετοί ώστε με ένα λογικό νοικοκύρεμα να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες που υπάρχουν ή η οικονομική κατάσταση είναι τόσο κρίσιμη, ώστε να μην υπάρχει θεραπεία χωρίς να πειραχθεί η τιμή του ελληνικού έθνους και τα νόμιμα δικαιώματα των δανειστών του;».

Χωρίς περιστροφές ο Λο δίνει την απάντησή του με στόχο να βοηθήσει τον Τρικούπη να πάρει το δάνειο: «Με μια προσωρινή βοήθεια, η σημερινή κρίση μπορεί να υπερπηδηθεί και με μια κατάλληλη πρόνοια στο μέλλον, μπορεί να εξασφαλιστεί η συνέχεια της αναπτύξεως του τόπου με τρόπο ομαλό, όπως έγινε μέχρι σήμερα». Προσθέτει όμως και την τελική του φράση, που ηχούσε απειλητικά: «Χωρίς όμως αυτήν την πρόνοια, καμιά πρόσκαιρη βοήθεια δεν μπορεί να εμποδίσει την τελική συμφορά».

Ο φωτογράφος Σόλωνας Βάθης, φωτογραφίζει τον Τρικούπη στο ατελιέ του στο Παρίσι.

Στην έκθεσή του ο Λο αναλύει τις πραγματικές αιτίες της οικονομικής κρίσης: «Για να δικαιολογηθεί ο υπερβολικός δανεισμός στο εξωτερικό, υποστηρίχθηκε η άποψη ότι ο τόπος έχει επείγουσα ανάγκη ξένων κεφαλαίων για την εσωτερική του ανάπτυξη. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως αυτό είναι σωστό, αλλά η ανάπτυξη αυτή δεν μπορεί, χωρίς σοβαρούς κινδύνους, να εκτείνεται έξω από τα φυσικά της όρια».

Επισημαίνει, λοιπόν, ότι ο «οικονομικός μεγαλοϊδεατισμός», που αναγορεύει τα μεγάλα έργα σε εθνικό στόχο, παραδίδει την οικονομία στη χρηματοπιστωτική άβυσσο, από την οποία δεν επρόκειτο να βγει ποτέ. Η οδυνηρή πραγματικότητα για την Ελλάδα του 19ου αιώνα ήταν ότι κάθε προσπάθεια μεγάλων δημόσιων επενδύσεων ήταν στην ουσία μια υποθήκευση του οικονομικού και πολιτικού της μέλλοντος, αφού βάθαινε μέσω του δανεισμού το δημοσιονομικό της παθητικό και οδηγούσε σε όλο και μεγαλύτερη πολιτική εξάρτηση.

Πού κρύβεται, λοιπόν, ο αληθινός υπαίτιος για την πτώχευση, που ήρθε λίγους μήνες μετά την έκθεση Λο; «Θα ήμουν διατεθειμένος να αποδώσω το ατύχημα στον υπερβολικό δανεισμό στο εξωτερικό, που προκάλεσε επιβάρυνση των εσόδων και στην επιβάρυνση αυτή ο τόπος, με ατελή διοίκηση των δημοσίων οικονομικών, δεν μπόρεσε να αντέξει. Σε ίσο βαθμό όμως έφταιγε και η χαλαρότητα της διοικήσεως, που παραμέλησε την τακτική είσπραξη των φόρων, ενώ το εμπορικό ισοζύγιο, όπως δείχνουν οι πίνακες των εισαγωγών και εξαγωγών, ήταν σταθερά παθητικό».

Έτσι, ήταν λογικό να προβλεφθεί η επερχόμενη πτώχευση από τον Λο, ο οποίος ζήτησε το τελευταίο δάνειο για τη μικρή και φτωχή Ελλάδα του 1893, η οποία ήταν καταχρεωμένη και ζητούσε έλεος. Το δάνειο όμως δε δόθηκε ποτέ και η πτώχευση ήρθε το 1893 με την περίφημη φράση «Δυστυχώς επτοχεύσαμεν», του Χαρίλαου Τρικούπη κατά την τελευταία πρωθυπουργία του. Η δημοσιονομική κατάρρευση του 1893 ήταν μια προέκταση του αντικειμενικού προβλήματος των περιορισμένων εθνικών πόρων σε συνδυασμό με τον υψηλό ρυθμό δανεισμού και την πλήρη κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού έναντι του παραγωγικού κεφαλαίου, που οδήγησε κάποια στιγμή σε αδυναμία πληρωμών.

Μετά την πτώχευση του 1893 όλες οι Ελληνικές Κυβερνήσεις, που ακολούθησαν, προσπάθησαν να έρθουν σε συμβιβαστική συμφωνία με τους δανειστές χωρίς αποτέλεσμα. Οι ξένοι κεφαλαιούχοι και τραπεζίτες, που είχαν αγοράσει το Ελληνικό χρέος, τηρούσαν σκληρή στάση απαιτώντας την άμεση καταβολή όλου του χρέους και στηρίζονταν από τις κυβερνήσεις τους και περισσότερο από τη Γερμανία, την Αγγλία και τη Γαλλία, που πίεζαν την Ελλάδα να φανεί συνεπής.

Τότε επιβλήθηκε μερικός έλεγχος από τους πιστωτές, που ήταν τυπικός κι όχι ουσιαστικός χωρίς δυνατότητα ουσιαστικής παρέμβασης στα ελληνικά δημόσια οικονομικά. Η εμπλοκή όμως της χρεοκοπημένης Ελλάδας σε σύρραξη με την Τουρκία στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 βρήκε την Ελλάδα σε εξαιρετικά δυσχερή θέση. Ο ελληνικός στρατός ήταν ανίκανος να αντιπαραταχθεί στα οθωμανικά στρατεύματα, που είχαν καταλάβει τη Θεσσαλία και τμήμα της Στερεάς Ελλάδας.

Οι Μεγάλες δυνάμεις επενέβησαν, για να σταματήσει ο πόλεμος του 1897, επιδικάζοντας στην Ελλάδα να πληρώσει αποζημίωση 95.000.000 χρυσά φράγκα στην οθωμανική Αυτοκρατορία, ποσό μεγάλο για την εποχή εκείνη. Η Ελληνική κυβέρνηση δεν υπήρχε περίπτωση να το εξασφαλίσει χωρίς εξωτερικό δανεισμό και αναγκάστηκε να δεχτεί τους δυσμενείς όρους της συμφωνίας, που υπογράφτηκε ως συνθήκη ειρήνης το Σεπτέμβρη του 1897.

Στο άρθρο 2 της συνθήκης προβλεπόταν πως η καταβολή της αποζημίωσης δε θα καθυστερούσε την ικανοποίηση των παλαιών δανειστών της Ελλάδος και προέβλεπε την ίδρυση επιτροπής Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου από αντιπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων. Η Επιτροπή αυτή θα βρίσκονταν μονίμως στην Αθήνα και θα επέβλεπε την τήρηση των συμφωνιών, την εξόφληση των δανειστών της Ελλάδας και την καταβολή της αποζημίωσης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Με απροκάλυπτη ωμότητα μάλιστα η συνθήκη αυτή περιείχε την πρωτοφανή ρήτρα πως η Ελληνική Κυβέρνηση όφειλε να εξασφαλίσει την υπερψήφιση των όρων της συνθήκης από την Ελληνική βουλή!

Τον Οκτώβριο του 1897 έφτασαν στην Αθήνα οι απεσταλμένοι των Μεγάλων Δυνάμεων για την επιβολή των όρων της συνθήκης Ειρήνης. Στις θέσεις των σημερινών κ.κ. Ντερούζ, Τόμσεν και Μαζούχ ήταν οι αείμνηστοι Τέστα (Γερμανός), Λετάν (Γάλλος) και Λόου (Αγγλος). Οι τότε κυβερνήσεις, για να μην ταλαιπωρούν τους υψηλούς ελεγκτές μας, φρόντισαν να τους κτίσουν και ιδιαίτερο Μέγαρο, που δεν ήταν άλλο από το σημερινό Μέγαρο της Προεδρίας της Δημοκρατίας στη συμβολή των οδών Βασιλέως Γεωργίου και Στησιχόρου, που ανεγέρθηκε για τις ανάγκες της Διεθνούς Οικονομικής Επιτροπής! Μάλιστα, η ανέγερσή του βάφτηκε με αίμα, αφού κατά την ανατίναξη φουρνέλου (1901) τραυματίστηκε ένας σαραντάχρονος εργάτης.

Οι διαπραγματεύσεις με τους εκπροσώπους των πιστωτών (Αγγλίας, Γαλλίας, Αυστρίας, Γερμανίας, Ρωσίας, Ιταλίας) ξεκίνησαν τον Οκτώβριο του 1897 και κατέληξαν στη σύνταξη και ψήφιση του νόμου ΒΦΙΘ/23-2-1898, σύμφωνα με τον οποίο εγκαθιδρύθηκε η επιτροπή οικονομικού ελέγχου (Διεθνής Οικονομική Επιτροπή), που σύντομα μετονομάστηκε σε Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο.

Η συμφωνία με τους πιστωτές προέβλεπε:

Χορήγηση δανείου 151,3 εκατ. φράγκων από τις Μεγάλες Δυνάμεις στην Ελλάδα προκειμένου να καταβληθούν στην Οθωμανική αυτοκρατορία οι αποζημιώσεις, που υποχρεώθηκε να καταβάλει η Ελλάδα στην Τουρκία συνολικού ύψους 93,9 εκατ. φράγκων, και να καλυφθούν το υφιστάμενο κρατικό χρέος ύψους 31,4 εκατ. φράγκων, το έλλειμμα του ελληνικού δημοσίου για το έτος 1897 ύψους 22,5 εκατ. φράγκων και οι δαπάνες έκδοσης του δανείου (προμήθειες τραπεζών μεσιτικά, χαρτόσημα) ύψους 3,5 εκατ. φράγκων.

Υποθήκευση φορολογικών εσόδων, ώστε να εξασφαλισθεί η αποπληρωμή των δανείων. Στο ΔΟΕ θα αποδίδονταν τα έσοδα των μονοπωλίων αλατιού, πετρελαίου, σπίρτων, τραπουλόχαρτων, τσιγαρόχαρτων και σμυρίδας Νάξου, ο φόρος καπνού, τα τέλη χαρτοσήμου και οι δασμοί του τελωνείου Πειραιά. Ο ΔΟΕ θα αξιολογούσε τις κρατικές υπηρεσίες για την αποδοτικότητα και τη φοροεισπρακτική τους ικανότητα.

Στην Ελλάδα επιβλήθηκε επίσης μια ισοτιμία της δραχμής προς τα ξένα νομίσματα ευνοϊκή για τους δανειστές και της αφαιρέθηκε το δικαίωμα της τύπωσης χαρτονομίσματος. Το υπερβολικότερο όλων όμως ήταν ότι η Διεθνής Επιτροπή Ελέγχου έθεσε υπό τον έλεγχο της και τις προσλήψεις, τις μεταθέσεις και προαγωγές των υπαλλήλων του στενού Δημοσίου τομέα. Ουσιαστικά η Ελληνική Εθνική κυριαρχία είχε πάψει να υφίσταται, ενώ ο Ελληνικός λαός εργαζόταν στην κυριολεξία υπό ένα ιδιότυπο και πρωτόγνωρο καθεστώς Ευρωπαϊκής αιχμαλωσίας. Φυσικά ο Ελληνικός στρατός υπήρχε μόνο στα χαρτιά, καθώς δεν υπήρχαν πόροι για την συντήρηση του, δεν αγοραζόταν πολεμικό υλικό, δεν γίνονταν ασκήσεις και η στρατιωτική θητεία είχε ελαχιστοποιηθεί.

Όταν λειτούργησε η επιτροπή του Ελέγχου, οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις χορήγησαν δάνειο 170.000.000 χρυσών φράγκων, ώστε η Ελλάδα να πληρώσει την αποζημίωση στην Τουρκία για την πολεμική της ήττα και να αντιμετωπίσει το τρέχον υψηλό της έλλειμμα. Ο Δ.Ο.Ε. διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στα δημόσια οικονομικά της Ελλάδας από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα μέχρι τον οριστικό τερματισμό του το 1978. Η Εθνική ταπείνωση δεν είχε προηγούμενο και τονίστηκε από τον Τύπο της εποχής με μελανά χρώματα. Η ισχυροποίηση της δραχμής που επιβλήθηκε και η δυσχέρεια του κράτους να επενδύσει έπληξε την Ελληνική παραγωγικότητα και ανάπτυξη. Κυρίως δοκιμάστηκαν οικονομικά τα μικροαστικά κρατικοδίαιτα κοινωνικά στρώματα, που ενδυνάμωσαν το ρεύμα μετανάστευσης προς την Αμερική.

Επιτεύχθηκε όμως η πλήρης εξυγίανση του τραπεζικού τομέα και της Εθνικής τράπεζας και η αναγκαστική δημοσιονομική πειθαρχία της Ελλάδας, που έμαθε να λειτουργεί χωρίς ξένη υποστήριξη στηριζόμενη σε δικές της δυνάμεις και έσοδα. Στα σκληρά και αποικιοκρατικά μέτρα του Διεθνούς Ελέγχου στηρίχθηκε η Ελληνική ανάπτυξη και Εθνική Αναγέννηση, που ακολούθησε την πρώτη δεκαετία του 20^ου αιώνα και οδήγησε στους ένδοξους Βαλκανικούς πολέμους. Άλλη μια επιβεβαίωση πως οι ανείπωτες δοκιμασίες δεν λυγίζουν, αλλά χαλυβδώνουν και φανερώνουν το μέταλλο και το χαρακτήρα ενός λαού.

Δημήτριος Γούναρης, ελαιογραφία του Επαμεινώνδα Θωμόπουλου. Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων.

Δεκάδες, βέβαια, ήταν οι περιπέτειες στις οποίες υποβλήθηκε το ελληνικό κράτος, ακόμη και σε ιδιαίτερα δύσκολες στιγμές. Το 1922 η κυβέρνηση Δ. Γούναρη, για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες του στρατού, που μαχόταν στη Μικρά Ασία, εξέδωσε 550 εκατομμύρια σε χαρτονομίσματα, χωρίς τη συγκατάθεση των τροϊκανών. Ο «Έλεγχος» εξανέστη και απαίτησε «ζεστό» χρήμα από τον αρμόδιο υπουργό Οικονομικών Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, ο οποίος δεν πρόλαβε να αντιδράσει, αφού μαζί με τον πρωθυπουργό και τέσσερις ακόμη συναδέλφους του εκτελέστηκαν στο Γουδί.

Λίγα χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος κήρυξε στάση πληρωμών την 1η Μαΐου 1932, ως απόρροια της οικονομικής κρίσης του προηγούμενου χρόνου. Οι τροϊκανοί της εποχής εξανέστησαν εκ νέου και μαζί τους σχεδόν όλη η Ευρώπη και η Αμερική! Χαρακτηριστική είναι έκθεση που έστειλε ο πρεσβευτής της Ελλάδος στο Λονδίνο (1935), γράφοντας: «Η συζήτησίς μου με τους εμπειρογνώμονας υπήρξεν εξόχως διαφωτιστική. Το Φορέϊν Οφφις πνέει μένεα εναντίον μας»!

Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1946, το Ηνωμένο Βασίλειο σε συμφωνία με τη Γαλλική Κυβέρνηση δήλωσε «έτοιμο να ξεκινήσει διαπραγματεύσεις με την Ελληνική Κυβέρνηση για τη λήξη των δραστηριοτήτων της Διεθνούς Οικονομικής Επιτροπής του 1898». Αλλά, ως εκ θαύματος, ο Έλληνας αντιπρόσωπος, που παραβρέθηκε στη Διάσκεψη της Ειρήνης των Παρισίων (1946), συνηγόρησε υπέρ της παραμονής του «Ελέγχου» με αποκλεισμό μόνον της Ιταλίας. Έτσι έμεινε πάλι Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος στην Αθήνα!

Ελευθέριος Βενιζέλος. Αρχείο: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών & Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος».

Αλλά η μακρά σειρά των διατυπώσεων, που ζητούσε ο «Έλεγχος» προβλημάτιζε τις μεταπολεμικές κυβερνήσεις. Υπουργεία και υπηρεσίες διαμαρτύρονταν διαρκώς για τις δυσχέρειες, που παρουσιάζονταν στη διοίκηση με την παρουσία του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Μέχρι που ο Σοφοκλής Βενιζέλος – το 1951- από το βήμα της Βουλής δήλωνε πως ο Έλεγχος «θεωρείτο ουσιαστικώς κατηργημένος». Αλλά μόνον κατηργημένος δεν ήταν, αφού ταλάνισε την ελληνική οικονομία και πραγματικότητα για 27 ολόκληρα χρόνια ακόμη.

Το τέλος εκείνης της ογδοηκονταετούς περιπέτειας δόθηκε με νόμο που εξέδωσε ο Θανάσης Κανελλόπουλος το 1978. Επιστρατεύοντας μάλιστα τη «σπιρτάδα» και το χιούμορ, που τον διέκρινε, στο έγγραφο που απέστειλε στη Βουλή έγραφε ότι με το νομοσχέδιο για τη διάλυση της Διεθνούς Οικονομικής Επιτροπής όχι μόνον δεν προκαλείτο δαπάνη σε βάρος του Προϋπολογισμού, αλλά πραγματοποιούνταν οικονομίες περίπου τετρακοσίων χιλιάδων δραχμών, που αντιστοιχούσαν στα έξοδα λειτουργίας της (ενοίκιο, κοινόχρηστα, φωτισμός, τηλέφωνα κ.ά.).

Όπως τότε έτσι και σήμερα η Ελλάδα βαίνει ολοταχώς προς διεθνή οικονομικό έλεγχο. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Το σκηνικό, που προετοιμάζουν τα Μνημόνια, σε ένα τέτοιο σενάριο παραπέμπουν. Η Ελλάδα θα μετατραπεί σε προτεκτοράτο. Άλλοι θα διαχειρίζονται έσοδα και έξοδα με πρώτο και βασικό μέλημα την αποπληρωμή του χρέους. Ό,τι περισσεύει, θα πηγαίνει σε μισθούς, συντάξεις, σχολεία, νοσοκομεία κλπ. Κι αν δεν περισσεύει; Τότε θα πρέπει να βρεθούν άλλες πηγές εσόδων. Νέες μειώσεις σε μισθούς και συντάξεις; Νέοι φόροι; Πώληση ή υποθήκευση κρατικής περιουσίας, εκχώρηση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της χώρας; Μπορεί και όλα μαζί.

Με το δεδομένο αυτό ελάχιστη σημασία έχουν τα μέτρα που λαμβάνονται κάθε φορά. Όποια κι αν είναι αυτά, ό,τι κι αν διαπραγματευτούμε σήμερα, αύριο μπορεί να ανατραπεί και μάλιστα με μηχανισμούς πέρα και έξω από τα θεσμικά όργανα του κράτους. Κάθε ελληνική κυβέρνηση θα κάνει ό,τι μπορεί, αλλά με τη χώρα δεμένη στα Μνημόνια δεν μπορεί να κάνει σχεδόν τίποτα.

Η τρόικα κάθε φορά που έρχεται, έρχεται για να μείνει. Η προτίμηση, που δείχνει για τη χώρα μας το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και οι ελεγκτές του, δείχνει ότι η ελληνική φιλοξενία είναι παροιμιώδης. Οι εκπρόσωποί του φαίνεται πως δεν μπορούν να ζήσουν μακριά από τον αττικό ουρανό. Γι’ αυτό την προηγούμενη φορά που μας επισκέφθηκαν – με την ονομασία Διεθνής Οικονομική Επιτροπή- έμειναν ογδόντα (80) ολόκληρα χρόνια, από το 1898 έως το 1978!

Η επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου το 1898, προϊόν της πτώχευσης του 1893 και της ήττας του 1897, είναι το τέλος μιας μακράς πορείας δημοσιονομικής αποσύνθεσης. Το βασικό πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας δεν ήταν πρόβλημα διαχείρισης, αλλά πρόβλημα πόρων και μιας άνευ όρων ανάπτυξης μέσω χρηματοπιστωτικών κινήσεων. Μια χώρα χωρίς έδαφος, χωρίς πληθυσμό, χωρίς πόρους, ζήτησε να φτιάξει υποδομές στηριζόμενη στο δανεισμένο χρήμα.

Ωστόσο αυτή ήταν η αφορμή να αναπτυχθούν δυνάμεις αλλαγής τόσο στο εσωτερικό του στρατεύματος όσο κυρίως στο πολιτικό πεδίο, οι οποίες οδήγησαν στην Επανάσταση στο Γουδί το 1909 και στην έλευση του Ελευθέριου Βενιζέλου στην Αθήνα, η οποία θα οδηγούσε την Ελλάδα, λίγα χρόνια μετά την ήττα, στους εθνικούς θριάμβους των Βαλκανικών Πολέμων και στην απελευθέρωση της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θράκης. Με τους ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας, της Θράκης, της Ηπείρου, των νησιών και της Μικράς Ασίας να περιμένουν την έξοδό τους από την καταρρέουσα οθωμανική αυτοκρατορία, το ζήτημα της επέκτασης των συνόρων του μικρού ελληνικού βασιλείου ήταν τότε η μόνη λύση.

Σήμερα όμως δεν έχουμε άλλα εδάφη να διεκδικήσουμε. Έχουμε όμως δυνατότητες αύξησης των φορολογικών εσόδων, περιορισμού της αντιπαραγωγικής σπατάλης του Δημοσίου και αύξησης των εθνικών πόρων από μια συνετή διαχείριση των κοινοτικών κονδυλίων σε παραγωγικούς τομείς, όπως ο βιομηχανικός τομέας, ο τουρισμός, η ναυτιλία, η εκσυγχρονισμένη γεωργία, το εμπόριο, η βιομηχανία τροφίμων, η ενέργεια και νέοι δυναμικοί κλάδοι, που αποτελούν διαρκείς και μόνιμες πηγές πλούτου, ανάπτυξης και ευημερίας.

Για να κατακτήσουμε όμως αυτά τα αγαθά, πρέπει να νικήσουμε στη μάχη εναντίον του οικονομικού παρασιτισμού και εναντίον της πολιτικής και διοικητικής γραφειοκρατίας. Και ταυτόχρονα να αναπτύξουμε σε δίκαιη και ορθολογική βάση το δίκτυο προστασίας για τους συμπολίτες μας, που έχουν ανάγκη τη μέριμνα του κράτους.

Αλέξης Τότσικας

Δεύτερη Ανάγνωση, σελ. 27-33, Έκδοση: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Άργος, Απρίλιος 2013.

Διαβάστε ακόμη:

Οικονομικές κρίσεις και χρεοκοπία (19^ος – 20^ος αιώνας)

Read Full Post »

Μια έκθεση «γιορτάζει», ένα σπίτι καταρρέει – Η οικία του Χαρίλαου Τρικούπη στο Άργος σε αντίφαση με το αφιέρωμα της Βουλής

Posted in Ειδήσεις - Πολιτισμός, tagged Argolikos Arghival Library History and Culture, Άργος, Έκθεση, Αργολίδα, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Βουλή των Ελλήνων, Επανάσταση 21, Εικαστικά, Ιστορία, Πελοπόννησος, Πολιτισμός, Πολιτικοί, Τρικούπης Χαρίλαος on 27 Ιουνίου, 2012| Leave a Comment »

Μια έκθεση «γιορτάζει», ένα σπίτι καταρρέει – Η οικία του Χαρίλαου Τρικούπη στο Άργος σε αντίφαση με το αφιέρωμα της Βουλής

Με μια σημαντική έκθεση η Βουλή των Ελλήνων τιμά τον Χαρίλαο Τρικούπη αναδεικνύοντας το έργο του οραματιστή πολιτικού που ταυτίστηκε με την λέξη «εκσυγχρονισμός». Το αρχείο, η βιβλιοθήκη, ιστορικά κειμήλια, προσωπογραφίες, αντικείμενα της οικογενείας Τρικούπη, καθώς και έντυπο υλικό, αλλά και φωτογραφικά τεκμήρια από τις συλλογές της Βιβλιοθήκης της Βουλής, περιλαμβάνονται στην έκθεση «Χαρίλαος Τρικούπης: έκθεση ιστορικών κειμηλίων της οικογένειας Τρικούπη» στη Βουλή των Ελλήνων.

Η αίθουσα της Βουλής των Ελλήνων που φιλοξενεί την έκθεση. (Φωτ. Αλέξανδρος Φιλιππίδης, δημοσιεύεται στην εφημερίδα Καθημερινή)

Υπάρχει ένας περισσότερο κι ένας λιγότερο προφανής λόγος για να μας απασχολεί σήμερα ο Χαρίλαος Τρικούπης. Η δραματική κατάληξη του πρώτου σοβαρού εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος στη νεότερη ιστορία της χώρας με την πτώχευση του 1893 δημιουργεί αναπόφευκτους συνειρμούς. Μπορεί οι συνθήκες, έναν αιώνα και 19 χρόνια μετά, να μην επιτρέπουν απευθείας συγκρίσεις, ωστόσο ο πειρασμός είναι μεγάλος. Αλλά ποιος ο λόγος να καταφεύγεις σε θεωρητικές ακροβασίες, όταν η πραγματικότητα μας τα προσφέρει όλα στο πιάτο;

Το σπίτι των Τρικούπηδων στο Άργος, εκεί που πιθανότατα γεννήθηκε και (αποδεδειγμένα) έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του ο άνθρωπος ο οποίος σφράγισε τα πολιτικά μας πράγματα το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, κινδυνεύει με αφανισμό. Τμήμα του ανατολικού εξώστη έχει καταρρεύσει ήδη από το 2003 και σήμερα στη διώροφη ερειπωμένη κατοικία βρίσκουν καταφύγιο τοξικομανείς και άστεγοι αλλοδαποί.

Την ίδια στιγμή, η Βουλή των Ελλήνων γιορτάζει τον εμβληματικό Χαρίλαο Τρικούπη (1832-1896) με μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση ιστορικών κειμηλίων της οικογένειας Τρικούπη.

Το αρχείο, η βιβλιοθήκη, ιστορικά κειμήλια, προσωπογραφίες, προσωπικά και οικογενειακά αντικείμενα που παρουσιάζονται είναι δωρεά της Rita Frei-Τρικούπη, χήρας του Κωνσταντίνου Σπ. Τρικούπη, το 2010, προς τη Βιβλιοθήκη της Βουλής. Έντυπο υλικό, φυλλάδια, βιβλία, εφημερίδες και περιοδικά της εποχής, φωτογραφικά τεκμήρια από τις συλλογές της Βιβλιοθήκης της Βουλής υποστηρίζουν και συμπληρώνουν την έκθεση που έχει ελάχιστα προβληθεί αν και «τρέχει» από τον περασμένο Μάρτιο (θα διαρκέσει μέχρι το τέλος του 2012).

Απαγόρευση

Η μειωμένη προβολή της οφείλεται στην απαγόρευση μεμονωμένων επισκέψεων σε εκθέσεις της Βουλής των Ελλήνων για λόγους ασφαλείας. Η έκθεση, δηλαδή, είναι «κλειστή» και μπορεί να τη δει κανείς μόνο αν είναι μαθητής ή μέλος μιας ομαδικής επίσκεψης. Η άρθρωση της έκθεσης κινείται σε δύο παράλληλους άξονες, ανάμεσα, δηλαδή, στα προσωπικά κειμήλια και στα τεκμήρια της πολιτικής δραστηριότητας των δύο μεγάλων ανδρών της ελληνικής ιστορίας του 19ου αιώνα.

Βιτρίνα της έκθεσης όπου δεσπόζει το πορτρέτο του Χαρίλαου Τρικούπη φιλοτεχνημένο από τον Αλέξανδρο Φιλαδελφέα. (Φωτ. Αλέξανδρος Φιλιππίδης, δημοσιεύεται στην εφημερίδα Καθημερινή)

Αν πάντως δεν έχετε την ευκαιρία να δείτε την έκθεση, όλα τα αντικείμενα της δωρεάς θα φυλάσσονται στην Μπενάκειο Βιβλιοθήκη στην οδό Ανθίμου Γαζή, αφού πρώτα ολοκληρωθούν οι εργασίες αποκατάστασης του κτιρίου. Εκεί προβλέπεται αίθουσα Τρικούπη και μια μόνιμη έκθεση.

Πλην της Βιβλιοθήκης της Βουλής, άλλοι σημαντικοί οργανωμένοι πυρήνες αρχειακού υλικού περί τον Χαρίλαο Τρικούπη διασώζονται στον Δήμο Μεσολογγίου, στο ΕΛΙΑ και στο Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο.

Οικία Τρικούπη στο Άργος

Η αντίφαση ως σπαρταριστή εισαγωγή στο «ελληνικό πρόβλημα»: εντός του εθνικού Κοινοβουλίου η έκθεση, καλοσχεδιασμένη, πυκνή, πλούσια, «πανηγυρικού» χαρακτήρα (καλλιτεχνικός σχεδιασμός: Γιάννης Μετζικώφ) και την ίδια στιγμή 120 χιλιόμετρα νοτιότερα ένα από τα πρώτα μετεπαναστατικά κτίρια της ελεύθερης Ελλάδας, αφημένο στην τύχη του, αν και αποτελεί κρατική περιουσία: από το 1985 περνάει στην ιδιοκτησία της Αγροτικής Τράπεζας που προτίθεται να εγκαταστήσει εκεί το υποκατάστημά της στο Άργος. Μια πρόθεση που έμελλε να μείνει στα χαρτιά.

Το σπίτι χτίστηκε το 1829 με σχέδια του Αυστριακού προξένου Γκρόπιους από τον τέκτονα Κομνηνό Τήνιο, καλύπτοντας μέρος του οθωμανικού μεντρεσέ. Πρόκειται για ένα από τα δύο κτίρια που κατασκεύασε ο Σπυρίδων Τρικούπης (1788-1873), λόγιος, πολιτικός και πατέρας του Χαρίλαου, με την πώληση των οικοπέδων στο Ηραίον του Άργους που του είχαν δοθεί ως αποζημίωση για τη συμμετοχή του στην Επανάσταση.

Νεότερη εκδοχή

Βιογραφία Χαρίλαου Τρικούπη (Φυλλάδιο 1892)

Ενώ στην ιστοριογραφία έχει περάσει το Ναύπλιο ως τόπος γέννησης* του Χαρίλαου Τρικούπη, τα τελευταία χρόνια κερδίζει έδαφος το Άργος. Στους θερμούς υποστηρικτές της νεότερης εκδοχής ο Βασίλης Κ. Δωροβίνης, ο οποίος αρθρογραφεί υπέρ του Άργους από τις σελίδες του περιοδικού «Αρχαιολογία & Τέχνες» (1997).

«Kατά τον Σπυρόπουλο», σημειώνει ο κ. Δωροβίνης, «ο Σπυρίδων Τρικούπης έφτασε στο Ναύπλιο το 1824 και αγόρασε από την τότε Κυβέρνηση γαίες στο χωριό Αβδήμπεη, τις οποίες το 1826-30 μεταπώλησε σε τρεις επιφανείς Ναυπλιώτες. Με το χρηματικό ποσό που έλαβε μπόρεσε να χτίσει τα σπίτια του Άργους και του Ναυπλίου.

Το 1830, λέει κατηγορηματικά ο Σωτηρόπουλος, αποκρούοντας ρητά το 1832, γεννήθηκε ο Χαρίλαος, μόλις είχε ολοκληρωθεί το σπίτι στο Άργος. Στο Άργος κατοικούσαν πολλοί Έλληνες αντικαποδιστριακοί όπως ο Μαυροκορδάτος, ο Νέγρης και ο Πολυζωίδης που συναντώνταν στο νεόκτιστο σπίτι για διαβουλεύσεις.

Ο Σπ. Τρικούπης πώλησε το σπίτι το 1847 στον Π. Α. Κυπαρίσση. Από το τέλος του 19ου αιώνα μέχρι το 1940 η τοπική μνήμη διατηρεί ζωηρά την ονομασία του σπιτιού ως “οικίας Τρικούπη” και συγκεκριμένη απήχησή της συναντάμε στον τοπικό Τύπο, ως απλή αναφορά ή σε ειδικά άρθρα με μνεία παλαιών κτιρίων του Άργους. Με τις ανακατατάξεις του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου η ονομασία αυτή εξαφανίζεται και το σπίτι αποκτά το “κατασκευασμένο” όνομα των τελευταίων του ιδιοκτητών (“σπίτι του Κωλέττη”)».

Σημείωση Βιβλιοθήκης:

Σχετικά με τον τόπο γέννησης του Χαρίλαου Τρικούπη, στο φύλλο 19/2^η σελίδα της 28ης Απριλίου 1896 στην εφημερίδα « Δαναός» ο ιστορικός Δ. Βαρδουνιώτης σε συμπληρωματική σημείωση του αναφέρει:

Συνεπεία των εν τω αριθ. 16 του «Δαναού» γραφέντων περί του τόπου της γεννήσεως του αοιδίμου Χ. Τρικούπη, εγράφη εν τη «Ακροπόλει» ότι ο Χ. Τρικούπης ενώπιον του πρώην βουλευτού Άργους κ. Ιω. Ζωγράφου, ταγματάρχου της Χωροφυλακής, προτείναντος αυτώ μετά την 16 Απριλίου να εκτεθή εν Άργει, εκείνου παραιτουμένου είπεν, ότι ούτε εγεννήθη εν Άργει, ούτε εγκατάστασιν έχει ενταύθα.

Μετά ταύτα όμως ο κ. Ιω. Ζωγράφος, εν Μεσολογγίω ήδη ως εκ την υπηρεσίας του διατρίβων έγραψεν ενταύθα ότι, ότε προέτεινε τω Χ. Τρικούπη να εκτεθή, ως υποψήφιος βουλευτής Άργους, αυτού παραιτουμένου, ιδού τι είπεν αυτώ ο αοίδιμος Χ. Τρικούπης.

« Δικαίωμα να εκτεθώ λόγω εγκαταστάσεως δεν έχω. Έχω όμως τοιούτο λόγω γεννήσεως και το Άργος θεωρείται τόπος της γεννήσεως μου. Διότι, ότε ο πατήρ μου διέστη προς τον Καποδίστριαν, η οικογένειά μου μετώκησεν εις Άργος, όπου ο πατήρ μου δι’ έλλειψιν καταλλήλου οικίας, ωκοδόμησε την και νυν καλουμένην οικίαν Τρικούπη. Κατόπιν όμως, ένεκα απειλουμένων ταραχών εν Άργει, προσωρινώς και προς ασφάλειαν η οικογένειά μας κατέφυγεν εις Ναύπλιον, όπου και εγεννήθην. Της τάξεως δε αποκαταστάσης, επανήλθομεν και διεμείναμεν εις Άργος».

Αύτη εστίν η μαρτυρία του αξιοτίμου κ. Ιω. Ζωγράφου και ταύτα είπεν αυτώ ο αοίδιμος ανήρ. Όθεν, ο Χ. Τρικούπης, ως τόπον της γεννήσεως του εθεώρει το Άργος. Ταύτα δε συμφωνούσιν εν πολλοίς προς όσα διηγήθη ημίν ο γηραιός δικηγόρος κ. Εμμ. Σωτηρόπουλος και προεδημοσιεύσαμεν. (Δ. Κ. Βαρδουνιώτης )

Αναλυτικά για το θέμα μπορείτε να διαβάσετε στην Αργολική Βιβλιοθήκη, στο τέλος του άρθρου που αφορά στον Χαρίλαο Τρικούπη.

Τα οικήματα των Τρικούπηδων

Η έκθεση υιοθετεί την «επίσημη» θέση περί Ναυπλίου, μέσα από δύο σημειώματα της εποχής αλλά γενικά κρατά χαμηλούς τόνους ως προς το θέμα. Η κ. Αντζελα Καραπάνου, η μία από τις δύο επιμελήτριες της έκθεσης και του καταλόγου μαζί με την κ. Μαρία Βλασσοπούλου, μας λέει ότι ο τόπος γέννησης του Χαρίλαου Τρικούπη κρίνεται στις λεπτομέρειες για τις οποίες δεν μπορούμε ακόμα σήμερα να είμαστε εντελώς βέβαιοι. «Δεν αποκλείεται η Αικατερίνη Μαυροκορδάτου, αδελφή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και μητέρα του Χαρίλαου, να γέννησε στο Ναύπλιο, λίγες μόνο ημέρες πριν από την αποπεράτωση της νεόδμητης οικίας στο Άργος και τη μετακίνηση της οικογένειας εκεί».

Η φωτογραφία του σπιτιού στο Άργος υπάρχει στην έκθεση όπως και άλλων οικημάτων που συνδέθηκαν με τη ζωή του Σπυρίδωνος και του Χαρίλαου Τρικούπη. Το σπίτι της οικογένειας στο Μεσολόγγι ανήκει στον Δήμο και λειτουργεί «Μουσείο Τρικούπη», ενώ το κομψό νεοκλασικό κτίριο της οδού Ακαδημίας 54, όπου έζησαν ο Χαρίλαος Τρικούπης με την αδελφή του Σοφία για πολλά χρόνια κατεδαφίστηκε το 1936. Αντίθετα, επιβίωσε το σπίτι των Τρικούπηδων στα Πατήσια, το μετέπειτα Άσυλο Ανιάτων. Με το ερείπιο του Άργους έχουμε την ευκαιρία να δείξουμε ότι μαθαίνουμε από τα λάθη μας.

Δημήτρης Ρηγόπουλος

Καθημερινή, Τέχνες & Γράμματα, Κυριακή 24 Ιουνίου 2012

Διαβάστε ακόμη:

Read Full Post »

Τρικούπης Χαρίλαος (1832-1896)

Posted in Πρὀσωπα, tagged alphaline, Argolikos Arghival Library History and Culture, Greek History, Άργος, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Βιογραφίες, Ιστορία, Ναύπλιο, Πρωθυπουργός, Πρόσωπα, Πελοπόννησος, Πολιτικοί, Τρικούπης Χαρίλαος on 28 Φεβρουαρίου, 2011| Leave a Comment »

Τρικούπης Χαρίλαος (1832-1896)

Η Οικογένεια Τρικούπη

Μεσολόγγι. Πολλή η δόξα του στα χρόνια του Μεγάλου Αγώνα. Η θυσία των γενναίων υπερασπιστών του και η ηρωική έξοδος της 10^ης Απριλίου κέρδισαν τον θαυμασμό του κόσμου. Σ’ αυτή την μαρτυρική πόλη φύτρωσαν οι ρίζες πολλών επιφανών οικογενειών. Πρώτη ανάμεσά τους και η πιο βαθιά, η πιο γερή, η οικογένεια Τρικούπη. Φτάνει στο 1700 περίπου, ίσως και παλαιότερα. Τότε υπολογίζεται η γέννηση του Γιωργάκη Τρικούπη.

Ο γιος του Ματθαίος ή Μάνθος, ήταν πλοίαρχος. Του άρεσε η μουσική και η ποίηση και γενικά αναφέρεται ως ένα άτομο ιδιαίτερα καλλιεργημένο. Από το γάμο του με την Ρήνα Κουρκουμέλη, απέκτησε δυο γιούς. Τον Ιωάννη ( 1750-1824) και τον Ασημάκη ή Συμεών (1753-1822). Ο Ασημάκης σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία στην Ιταλία και πέθανε κατά την δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου.

Ο Ιωάννης Τρικούπης (1750-1824)

Παππούς του Χαρίλαου. Τα πρώτα του γράμματα έμαθε στο Μεσολόγγι, με δάσκαλο τον Παναγιώτη Παλαμά. Στην Ιθάκη και στην Πάτρα έμαθε Ιταλικά και Γαλλικά. Στην Πάτρα, γνώρισε τον Μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γαβριήλ. Μεταξύ των δυο ανδρών αναπτύχθηκε ισχυρή φιλία. Όταν ο Γαβριήλ εξελέγη Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, με το όνομα Γαβριήλ Δ΄ο Ιωάννης Τρικούπης τον ακολούθησε στην νέα του θέση.

Γύρω στο 1780 επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου παντρεύτηκε την Αλεξάνδρα Παλαμά, της μεγάλης Μεσολογγίτικης οικογένειας, διαδεχόμενος παράλληλα τον πατέρα του στις εμπορικές δραστηριότητές του. Συγχρόνως όμως – όπως κι εκείνος – ασχολήθηκε με τα κοινά. Εξελέγη αρχικά Προεστός της πόλης.

Λόγω της μόρφωσης αλλά και του ακέραιου χαρακτήρα του, έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης από τους πατριώτες του. Κατάφερε με την εργατικότητα και την συνεχή προσπάθεια να αυξήσει την πατρική περιουσία και να αναδειχτεί ως ένας από τους σπουδαιότερους επιχειρηματίες της εποχής του.

Αργότερα βέβαια αυτή την περιουσία διέθεσε – σχεδόν όλη- για τις ανάγκες του Αγώνα. Σε μεγάλη ηλικία πια, σχεδόν εβδομήντα χρονών, μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία. Στα χρόνια του Αγώνα, εξελέγη πρόεδρος των Δημογερόντων και μετά έφορος. Με την σύζυγό του, απέκτησαν εννιά παιδιά. Τον Σπυρίδωνα, τον Αναστάσιο, τον Μάνθο, τον Κωνσταντίνο, τον Απόστολο, τον Νικόλαο, τον Θεμιστοκλή, την Ειρήνη και την Μαρία.

Ο Κωνσταντίνος και ο Μάνθος πέθαναν ηρωικά μαχόμενοι στο Μεσολόγγι. Για τον Νικόλαο και τον Αναστάσιο δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία. Η Ειρήνη παντρεύτηκε τον Ιωάννη Ραζηκότσικα και η Μαρία τον Δήμαρχο Μεσολογγίου Δημήτριο Καψάλη.

Ο Σπυρίδων Τρικούπης (1788-1873)

Γεννήθηκε στο Μεσολόγγι. Μαθήτευσε στην Σχολή των Παλαμάδων, όπως και ο πατέρας του. Αργότερα στην Πάτρα έμαθε Ιταλικά, Αγγλικά και Γαλλικά και προσελήφθη ως υπάλληλος του εκεί αγγλικού προξενείου. Με την βοήθεια του Άγγλου λόρδου Guilford – του οποίου υπήρξε φίλος και γραμματέας- μετέβη στη Ρώμη και σε άλλα κέντρα της Ευρώπης για ανώτερες σπουδές. Η Επανάσταση του 1821 όμως τον απορρόφησε ολοκληρωτικά, οδηγώντας τον στην απόφαση να εγκαταλείψει την θέση του εφόρου και οργανωτή της Ιονίου Ακαδημίας στην Κέρκυρα, την οποία είχε ιδρύσει ο Guilford και να συμμετάσχει, μαζί με τον πατέρα του, στην εκστρατεία του Μαυροκορδάτου, το 1822.

Στην έξοδο της 10^ης Απριλίου, ο αδελφός του Κωνσταντίνος σκοτώθηκε ενώ ο ίδιος κατέφυγε στο Ναύπλιο, όπου εγκαταστάθηκε στο χωριό Αβδίμπεη, το οποίο είχε αγοράσει από την πολιτεία και στο οποίο παρέμεινε πέντε χρόνια. Μετείχε στην πρώτη γραμμή της πολιτικής κίνησης, υπηρετώντας την πατρίδα από διάφορες υψηλές θέσεις και αναδείχτηκε ένας από τους σπουδαιότερους άνδρες του έθνους.

Ο Τρικούπης παντρεύτηκε το 1826 την Αικατερίνη Μαυροκορδάτου, αδελφή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, η οποία έφτασε στο Ναύπλιο από την Κωνσταντινούπολη όπου ζούσε με την Μητέρα της και την αδελφή της, διωγμένη από τους Τούρκους. Απέκτησαν έξι παιδιά. Τα δύο πέθαναν σε βρεφική ηλικία και τα άλλα δύο σε εφηβική. Επέζησαν μόνο ο Χαρίλαος και η Σοφία.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης (1832-1896)

Ο Χαρίλαος Τρικούπης γεννήθηκε στο Ναύπλιο στις 11 Ιουλίου του 1832. Πατέρας του ήταν ο πολιτικός, διπλωμάτης και ιστορικός Σπυρίδων Τρικούπης και μητέρα του η Αικατερίνη Μαυροκορδάτου, αδελφή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, του αριστοκράτη πολιτευτή της Επανάστασης.

Ο Ιστορικός Δ. Κ. Βαρδουνιώτης, στο φύλλο 16 της 7ης Απριλίου 1896 της εφημερίδας

« ΔΑΝΑΟΣ» αναφέρει ότι ο Χαρίλαος Τρικούπης γεννήθηκε στο Άργος το 1830

και όχι το 1832, όπως γράφεται.

Ολόκληρο το κείμενο παρατίθεται στο τέλος του άρθρου.

Χαρίλαος Τρικούπης

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος υπήρξε στενός φίλος του Σπυρίδωνα Τρικούπη. Η συμπάθεια και η εκτίμηση του προς το πρόσωπο του, ήταν τόσο μεγάλη που του πρότεινε να του δώσει ως σύζυγο την αδελφή του, που τότε βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη. Ο Σπυρίδων Τρικούπης όμως δεν αποδέχτηκε την πρόταση αμέσως, λέγοντας στον φίλο του ότι: « Δεν θα ηδύνατο να συνδεθή δια γάμου ή μετά γυναικός την οποίαν θα εγνώριζεν εκ του πλησίον και μετά της οποίας θα τον συνέδεεν αίσθημα αγάπης και εκτίμησις». Όμως και η Αικατερίνη Μαυροκορδάτου, στην οποία έγραψε ο αδελφός της για τα προτερήματα του Τρικούπη, απάντησε περίπου με τον ίδιο τρόπο.

Όταν αργότερα, στα τέλη του 1825 η Αικατερίνη, καταδιωκόμενη από τους Τούρκους κατάφερε να διαφύγει με την βοήθεια της Αγγλικής Πρεσβείας, έφτασε στο Ναύπλιο, ολόκληρη η πόλη κατέβηκε στο λιμάνι να την υποδεχτεί και να την συνοδεύσει μέχρι το σπίτι του αδελφού της. Ο Τρικούπης λόγω της πρότασης του Μαυροκορδάτου περί γάμου, απόφυγε να πλησιάσει. Αλλά η πρώτη συνάντηση δεν άργησε. Αμέσως οι δύο νέοι ένοιωσαν αμοιβαία συμπάθεια και πολύ γρήγορα κατέληξε στο γάμο που έγινε στο Ναύπλιο στις 7 Ιανουαρίου του 1826.

Τον Ιούλιο του 1832 που γεννήθηκε το πρώτο παιδί τους, η μητέρα του διαβάζοντας την Ελληνική ιστορία θεώρησε το όνομα Χαρίλαος ως το καταλληλότερο για τον γιο της. Ο ναύαρχος Μιαούλης που βάπτισε το νεογέννητο, έδωσε το όνομα συμφωνώντας με την επιθυμία της μητέρας.

Τα πρώτα νεανικά χρόνια

Αφού έμαθε τα πρώτα γράμματα στο Ναύπλιο, ο πατέρας του τον έστειλε στην Αθήνα, για να φοιτήσει στο Γυμνάσιο στο οποίο γυμνασιάρχης ήταν ο Γεώργιος Γεννάδιος κυρίως όμως είχε καθηγητή τον Γρηγόριο Παπαδόπουλο, ο οποίος του ανέπτυξε την αγάπη προς τα κλασσικά γράμματα. Όταν λοιπόν έδινε απολυτήριες εξετάσεις, ο Χαρίλαος έπρεπε να γράψει σχετική έκθεση. Επέλεξε να γράψει για τον Θουκυδίδη και το σύστημα της πολιτείας. Η έκθεση αυτή προκάλεσε τον θαυμασμό των καθηγητών του, οι οποίοι διέβλεψαν στο πρόσωπό του ένα λαμπρό επιστήμονα. Αλλά και στα μαθηματικά ήταν άριστος. Ικανότητα που θα του χρησίμευε αργότερα ως πρωθυπουργού και διαχειριστή των οικονομικών της Ελλάδας.

Ο Τρικούπης, ως φοιτητής της Νομικής Σχολής του Εθνικού Πανεπιστημίου έδειξε την προτίμησή του προς το Ρωμαϊκό δίκαιο, επιλογή που πέραν των άλλων, τον ανέδειξε σε σπουδαίο λατινιστή. Μετά τρία χρόνια φοίτησης, πήγε στο Παρίσι, όπου γράφτηκε στη Νομική. Συμφοιτητή του εκεί είχε τον Γεώργιο Κοζάκη Τυπάλδο, o οποίος υπήρξε ένας από τους τελευταίους προσωπικούς του φίλους.

Ποιοι ήταν καθηγητές του στο εκεί πανεπιστήμιο δεν είναι γνωστό, αλλά όλοι είχαν παραδεχτεί την φιλομάθειά του και την πρόωρη για την ηλικία του ευφυΐα. Υπάρχει επιστολή του Υπουργού Blaris προς τον τότε Πρεσβευτή της Ελλάδας στο Παρίσι στρατηγό Καλλέργη, στην οποία του εκφράζει την πεποίθηση ότι ο νεαρός φοιτητής στο μέλλον θα διαδραματίσει σπουδαίο ρόλο στα πολιτικά πράγματα της πατρίδας του.

Ο Τρικούπης πέρα από τις νομικές σπουδές, ασχολήθηκε και με άλλες μελέτες. Κυρίως τον ενδιέφερε η φιλοσοφία του τότε κατ’ εξοχήν φιλοσόφου Hebert Spencer. Κατά τις εξετάσεις του για να πάρει το δίπλωμά του, υπέβαλε και ανέπτυξε προφορικά την θέση του περί του γάμου και της προίκας. (Du contrat de marriage en general et specialement du regime dotal). ( Περί του συμβολαίου γάμου γενικά και ειδικά περί της προικοδότησης).

Η Διπλωματική του πορεία

: Χαρίλαος Τρικούπης

Τόσο μεγάλη ήταν η επιτυχία και η αποδοχή της εργασίας αυτής, ώστε αν και ήταν ξένος, προσελήφθη ως ένας εκ των γραμματέων του Δικηγορικού Συλλόγου, του οποίου πρόεδρος ήταν ο διάσημος ρήτορας και πολιτευτής Berryer. Πότε ακριβώς αναχώρησε για την Αγγλία δεν είναι γνωστό. Τότε πρεσβευτής στο Λονδίνο ήταν ο πατέρας του και ο Χαρίλαος αρχικά υπηρέτησε ως ιδιαίτερος γραμματέας του. Κατόπιν διορίστηκε επίσημος γραμματέας της πρεσβείας (1856) όπως αυτό προκύπτει από τον επίσημο κατάλογο του διπλωματικού σώματος του Λονδίνου.

Μάλιστα αναφέρεται ότι στα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας του, υπήρξε ένας εκ των πρωτεργατών της δημιουργίας της νέας διπλωματικής λέσχης του St. James. Στην τότε διπλωματική λέσχη οι μεν προϊστάμενοι των υπηρεσιών μπορούσαν να γραφτούν μετά από απλή αίτηση, ενώ οι γραμματείς έπρεπε να κριθούν και ή να εκλεγούν ή να απορριφθούν.

Αφορμή για την ίδρυση της νέας λέσχης υπήρξε η απόρριψη του Αντιπροέδρου της Βουλής των Ελλήνων Βουδούρη, που εκείνο τον καιρό διέμενε στην Αγγλία. Ο Τρικούπης θίχτηκε ως Έλληνας, συνεννοήθηκε με τον γραμματέα της Ιταλικής πρεσβείας κόμη Corti και έτσι προέκυψε η νέα λέσχη.

Μια σημαντική στιγμή της βραχύχρονης διπλωματικής του πορείας, υπήρξαν οι διαπραγματεύσεις του με την Αγγλική κυβέρνηση για την συνθήκη των Ιονίων Νήσων. Στις 6 Ιουνίου του 1863 ο Βασιλιάς της Αγγλίας δέχτηκε σε επίσημη ακρόαση την πρεσβεία της Ελλάδας, με την παρουσία των πρεσβευτών της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας.

Η Ελληνική πρεσβεία πρόσφερε στον ανεψιό του, Γουλιέλμο Γεώργιο το Ελληνικό στέμμα. Ο Βασιλιάς τους ανήγγειλε ότι « κατά τας διαπραγματεύσεις μετά των τριών Μεγάλων Δυνάμεων οίτινες τόσον συντόνως συνέβαλαν εις την ίδρυσιν του Ελληνικού Βασιλείου, διετήρησαν δε πάντοτε ζωηρόν το υπέρ της ευμερίας αυτού ενδιαφέρον, εξηρτήσαμεν την αποδοχήν του Στέμματος εκ της προσαρτήσεως των Ιονίων Νήσων εις το Ελληνικόν Βασίλειον» και πρόσθεσε ότι πιστεύει ότι η προσάρτηση αυτή θα πραγματοποιηθεί σε πολύ σύντομο χρόνο.

Η προσφώνηση του προέδρου της αντιπροσωπείας ένδοξου γέροντα ναυάρχου Κανάρη, κατέληγε με την εξής συγκινητική φράση. « Το απ’ εμοί, Μεγαλειότατε, έζησα αρκετά, ώστε κατόπιν τοιαύτης ημέρας να επαναλάβω το του Συμεώνος: Νυν απολύεις τον δούλον σου Δέσποτα».

Στις 25 Ιουνίου 1863 ο λόρδος Ράσσελ, υπουργός των εξωτερικών της Αγγλίας, διαβίβασε τα πρωτόκολλα της παραχώρησης των Ιονίων νήσων, που είχαν υπογραφεί στο Λονδίνο, και τα οποία με επιμονή ζητούσε ο Έλληνας υπουργός των εξωτερικών. Όμως στο σχέδιο της συνθήκης, που ανακοινώθηκε στους αντιπροσώπους των πέντε Δυνάμεων, από τον υπουργό Ράσσελ, υπήρχαν δύο όροι.

Ο πρώτος, πρότεινε την ουδετερότητα των Νήσων, ενώ ο δεύτερος υποχρέωνε την Ελλάδα να γκρεμίσει τα φρούρια της Κέρκυρας. Ο σύμβουλος του νεαρού Βασιλιά, κόμης Σπόννεκ, όταν πληροφορήθηκε τις δεσμεύσεις αυτές, απευθυνόμενος προς τον πρέσβη της Αγγλίας στην Κοπεγχάγη Sir D. Paget, διατύπωσε την απορία του μόνο για τον πρώτο όρο, αφού για τον δεύτερο δεν είχε αντιρρήσεις ούτε αυτός.

Ο Βασιλιάς Γεώργιος αναφερόμενος στο δυσμενές κλίμα που θα διαμορφωνόταν στο κοινοβούλιο της Ιονίου πολιτείας, όταν θα μάθαινε τους όρους και το οποίο θα επηρέαζε την ψήφο της για την προσάρτηση, θεωρούσε ως απαραίτητη προϋπόθεση την προσάρτηση, πριν αυτός αναχωρήσει για την Ελλάδα, ενώ ο κόμης Σπόννεκ έλεγε ότι εφόσον η προσάρτηση είναι πραγματική, δεν κατανοούσε πως τα Ιόνια Νησιά θα ήταν ουδέτερα, χωρίς να επεκταθεί αυτή η ουδετερότητα σε ολόκληρη την Ελλάδα.

Στις 7/19 Οκτωβρίου 1863 η Ιόνιος Βουλή ψήφισε την μεταβίβαση της κυριαρχίας των Νήσων στο Βασιλιά των Ελλήνων, ενώ την 8/20 Οκτωβρίου, έκανε έκκληση προς την Βασίλισσα Βικτωρία για την διατήρηση των φρουρίων της Κέρκυρας αφού η ίδια ως προστάτιδα είχε διαθέσει κολοσσιαία ποσά για την ανέγερση των φρουρίων, προκειμένου να εξασφαλίσει το νησί από επιθέσεις και επιδρομές. Τον Ιανουάριο του 1864 η αγγλική κυβέρνηση, διαβίβασε προς τον πρέσβη της Αγγλίας στην Αθήνα, το σχέδιο της συνθήκης για την εκχώρηση των Ιονίων, η οποία επρόκειτο να συνομολογηθεί μεταξύ των τριών προστάτιδων Δυνάμεων της Ελλάδας.

Σε έγγραφό του, της 28 Ιανουαρίου 1864, προς τον πρέσβη, ο λόρδος Ράσσελ εξηγούσε τους λόγους για τους οποίους ζητείτο να συνομολογηθεί με τους ρητούς όρους α) της κατεδάφισης των οχυρών των Νήσων β) η ουδετερότητα αυτών και γ) της διατήρησης των προνομίων των Αυστριακών εμπόρων. Οι όροι αυτοί προκάλεσαν αληθινή θύελλα εθνικής φιλοτιμίας. Όμως ο λόρδος Ράσσελ, σε ανακοίνωσή του προς τον Σκάρλετ, ανέφερε ότι αυτή ήταν η αμετάκλητη θέληση της Αυστρίας. Με τις από 25 Οκτωβρίου 1863 εντολές του, ο λόρδος Ράσσελ είχε επιφορτίσει τον Σκάρλετ να ζητήσει επειγόντως από την Ελληνική κυβέρνηση να αποστείλει στο Λονδίνο πληρεξούσιο υπουργό, προκειμένου να διαπραγματευτεί τους όρους της συνθήκης.

Ο Σπυρίδων Τρικούπης είχε παραιτηθεί από τη θέση του πρέσβη στα τέλη του 1862 και την διεύθυνση της πρεσβείας είχε αναλάβει ως επιτετραμμένος Γραμματεύς ο Χαρίλαος Τρικούπης. Όμως, κι αυτός είχε εν τω μεταξύ παραιτηθεί γιατί είχε εκλεγεί αντιπρόσωπος της Ελληνικής Κοινότητας του Λονδίνου στην εθνική συνέλευση, η οποία είχε συγκληθεί μετά την εκθρόνιση του Όθωνα.

Τόσο δε μεγάλη υπήρξε η εμπιστοσύνη και η εκτίμηση της Κυβέρνησης προς τον Χαρίλαο Τρικούπη, ώστε αντί να αποστείλει υπουργό, ανέθεσε σ΄αυτόν να επιστρέψει στο Λονδίνο και να διαπραγματευτεί την συνθήκη, οι όροι της οποίας είχαν ξεσηκώσει τον κόσμο και της παλαιάς Ελλάδας αλλά και των Ιονίων Νήσων.

Η ευθύνη για έναν τριαντάχρονο νέο διπλωμάτη ήταν πολύ μεγάλη και το καθήκον του βαρύτατο. Οι οδηγίες προς τον Τρικούπη, της 13 Νοεμβρίου 1863, έφταναν μέχρι του σημείου να λένε ότι το μόνο που μπορούσε να δεχτεί ήταν η απαγόρευση κάθε εκχώρησης οιουδήποτε τμήματος της Κέρκυρας και ο αφοπλισμός όχι όμως η κατεδάφιση των φρουρίων. Διαφορετικά ο Έλληνας πληρεξούσιος δεν έπρεπε να υπογράψει την συνθήκη.

« Η δημόσια γνώμη εις την Ελλάδα και το αίσθημα της εθνικής φιλοτιμίας, έλεγεν έγγραφον του υπουργού Εξωτερικών προς τον Τρικούπην, δεν επέτρεπεν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν να υπογράψη την ιδίαν εαυτής καταδίκην. Εάν τα διαδιδόμενα είναι αληθή ( περί των όρων της συνθήκης) μη υπογράψετε. Επαναλαμβάνω: μη υπογράψετε. Ακολουθήσατε πιστώς τας ημετέρας οδηγίας μη εισακούοντες κανένα».

Η κυβέρνηση απέκρουε όχι μόνο τον όρο της κατεδάφισης των φρουρίων αλλά και τον όρο περί ουδετερότητας των νησιών. Ο Τρικούπης εν τω μεταξύ είχε αναλάβει σοβαρή διπλωματική εκστρατεία. Αναθέρμανε – με την ευγλωττία του – παλιές συμπάθειες, αναζωπύρωσε τον φιλελληνισμό και με κάθε τρόπο υπενθύμιζε την ύπαρξη της Ελλάδας, η οποία είχε – ως φαίνεται- λησμονηθεί.

Δαπανούσε όλη του την δραστηριότητα και πειστικότητα. Αν και ο λόρδος Ράσσελ κατά την πρώτη τους συνάντηση άφησε να υπονοηθεί ότι « c’ etait a prendre ou a laisser». (Μπορούσες να πάρεις ή να αφήσεις). Ο Χαρίλαος Τρικούπης επαναλάμβανε συνεχώς ότι του έχει ανατεθεί από την κυβέρνηση η διαπραγμάτευση και όχι απλά η υπογραφή της συνθήκης.

Η πανίσχυρη και ισχυρογνώμων Αυστρία άρχισε να υποχωρεί από τις 21 Νοεμβρίου. Ο λόρδος Ράσσελ φαινόταν να κάμπτεται, εκτός του όρου της κατεδάφισης των φρουρίων. Στις 9 Δεκεμβρίου ο Έλληνας αντιπρόσωπος μιλά πρώτη φορά για την πιθανότητα κάποιων μεταβολών στους όρους της συνθήκης και στις 16 Δεκεμβρίου ο υπουργός των εξωτερικών διαβιβάζει εμπιστευτικά προς τον Τρικούπη, το πρώτο σχέδιο της συνθήκης.

Η Αυστριακή διακοίνωση προς την Αγγλική κυβέρνηση είναι γραμμένη ελάχιστα φιλική προς την Ελλάδα. Αλλά ουσιαστικά αποτελούσε υποχώρηση. « Η ελληνική κυβέρνησις, ανέφερε η διακοίνωση, ουδέν έχει δικαίωμα επί των Ιονίων Νήσων. Θα οφείλει αυτάς εις την γενναιοφροσύνην της Αγγλίας. Να θέτη τις όρους εις δώρον, τον οποίον προσφέρει είναι φυσικόν. Αλλά να υπαγορεύη τους όρους του δώρου, το οποίον λαμβάνει, ο λαμβάνων τούτο, αποτελεί αληθώς αδικαιολόγητον αξίωσιν».

Οι άλλες κυβερνήσεις επέμεναν. Η Αυστρία δέχτηκε στο τέλος να υποχωρήσει υπό την προϋπόθεση να κατεδαφιστούν τα φρούρια και να χαρακτηριστούν τα Επτάνησα ουδέτερα. Μετά από μακρές και επίπονες συζητήσεις, όπου εξετάστηκε ακόμη και η πλήρης ουδετερότητα της Ελλάδας, ο Τρικούπης οδήγησε τις μεγάλες δυνάμεις να καταλήξουν στην συνθήκη της 14^ης Νοεμβρίου 1863 και το πρωτόκολλο της 25^ης Ιανουαρίου 1864 που υπεγράφη μεταξύ Αυστρίας, Γαλλίας, Μεγάλης Βρετανίας, Πρωσίας, και Ρωσίας και το οποίο παραχωρούσε τα Ιόνια Νησιά στην Ελλάδα υπό περιορισμούς, τους οποίους η διπλωματική ικανότητα του Τρικούπη είχε καταστήσει ιδιαίτερα ήπιους σε σχέση με τους αρχικούς.

Η πολιτική του σταδιοδρομία

Ο Χαρίλαος Τρικούπης, μετά την ολοκλήρωση του έργου του ήλθε στην Ελλάδα. Παραιτήθηκε από το Διπλωματικό σώμα και το 1865 εκλέχτηκε για πρώτη φορά βουλευτής Μεσολογγίου. Μολονότι δεν εντάχτηκε σε κανένα κόμμα, αναγνώριζε την ικανότητα και την αξία του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, ο οποίος είχε απορρίψει τον « νοσηρό » ρομαντισμό με τον οποίο λειτουργούσε η ελληνική πολιτική και κυρίως η εξωτερική πολιτική του κράτους.

Έτσι, το 1866 έγινε μέλος της κυβέρνησης Κουμουνδούρου ως υπουργός των εξωτερικών. Δύο είναι οι αγορεύσεις του κατά την περίοδο αυτή. Η πρώτη αφορούσε στη υποστήριξη της πολιτικής της κυβέρνησης και η δεύτερη, (1^η Δεκεμβρίου 1867) το Κρητικό ζήτημα.

Το Κρητικό ζήτημα, ήταν ο λόγος που η κυβέρνηση Κουμουνδούρου ανετράπη μετά ένα χρόνο και η Ελλάδα περιέπεσε σε μεγάλη κρίση, από την οποία εξήλθε υλικά και οικονομικά γονατισμένη, λόγω των ανώφελων θυσιών υπέρ της απελευθέρωσης της Κρήτης, αλλά και ηθικά μειωμένη λόγω της προσχώρησης της στο πρωτόκολλο του Παρισιού το 1869.

Το 1872 ιδρύθηκε το «Πέμπτον κόμμα » που το αποτελούσαν οι: Χαρίλαος Τρικούπης, Κ. Λομβάρδος, Αθ. Πετμεζάς, Κ. Σαράβας και μερικοί άλλοι πολιτευτές. Αν και ο Τρικούπης ήταν ο νεότερος όλων, μετά την υποχώρηση ακόμη και του ίδιου του παλαίμαχου Λομβάρδου, ο οποίος είχε πρωταγωνιστήσει υπέρ της ένωσης της Επτανήσου, αναγνωρίστηκε ως αρχηγός του νέου κόμματος.

Τις πταίει;

Χαρίλαος Τρικούπης, λιθογραφία 1892

Το 1874 δημοσιεύτηκε στους «Καιρούς» το ιστορικό άρθρο «Τις πταίει» και το επόμενο «Παρελθόν και Ενεστώς» στα οποία τόνιζε την ανάγκη της συμμόρφωσης του πολιτεύματος στους θεσμούς του γνήσιου κοινοβουλευτισμού και κατέκρινε την πολιτική του Στέμματος, η οποία – όπως υποστήριζε – δημιουργούσε την πολιτική αστάθεια και « ανεκηρύσσετο ως δόγμα του ελληνικού κοινοβουλευτισμού η δεδηλωμένη ».

Τα άρθρα αυτά και κυρίως το πρώτο, αν και μπορούσε να χαρακτηριστεί περισσότερο ως ακαδημαϊκή διάλεξη παρά ως επίθεση και ασέβεια προς το πρόσωπο του Βασιλιά, διώχτηκε ποινικά. Ο Π. Καννελλίδης, ως συντάκτης των « Καιρών» κλήθηκε για ανάκριση ως συγγραφέας των άρθρων. Πλην όμως, γρήγορα βρέθηκαν μπροστά στην αλήθεια. Ο Τρικούπης ανέλαβε την ευθύνη και η δικαιοσύνη αναγκάστηκε να τον προφυλακίσει για μικρό διάστημα αφού απαλλάχτηκε με βούλευμα.

Παρ’ όλα αυτά, το 1875 ο Βασιλιάς κάλεσε τον Τρικούπη και του ανέθεσε τον σχηματισμό υπηρεσιακής κυβέρνησης. Διέλυσε την Βουλή και προκήρυξε εκλογές οι οποίες για πρώτη φορά από τότε που η Ελλάδα έγινε ανεξάρτητη, πραγματοποιήθηκαν με παραδειγματική ελευθερία. Ο Τρικούπης παραιτήθηκε αμέσως μετά την διενέργεια των εκλογών, κατά τις οποίες το κόμμα του, εκτός από την ηθική απέκτησε και ουσιαστική δύναμη, εκλέγοντας 25 περίπου βουλευτές.

Το 1877, λόγω της Ανατολικής κρίσης, συγκροτήθηκε οικουμενική κυβέρνηση υπό τον ναύαρχο Κανάρη και ο Χαρίλαος Τρικούπης επανήλθε στους γνώριμους από παλιά χώρους του υπουργείου των εξωτερικών. Σ’ αυτή την κρίσιμη περίοδο, ίσως θα μπορούσε κάποιος να καταλογίσει στην κυβέρνηση ως λάθος την μη συμμετοχή της Ελλάδας στο Ρωσοτουρκικό πόλεμο. Θα μπορούσε αν είχε πράξει διαφορετικά και είχε εμπλακεί στον πόλεμο, να προλάβει την συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και να είχε ελευθερώσει την Θεσσαλία, ολόκληρη την Ήπειρο και ίσως ακόμη και την Κρήτη.

Όμως η βαθειά αντιπάθεια του ελληνικού έθνους κατά της σλαβικής επικράτησης και οι υποσχέσεις της Αγγλίας για την προάσπιση των ελληνικών συμφερόντων, ήταν οι βασικοί λόγοι που η Ελλάδα δεν έλαβε μέρος στον συγκεκριμένο πόλεμο.

Οι υποσχέσεις αυτές ίσως εκμαιεύτηκαν στην συνάντηση του Τρικούπη με τον πρέσβη της Αγγλίας τον Σεπτέμβρη του 1877, κατά την οποία ζητήθηκαν διαβεβαιώσεις ότι η Ελλάδα « δεν θα καθίστατο συνένοχος επαναστατικών κινημάτων» στις παραμεθόριες επαρχίες.

Την ιστορία της διαπραγμάτευσης αυτής θα προσπαθήσουμε να εκθέσουμε πιο κάτω μια και δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή. Ο Τρικούπης ( σύμφωνα με επίσημο τηλεγράφημα του Άγγλου πρέσβη προς τον κόμη Derby, 9 Ιουνίου 1877) απάντησε ότι « Η Ελλάς ήτο διατεθειμένη να τηρήση αυστηράν ουδετερότητα, εκτός εάν αι περιστάσεις την ηνάγκαζον να αναλάβη άλλην στάσιν». Αλλά συγχρόνως ο Έλληνας υπουργός αναφέρει ότι « δεν εφρόνει ότι η Ελληνική Κυβέρνησις ήτο υποχρεωμένη να εξέλθη της οδού αυτής, όπως προλάβη επαναστατικά κινήματα μεταξύ Ελλήνων υπηκόων της Τουρκίας, εάν επίστευεν, ότι τοιαύτα κινήματα ήτο δυνατόν να προαγάγωσι τα γενικά συμφέροντα του Ελληνισμού».

Και ο Άγγλος πρέσβης πρόσθετε: « Συνοπτικώς ειπείν, ο κ. Τρικούπης αναλαμβάνει να προβή και πέραν των διεθνών υποχρεώσεων, των αυστηρώς επιβαλλομένων εις την Ελλάδα και υπόσχεται να προλάβη εξεγέρσεις εις τας γειτονικάς επαρχίας, υπό τον όρον, ότι θα λάβη την υπόσχεσιν της Μεγάλης Βρετανίας, ότι, όταν επιστή η ώρα των διαπραγματεύσεων της ειρήνης, εφ’ ων η κυβέρνησις της Α.Μ. προσδοκάται, ότι θα ασκήσει σημαντικήν επίδρασιν, θα καθορισθή ότι υφίσταται ελληνικόν ζήτημα ενώπιον της Ευρώπης, ουχ ήττον ως αν ελληνικόν ζήτημα είχε προκύψει δια της εξεγέρσεως πασών των ελληνικών επαρχιών».

Ο Τρικούπης υπήρξε απολύτως θετικός σε ότι ζητούσε. Ζητούσε την ανάληψη υποχρέωσης εκ μέρους της Αγγλίας ότι θα εξασφάλιζε στο Ελληνικό Έθνος θέση ισότητας σε σχέση με τους Σλάβους γείτονες του. Και δήλωνε ότι χωρίς αυτής της εγγύησης η θέση της Ελλάδας θα ήταν δυσχερέστερη σε σύγκριση με οποιοδήποτε άλλο κράτος που θα επηρέαζε ο πόλεμος αυτός.

Ποια ήταν η απάντηση του λόρδου Derby στον σαφή αυτόν όρο του «do ut des» (δίνω για να δώσεις) φαίνεται καθαρά στο έγγραφό του προς τον πρέσβη της Αγγλίας, της 2ας Ιουλίου 1877: « Η κυβέρνησις της Α.Μ. δεν δύναται να δώση διαβεβαιώσεις, εν σχέσει προς τα γεγονότα τα δυνάμενα να προκύψωσιν εκ της διαλύσεως της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εις την Ευρώπην. Κατά την γνώμην της, θα ήτο ανάρμοστον και πρόωρον να αποβλέψη τις εις τοιούτον ενδεχόμενον ως ο διαμελισμός των υπό την τουρκικήν κυριαρχίαν εδαφών. Είναι όμως ετοίμη να διαβεβαιώση την ελληνικήν κυβέρνησιν ότι εφόσον εξαρτάται εξ αυτής, θέλει, όταν επιστή ο χρόνος της διευθετήσεως των εκ του πολέμου μελλόντων να προκύψωσι ζητημάτων, μετελθει πάσαν αυτής επιρροήν δια να εξασφαλίση εις τον ελληνικόν πληθυσμόν των τουρκικών επαρχιών πάσας τας διοικητικάς μεταρρυθμίσεις, αι οποίαι θ’ απεφασίζοντο υπέρ της οιασδήποτε άλλης εθνικότητος».

Συμβούλευαν επίσης την Κυβέρνηση να μην ευνοήσει επαναστατικά κινήματα στις παραμεθόριες περιοχές « τα οποία ουδέν άλλο αποτέλεσμα ηδύνατο να έχωσι ή να επαυξήσωσι την δυστυχίαν και τας δηώσεις του πολέμου και να ζημιώσωσι τους πληθυσμούς, τα συμφέροντα των οποίων η ελληνική κυβέρνησις επεθύμει να εξασφαλίση».

Η υπόσχεση βέβαια ήταν αόριστη και καθόλου ικανοποιητική ως προς τις εγγυήσεις της Αγγλίας για το μέλλον. Εκτός απ’ αυτό οι πιέσεις προς την Ελλάδα εντάθηκαν από τον νέο πρέσβη της Αγγλίας Wyndham, ο οποίος όμως δεν κατάφερε να αποσπάσει άλλη υπόσχεση από τον Τρικούπη παρά μόνον ότι δεν θα υποστηρίξει επαναστατικά κινήματα « επί του παρόντος» χωρίς ποτέ να αποκηρύξει ή να αποθαρρύνει τα επαναστατικά κινήματα στη Θεσσαλία και την Ήπειρο που ήδη είχαν ξεκινήσει.

Από την άλλη, ο Ρώσος πρέσβης Σαβούρωφ, επιχειρούσε, κυρίως γιατί η Ρωσική εκστρατεία αντιμετώπιζε μεγάλες δυσχέρειες, να παρασύρει την Ελλάδα στον πόλεμο, υποσχόμενος την έντονη υποστήριξη στις ελληνικές αξιώσεις. Στην προσπάθειά του όμως αυτή είχε αντιμέτωπο όλο τον πολιτικό κόσμο της χώρας και μόνο ο Βασιλιάς Γεώργιος υποστήριζε την εμπλοκή της Ελλάδας στον πόλεμο, επικοινωνώντας προσωπικά με τον Ρώσο διπλωμάτη.

Όταν η οικουμενική κυβέρνηση ανατράπηκε υπό τους λιθοβολισμούς των παραθύρων των υπουργών από το πλήθος, το ίδιο πλήθος επευφημούσε τον βασιλιά στην πλατεία των ανακτόρων. Όμως αυτές οι εκδηλώσεις δεν ήταν ικανές να μεταβάλουν την ροή των γεγονότων.

Όχι μόνο γιατί η πολιτική γνώμη δεν επιθυμούσε και δεν ευνοούσε την συμμετοχή της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό των Σλάβων αλλά και γιατί η Ελλάδα δεν ήταν έτοιμη για τέτοια περιπέτεια. Παρά τους φόβους και την αγωνία για τις επιτυχίες του Ρωσικού στρατού, η Ελλάδα τήρησε μέχρι το τέλος την ουδετερότητά της. Η πρόχειρη εκστρατεία του Δομοκού στο τέλος του πολέμου και μετά την ανακωχή, ήταν μια σκηνοθετημένη ενέργεια της κυβέρνησης που διαδέχτηκε την οικουμενική προκειμένου να αποκτήσει το δικαίωμα να παρασταθεί στο επικείμενο συνέδριο.

Δεν είχε λοιπόν η Ελλάδα άλλη βάση ενεργειών παρά μόνον την ασαφή υπόσχεση της Αγγλίας περί της υποστήριξης των ελληνικών δικαιωμάτων. Όταν όμως διαδέχτηκε τον Άγγλο πρέσβη ο λόρδος Βήκονσφηλντ μετά του Σώλσβαρυ η κυβέρνηση άκουσε την περίφημη φράση: « ότι η ελληνική κυβέρνησις πλήρως παρεννόησε τας ευρωπαϊκάς απόψεις».

Ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος έληξε με την παταγώδη παραίτηση της οικουμενικής κυβέρνησης και λίγο αργότερα πραγματοποιήθηκε το συνέδριο του Βερολίνου. Η κυβέρνηση Κουμουνδούρου που εν τω μεταξύ είχε αναλάβει, έστρεψε το ενδιαφέρον της προς τον Τρικούπη, επιθυμώντας αυτός να σταλεί στο Βερολίνο ως υπερασπιστής των ελληνικών θέσεων και συμφερόντων λόγω της δυτικής μόρφωσης του και της γλωσσομάθειάς του.

Αλλά αυτή η αποστολή ματαιώθηκε μυστηριωδώς. Ίσως γιατί ο Τρικούπης κατάλαβε ότι στο συνέδριο του Βερολίνου θα κυριαρχούσε η Αγγλική πολιτική τουλάχιστον όσον αφορά την Ανατολική Μεσόγειο. Πράγματι, η Γερμανία δεν απέβλεπε παρά μόνον στην απόκρουση του Σλαβισμού, γι’ αυτό επεδίωκε την ενίσχυση της Αυστροουγγαρίας. Η Γαλλία ήταν ακόμη πολύ αδύνατη για να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο και η Ρωσία εξαντλημένη από τους αιματηρούς πολέμους μόλις στεκόταν στα πόδια της και μάλλον συρόταν στο συνέδριο παρά προσερχόταν με την θέλησή της. Και βέβαια δεν είχε κανένα λόγο να υποστηρίξει τα ελληνικά συμφέροντα ή τις ελληνικές θέσεις.

Υπάρχει όμως και η φήμη ότι ο Τρικούπης, προκειμένου να αναλάβει την ευθύνη του εκπροσώπου της Ελλάδας, έθεσε τον όρο, ότι εφόσον δεν ικανοποιούντο οι αξιώσεις των Ελλήνων ο Βασιλιάς Γεώργιος θα υπέβαλε την παραίτησή του από τον θρόνο. Η κυβέρνηση αρνήθηκε τον όρο που έθεσε ο Τρικούπης κι έτσι ποτέ δεν του ανατέθηκε η αποστολή.

Επικεφαλής της αποστολής ανέλαβε ο υπουργός εξωτερικών Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο οποίος άρχισε την περιοδεία του από την Ρωσία. Τα αποτελέσματα του συνεδρίου για την Ελλάδα ήταν ασήμαντα. Όπως είπε αργότερα ο λόρδος Βήκονσφηλντ μιλώντας στο Αγγλικό Κοινοβούλιο « η Ελλάς είχεν εστραμμένα προς άλλην κατεύθυνσιν τα βλέμματα», εννοώντας με τον υπαινιγμό αυτό ότι η ελληνική αποστολή, διατύπωσε τις αξιώσεις της Ελλάδας με ρομαντική υπερβολή επιμένουσα στην Μεγάλη Ιδέα, διεκδικώντας κι αυτή ακόμη την Κωνσταντινούπολη αλλά προς το παρόν θα ήταν ικανοποιημένη με την παραχώρηση της Θεσσαλίας, της Ηπείρου και της Κρήτης.

Έτσι, η ελληνική « παρεξήγησις του έργου του συνεδρίου» όπως με ειρωνικό σαρκασμό αναφέρθηκε για την Ελλάδα στην αγόρευσή του ο λόρδος Βήκονσφηλντ έδωσε αφορμή στην Αγγλία να μην πραγματοποιήσει σχεδόν τίποτα από όσα είχε αφήσει να πιστέψουν οι Έλληνες και ο Τρικούπης το 1877.

Χρειάστηκε η διπλωματική ικανότητα και η ευστροφία του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου για να εξασφαλιστεί η απελευθέρωση της Θεσσαλίας και ένα μικρό μέρος της Ηπείρου. Οι μακροχρόνιες και αγωνιώδεις διαπραγματεύσεις οι οποίες κατέληξαν στην απόκτηση της ελευθερίας της Θεσσαλίας, βρήκαν τον Τρικούπη σε διάσταση με την κυβέρνηση Κουμουνδούρου παρασύροντας την κοινή γνώμη εναντίον της.

Της εξέγερσης αυτής επωφελήθηκε ο πανέξυπνος πρωθυπουργός για να φθάσει σε περιορισμένη αλλά όχι ασήμαντη επιτυχία των εθνικών σκοπών αφού η έλλειψη προετοιμασίας και οι προλήψεις από τις οποίες δεν μπόρεσε η ελληνική πολιτική να απαλλαγεί, την κρίσιμη εκείνη ώρα, εμπόδισαν την Ελλάδα να παραβρεθεί στο συνέδριο του Βερολίνου ως σύνεδρος αλλά να γίνει δεκτή ως απλός ικέτης.

Μετά την κατάληψη της Θεσσαλίας έγιναν εκλογές σε όλο το κράτος και η κυβέρνηση Κουμουνδούρου ηττήθηκε και μάλιστα κυρίως από τις ψήφους των Θεσσαλών. Ο Τρικούπης ο οποίος ήταν αρχηγός του άλλου μεγάλου κόμματος, ανήλθε στην εξουσία πανηγυρικά με επιτελείο που το αποτελούσαν εξέχουσες προσωπικότητες όπως ο Δ. Ράλλης, ο Αθ. Πετμεζάς και ο Δημ. Γρίβας.

Μετά από λίγους μήνες ο Κουμουνδούρος ασθένησε σοβαρά. Ο Τρικούπης πλέον παρέμεινε απόλυτος κυρίαρχος του πολιτικού πεδίου, έχοντας ως αντίπαλο των Θεόδωρο Δηλιγιάννη ο οποίος όμως διέθετε μικρές δυνάμεις.

Έργα

Η τετραετία αυτή θα μείνει ως το πρώτο και σπουδαιότερο βήμα της εισόδου της Ελλάδας στην κατηγορία των προηγμένων ευρωπαϊκών εθνών. Ανάπτυξη των φυσικών πόρων με την δημιουργία σιδηροδρόμων και κατασκευής οδών. Σημαντική αύξηση των δημοσίων εσόδων. Αναδιοργάνωση και ενίσχυση του στρατού και του στόλου, των οποίων η κακή κατάσταση υπήρξε η κύρια αφορμή της έλλειψης δύναμης διεκδίκησης των εθνικών αξιώσεων τις οποίες έφερε στην επιφάνεια ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος αν και κινδύνεψε να ταφεί κάτω από την βαριά πλάκα της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, την οποία ανέτρεψαν με τις ενέργειές τους δύο όχι και τόσο « φιλελληνικών» πολιτικών όπως ο Βήκονσφηλντ και ο λόρδος Σώλσβαρυ, που μάλλον είχαν την φήμη « μισελλήνων».

Η ελληνική βουλή στα τέλη του 19ου αιώνα (πίνακας του Ν. Ορλώφ 1930)

Η μετάκληση ξένων αποστολών, στρατιωτικής υπό τον στρατηγό Βοσσέρ, ναυτικής υπό τον ναύαρχο Λεζέν, μηχανικής υπό τον αρχιμηχανικό Ροντέλ, ήταν μια επιλογή που έδειχνε την στενή πνευματική συγγένεια του Τρικούπη προς την γαλλική νοοτροπία. Η ναυπήγηση τριών θωρηκτών έκαναν την Ελλάδα ναυτικό παράγοντα στην Ανατολική Μεσόγειο. Η παραχώρηση της διάνοιξης της διώρυγας του Ισθμού στο γαλλικό συνδικάτο Τυρ, υπήρξε μια από τις σημαντικότερες αποφάσεις του Τρικούπη. Γενικά επικράτησε ένα πνεύμα δημιουργίας και ανακαίνισης της χώρας.

Αλλά αυτή η προσπάθεια του Τρικούπη απαιτούσε βαριές και ασυνήθιστες θυσίες. Ο λαός και κυρίως ο πιο συντηρητικός, άρχισε να αμφισβητεί την κυβέρνηση και να εκφράζει τις επιφυλάξεις του. Έτσι, στις εκλογές της 7^ης Απριλίου 1885 ο Τρικούπης έχασε κατά κράτος και στη νέα Βουλή διέθετε μόνο 60 βουλευτές. Αναχώρησε τότε στο εξωτερικό και το πραξικόπημα της Ανατολικής Ρωμυλίας, το οποίο προκάλεσε τον ολιγοήμερο Σερβοβουλγαρικό πόλεμο, τον βρήκε στο Λονδίνο. Η Ελληνική κυβέρνηση δίσταζε και αμφιταλαντευόταν εμπρός στο μεγάλο αυτό πρόβλημα.

Είναι γνωστό ότι αν τον Σεπτέμβριο του 1885 ήταν πρωθυπουργός ο Τρικούπης θα προχωρούσε με « ότι είχε και δεν είχε» στην κατάληψη της γραμμής του Βερολίνου, δημιουργώντας τετελεσμένα γεγονότα, τα οποία θα τύχαιναν της αποδοχής των συνέδρων του Βερολίνου, αφού θα ήταν εκ των προτέρων εγκεκριμένα.

Δεν αναφέρθηκε όμως καθόλου στο ζήτημα αυτό ούτε εξ άλλου μπορούσε στο συμπόσιο που παρέθεσαν οι παλιοί του φίλοι, της ελληνικής Κοινότητας του Λονδίνου. Αλλά αυτή την έννοια είχε η περίφημη φράση του: « Τέσσαρα μόλις έτη από της προσαρτήσεως της Θεσσαλίας, η επαρχία αύτη, την οποίαν ελυμαίνετο έως τότε η αναρχία και η κακοδιοίκησις, είναι επίσης ασφαλής, ως και οιαδήποτε αγγλική κομητεία».

Επιστράτευση

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα ο Τρικούπης, έβρισκε την χώρα να καλεί σε επιστράτευση όποιον μπορούσε να σηκώσει όπλο. Δεν τολμούσε όμως να πάρει απόφαση να κάνει κάτι. Εξ άλλου η πρώτη μεγάλη ευκαιρία είχε περάσει πλέον. Η Τουρκία μετά την νίκη της Βουλγαρίας κατά των Σέρβων είχε ουσιαστικά παραιτηθεί από τις σκιώδεις απαιτήσεις της επί της Ανατολικής Ρωμυλίας και είχε στρέψει το ενδιαφέρον της προς την Ελλάδα που απειλούσε αλλά δεν τολμούσε. Ο τουρκικός στρατός που συγκεντρώθηκε στην παραμεθόριο ήταν περισσότερος και καλλίτερα οργανωμένος από τον ελληνικό.

Πέρασε λοιπόν έτσι ο χειμώνας του 1885 και σχεδόν η άνοιξη με μια Ελλάδα πάνοπλη, που εξαντλείτο συνεχώς οικονομικά αλλά δεν είχε το θάρρος ούτε να προχωρήσει ούτε να υποχωρήσει.

Η αβεβαιότητα αυτή και ο συνεχώς επαπειλούμενος πόλεμος ο οποίος όμως ποτέ δεν πραγματοποιούνταν εκνεύριζε την Ευρώπη ολόκληρη. Πάρθηκε λοιπόν απόφαση αποκλεισμού με πρωτοβουλία της Αγγλίας, η οποία διέθεσε πολυάριθμο στόλο, υπό την αρχηγία του γιου της βασίλισσας Δούκα του Εδιμβούργου. Η Ιταλία, η Γερμανία και η Αυστροουγγαρία συμμετείχαν στον αποκλεισμό με μικρές όμως δυνάμεις. Η Γαλλία αφού απέστειλε το περίφημο προς την Ελλάδα τηλεγράφημα « Soyez prudents. Εcoutez la voix d’ une Puissance amie…» (Να είσαστε συνετοί. Ακούστε την φωνή μιας μεγάλης φιλικής δύναμης) δεν έλαβε μέρος στον αποκλεισμό, ο οποίος όμως και χωρίς αυτήν ήταν πραγματικός και στενός.

Παράλληλα, μετά από ένα τυχαίο επεισόδιο μεταξύ των αντιμέτωπων στρατών, οδήγησαν σε αιματηρές συγκρούσεις στα σύνορα. Οι πρέσβεις που βρίσκονταν στην Αθήνα επιβιβάστηκαν στα πολεμικά πλοία, μετά δε από τον σχηματισμό του άχρωμου υπουργείου Βάλβη, ο Δηλιγιάννης καταψηφίστηκε στη βουλή και όλοι οι μέχρι τότε υποστηρικτές του προσχώρησαν στις τάξεις του κόμματος του Τρικούπη ο οποίος πλέον εκλήθη να σχηματίσει νέα Κυβέρνηση.

Εκλογές του 1886

Ο νέος πρωθυπουργός ανέλαβε την διακυβέρνηση της χώρας διαμαρτυρόμενος έντονα προς τις Δυνάμεις, οι οποίες ενώ επέτρεπαν στον τουρκικό στρατό να επιτίθεται, απαγόρευαν στους Έλληνες να στείλουν βοήθεια και εφόδια στα δικά τους στρατεύματα. Ξενυχτούσε στο τηλεγραφείο στέλνοντας τηλεγραφήματα στα σύνορα, κανόνισε όπως μπορούσε καλλίτερα το ατυχές επεισόδιο, διέλυσε την επιστρατεία και ανέλαβε να ξεκαθαρίσει τα πράγματα και να απαλλάξει την χώρα από μια πολυδάπανη αναστάτωση.

Ήταν τόσο μεγάλη η επιβολή του, ώστε ανάγκασε την Βουλή να ελαττώσει τον αριθμό των μελών της από 240 σε 150, να ψηφίσει το σύστημα της ευρείας περιφέρειας, να αυξήσει την φορολογία και τέλος να δεχτεί να διαλυθεί χωρίς διαμαρτυρίες.

Μετά τις εκλογές του 1886, ο Τρικούπης σχημάτισε νέα κυβέρνηση αφού το κόμμα του θριάμβευσε. Η νέα κυβερνητική τετραετία υπήρξε η αποκορύφωση της εσωτερικής και οικονομικής αναδιοργάνωσης που είχε εγκαινιάσει. Έθεσε τα θεμέλια της οικονομικής νομοθεσίας του κράτους, εφόσον οι πόροι που διέθετε το επέτρεπαν, έστρεψε την προσοχή του στην ανάπτυξη των πλουτοπαραγωγικών δυνάμεων, αύξησε τα έσοδα του προϋπολογισμού φτάνοντας τα στα 90 εκατομμύρια, αλλά παράλληλα δημιούργησε πολύ σκληρές αντιδράσεις από τους αντιπάλους του.

Έτσι, όταν τον Οκτώβριο του 1889, μετά την λήξη της κυβερνητικής του θητείας, προκηρύχτηκαν εκλογές, ο Τρικούπης ηττήθηκε και η δύναμη του κόμματος του μειώθηκε. Η αντιπολίτευση εκλήθη να σχηματίσει κυβέρνηση.

Οικονομική κατάσταση

Η οικονομική κατάσταση επιδεινώθηκε επικίνδυνα, το νόμισμα υποτιμήθηκε και η ακρίβεια ήταν δυσβάστακτη. Ο βασιλιάς, την Καθαρά Δευτέρα του 1892, ζήτησε την παραίτηση της κυβέρνησης Δηλιγιάννη. Παρά τις αντιδράσεις και τις διαμαρτυρίες της Βουλής για την παρέμβαση του βασιλιά, η κυβέρνηση παύτηκε και δόθηκε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον πολιτευτή Κωνσταντόπουλο, ενώ η Βουλή διαλύθηκε και προκηρύχτηκαν εκλογές τον Μάιο του 1892.

Ο Τρικούπης επανήλθε θριαμβευτικά στην αρχή. Τα αποτελέσματα της επιστρατείας του 1885 ήταν πλέον φανερά. Η οικονομική κατάσταση χειροτέρεψε. Το δάνειο που ο πρωθυπουργός προσπάθησε να πάρει, στέλνοντας τον υπουργό των Εσωτερικών στην Αγγλία, δεν εγκρίθηκε. Και είτε γιατί ο Τρικούπης κατάλαβε ότι η κυβέρνησή του ήταν αποδυναμωμένη είτε γιατί ο βασιλιάς είχε αποσύρει την εμπιστοσύνη του προς το πρόσωπό του, η κυβέρνησή του παραιτήθηκε την άνοιξη του 1893. Την διαδέχτηκε η κυβέρνηση των Σωτηρόπουλου- Ράλλη.

Βιογραφία Χαρίλαου Τρικούπη (Φυλλάδιο 1892)

Το φθινόπωρο του 1893, ο Τρικούπης που διατηρούσε ακόμη την μειοψηφία, ζήτησε και ανέλαβε και πάλι την Κυβέρνηση. Υπήρξαν τότε πολλοί που κατέκριναν την απόφασή του. Αλλά θα έπρεπε να γνωρίζει κανείς την βαθύτερη ψυχολογία του, η οποία τον οδήγησε και πάλι στην κυβέρνηση. Δεν ήταν βέβαια η ματαιοδοξία της αρχηγίας. Ήταν η συναίσθηση του καθήκοντος ή ίσως και η πλάνη ότι μπορούσε ακόμη να σώσει την κατάσταση. Όμως τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν όπως αυτός προσδοκούσε. Αφού επιχείρησε να τακτοποιήσει τα θέματα του δανείου αφού η προηγούμενη κυβέρνηση είχε αθετήσει δανειακές υποχρεώσεις, ήλθε σε συνεννόηση με τους δανειστές εκτός από τον όρο που αυτοί έθεταν σχετικά με την διανομή των περισσευμάτων των υπεγγύων προσόδων, θεωρώντας ότι η αποδοχή αυτού του όρου καθιέρωνε εξωτερικό έλεγχο τον οποίο ο Τρικούπης δεν ήθελε να δεχτεί.

Το 1895, κάτω από το βάρος της δυσμένειας της κοινής γνώμης των ξένων και την εχθρική στάση της Αυλής, αποχώρησε από την εξουσία κι αυτή την φορά οριστικά. Κάποιες εχθρικές προς το πρόσωπό του ενέργειες και η άχρωμη κυβέρνηση που τον διαδέχτηκε, προκάλεσαν την προσωπική του αποτυχία στις εκλογές και τον οδήγησαν στην παραίτησή του από την πολιτική.

Το τελευταίο ταξίδι

Αναχώρησε τότε στο εξωτερικό προκαλώντας την συγκίνηση όχι μόνο των φίλων του γιατί όλοι κατάλαβαν ότι αποχωρούσε από την πολιτική σκηνή της χώρας μια κολοσσιαία προσωπικότητα, ένας δυσαναπλήρωτος ηγέτης του οποίου η ψυχή και η διάνοιά του ταυτίστηκαν με τα υψηλότερα ιδανικά του έθνους. Ακλόνητη όμως έμεινε η πεποίθησή του στο μέλλον της Ελλάδας και του Ελληνισμού.

Ιστορική έχει μείνει η φράση του « Η Ελλάς θέλει να ζήση και θα ζήση». Αν και λιγότερη γνωστή αλλά το ίδιο σημαντική είναι εκείνη με οποία ενθάρρυνε και ενίσχυε τον αποκαρδιωμένο λαό σε στιγμές κρίσης: « Εφόσον η εθνική ψυχή παραμένει άκαμπτος και εις το βάθος αυτής ανθεί η ελπίς, τίποτε δεν εχάθη». Ίσως μόνο μια φορά να απογοητεύτηκε αλλά χωρίς μνησικακία, ήταν όταν δεν εκλέχτηκε ούτε απλός βουλευτής του Μεσολογγίου. Ήταν ίσως ο λόγος που τον οδήγησε στην παραίτηση από την πολιτική και την εκούσια εξορία του.

Διερχόμενος από την Κέρκυρα, συναντήθηκε με έναν από τους πιο πιστούς του οπαδούς, τον οποίο εκτιμούσε βαθειά για την ορθή του κρίση και ο οποίος τον διαδέχτηκε στην αρχηγία του κόμματος, τον Γεώργιο Θεοτόκη.

Ο φωτογράφος Σόλωνας Βάθης, φωτογραφίζει τον Τρικούπη στο ατελιέ του στο Παρίσι.

Τον Απρίλιο του 1896, ο Τρικούπης προσβλήθηκε από ποδάγρα, από την οποία υπέφερε συχνά. Είχε φτάσει στις Κάννες προερχόμενος από το Nervi της Ιταλικής Ριβιέρας, όπου παραχείμαζε. Λίγες ώρες μετά την άφιξη της αδελφής του Σοφίας, ο Χαρίλαος Τρικούπης πέθανε. Ο Τρικούπης έμελλε να τελειώσει την ένδοξη ζωή του στα ξένα και μάλιστα σε ένα δωμάτιο Ξενοδοχείου. Είχε κάτι από αρχαία τραγωδία η σκηνή του θανάτου του.

Η αδελφή του, η οποία έμεινε στο πλευρό του σε όλη του την ζωή, προσπαθώντας να απαλύνει τις πικρίες, τις στενοχώριες και τις ενοχλήσεις που ήταν συνυφασμένες με την πορεία ενός πολιτικού, μαζί με τον εξάδελφό τους Κωνσταντίνο Τρικούπη, συνόδευσαν την σορό του Τρικούπη στην Αθήνα. Η κηδεία του υπήρξε μία εκδήλωση όχι μόνον βαρύτατου πένθους, όχι μόνον μεταμέλεια ενός ολόκληρου λαού, αλλά και δέους για το αβέβαιο μέλλον του τόπου.

Η Ελλάδα αισθανόταν εκείνη την στιγμή, που η νεκρική πομπή πορευόταν προς το Α΄ Νεκροταφείο, ότι γινόταν φτωχότερη σε ηθική δύναμη, σε πολιτική ηγεσία, σε αυτοπεποίθηση και ασφάλεια. Τον νεκρό ακολούθησαν σε εκείνη την τελευταία διαδρομή, χιλιάδες δακρυσμένου κόσμου, φίλων και αντιπάλων.

Ο χαρακτήρας του Τρικούπη, υπήρξε ιδιαιτέρως ισχυρός. Θεληματική η ένταση των σκοπών του, σπουδαία η διορατικότητά του, ακλόνητη η θέλησή του, γεωμετρική η πειθαρχία του πνεύματος του και ακατάβλητο το φυσικό και ψυχικό του θάρρος.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης, Αργείος

( Περίεργος βιογραφική σημείωσις)

Πολύς εγένετο κατ’ αυτάς λόγος και ενταύθα περί του αοιδίμου Χαριλάου Τρικούπη. Ηθέλησα να εξακριβώσω την παράδοσιν περί του τόπου της γεννήσεως αυτού έξ όσων δε εζήτησα πληροφορίας μόνον εις ηδυνήθη μετά θετικότητος να ικανοποιήση την περιέργειάν μου ούτος δε είνε ο εις πολύν δικαστικόν κόσμον γνωστός γηραιός κ. Εμμανουήλ Σωτηρόπουλος, αρχαίος δικηγόρος και συμπολίτης μας, μηδόλως όμως δικηγορών από πολλών ετών. Ο Κύρ – Μανώλης είνε υπερογδοηκοντούτης, ζη δε, ως άλλος Διογένης, ο Σινωπεύς φιλόσοφος.

Έχει ισχυράν μνήμην, ως εξ άλλων περιστάσεων γνωρίζω. Εν τούτοις δημοσιεύω μεν πιστώς όσα μοί διηγήθη, υπ’ ευθύνην του όμως. Διότι εγώ μεν τα πιστεύω προχείρως, αφήνω δε εις άλλους να ελέγξωσι την ακρίβειαν αυτών. Ιδού, τι διηγήθη μοι ο αφελής αλλ’ ευσυνείδητος γέρων.

« Ο πατήρ του Τρικούπη Σπυρίδων Τρικούπης ήλθεν εις Ναύπλιον τω 1824. Ηγόρασε παρά της τότε Κυβερνήσεως το χωρίον Αυβδήμπεη. Το χωρίον δε αυτό επώλησε μετά τινα έτη τω 1828-1830 εις τους επιφανείς Ναυπλιείς Γ. Αντωνόπουλον, Γ. Κωστάκην και Μιχ. Ιατρόν, αντί φοινίκων, ισοδυναμούντων προς δραχ. 14-16.000 περίπου.

Δια του χρηματικού δε ποσού τούτου, έκτισε τας εν Ναυπλίω και Άργει δύο οικίας του. Κατά το έτος 1830, εν ω μόλις είχε περατωθή η οικοδομή της ενταύθα οικίας του, κατώκει δε εν Άργει εν τινι πενιχρώ οικίσκω, εγεννήθη εν αυτώ ο υιός του Χαρίλαος. Κατά το 1830 λοιπόν και εν Άργει και ουχί το 1832, εν Ναυπλίω, ως πολλάκις εγράφη και λέγεται. Αλλ’ η σαθρότης του οικίσκου ηνώχλει την λεχώ μητέρα του και εδέησε να μετενεχθή αύτη μετά του νεογνού εις την μεγάλην ενταύθα νεόδμητον οικίαν του.

Ο Σπ. Τρικούπης ην τότε αντικυβερνητικός Αγγλόφρων˙ ων υπό την δυσμένειαν του Κυβερνήτου Ιω. Καποδιστρίου και χάριν υγείας κατώκει οικογενειακώς εν Άργει. Κατώκουν δε τότε εν Άργει και πολλοί αντικυβερνητικοί, ως ο Μαυροκορδάτος, ο Νέγρης, ο Πολυζωΐδης και άλλοι διαπρεπείς πολιτικοί άνδρες του καιρού εκείνου. Πάντες ούτοι, ανήκοντες εις την κατά του Κυβερνήτου αντιπολίτευσιν, συνήρχοντο εις την οικίαν του Τρικούπη και εκεί διεσκέπτοντο και εκανόνιζον τα πολιτικά των σχέδια και διαβήματα.

Τα συνωμοτικά αυτά συμβούλια έφθασαν εις τας ακοάς του Κυβερνήτου, όστις διέταξε τον αρχηγόν του Ιππικού Δημ. Καλλέργην να εκτοπίση εξ Άργους τον Τρικούπην και Μαυροκορδάτον, τους κορυφαίους δηλ. της κατ’ αυτού αντιπολιτεύσεως. Ο Καλλέργης έδραμε προς εκτέλεσιν της διαταγής μετά στρατιωτικών εις την οικίαν του Τρικούπη. Αλλ’ ο Τρικούπης εξήλθεν εις τον εξώστην, κρατών εις χείρας το νήπιον τέκνον του και επιδεικνύων αυτό τω Καλλέργη και τοις περί αυτόν, εζήτησεν ολιγοήμερον αναβολήν, έως ου σαραντίση η λεχώ σύζυγός του. Ο Καλέργης επείσθη και συγκατετέθη.

Μετ’ ολίγας ημέρας εσαράντισεν η λεχώ και ο Σπ. Τρικούπης εβάπτισεν ενταύθα τον πολυφίλητον υιόν του. Το βάπτισμα ετελέσθη εις τον ενταύθα ναόν του αγίου Κωνσταντίνου, εγγύτατα της οικίας του Τρικούπη κείμενον, πανάρχαιον Βυζαντινόν ναόν, μεταβληθέντα επί Τουρκοκρατίας εις τζαμίον, και τότε εγκαινιασθέντα υπό του αρχιμανδρίτου Καισαρίου και του αρχιερέως πρώην Ηλιουπόλεως Ανθίμου. Το βάπτισμα αυτό εγένετο μεγαλοπρεπέστατον, ως εκ της εξοχωτάτης κοινωνικής και πολιτικής περιωπής του Σπ. Τρικούπη.

Εκλήθησαν και παρευρέθησαν εις αυτό όλαι οι εξοχότητες της εποχής και πάντες οι δημογέροντες της επαρχίας Άργους. Το μυστήριον του βαπτίσματος ετέλεσεν ο αρχιερεύς Άνθιμος και ανάδοχος ην ο μέγας και ονομαστός αρχιεπίσκοπος Βρεσθένης, φίλος του Τρικούπη, όστις ωνόμασε το παιδίον Χαρίλαον. Ο Κύρ –Μανώλης βεβαιοί, ότι παρευρέθη και αυτός εις το βάπτισμα και επήρε μαρτυριάτικα.

Μετ΄ολίγας ημέρας ο αρχηγός του Ιππικού Καλλέργης, εκτελών την διαταγήν του Κυβερνήτου, εξετόπισε τον Τρικούπην και Μαυροκορδάτον και δι’ ενός πλοιαρίου απέστειλεν αυτούς εις Μήλον. Τότε η οικογένεια του Τρικούπη μετώκησεν εις Ναύπλιον. Εν Μήλω διέμειναν εξόριστοι ένα μήνα περίπου, μεθ’ ον ήλθον εις Ύδραν, ένθα ην το κέντρον της κατά του Κυβερνήτου αντιδράσεως και εκεί συνειργάζοντο μετά του Κουντουριώτου και άλλων αντικυβερνητικών.

Μετά το φόνον του Καποδιστρίου ο Τρικούπης , επανήλθεν εις Ναύπλιον παρά τη οικογένεία του, ιδίως δε οπόταν επεκράτησαν οι λεγόμενοι Συνταγματικοί. Εν Ναυπλίω διέμεινε και μετά την έλευσιν του βασιλέως Όθωνος και όταν η πρωτεύουσα του Κράτους μετετέθη εις Αθήνας, μετώκησε και αυτός εκείσε μετά της οικογενείας του».

Τοιαύτη είνε η διήγησις του γηραιού κ. Σωτηρόπολου περί του τόπου της γεννήσεως του αοιδίμου Χαριλάου Τρικούπη, όστις αποδεικνύεται ούτως Αργείος. Ο κ. Σωτηρόπουλος συνιστά να ερευνηθή η περιβόητος δικογραφία του τις πταίει δια να εξακριβωθή, που κατέθεσεν, ότι εγεννήθη ο Χαρίλαος Τρικούπης, ότε ανεκρίθη και κατεδιώχθη. Επίσης δε και το Μητρώον του Πανεπιστημίου μας, εις ο είνε εγγεγραμμένος.

Πάντα ταύτα δημοσιεύω μετ’ επιφυλάξως και χάριν των περιέργων. Προσθέτω δε, ότι οι εν Αθήναις και ιδίως οι δημοσιογράφοι, δύνανται και πρέπει να εξακριβώσωσι την αλήθειαν αυτών εκ των ανδρών του Αγώνος, όσοι αν τοιούτοι επιζώσι και εκ των εφημερίδων της εποχής εκείνης και άλλων πηγών, ας δύνανται να εύρωσιν εν Αθήναις.

Δ. Κ. Βαρδουνιώτης

Στο φύλλο 17/2^η σελίδα της 14^ης Απριλίου 1896 της εφημερίδας « Δαναός» ο Δημήτριος Βαρδουνιώτης επανέρχεται με συμπληρωματική σημείωση, ενώ η εφημερίδα αναφέρει την είδηση της κηδείας του Χ. Τρικούπη.

Ο νεκρός του Χαριλάου Τρικούπη μετακομισθείς εκ Καννών της Γαλλίας ετάφη την παρελθούσαν Πέμπτην παρά τους τάφους του πατρός και μητρός του εν Αθήναις, άνευ πομπών, άνευ στρατιωτικών παρατάξεων, άνευ στεφάνων και μουσικών, άνευ των επικηδείων και επιταφίων και των άλλων ματαίων επιδείξεων, αλλά μόνον μετά σεμνής εκκλησιαστικής πομπής. Αυτή ήτο η τελευταία θέλησίς του.

***

Εις συμπλήρωσιν της βιογραφικής σημειώσεως, ην εν τω προηγουμένω φύλλω εδημοσιεύσαμεν, προσθέτομεν σήμερον και ότι ο Σπυρίδων Τρικούπης μετά την βάπτισιν του περιφιλήτου υιού αυτού Χαριλάου, ανήγειρεν εις το ανατολικόν βάθος του κήπου της ενταύθα οικίας του ναΐσκον, μέχρι τούδε σωζόμενον και φερώνυμον του φιλτάτου υιού του. Το ναΐδριον αυτό ανηγέρθη, φέρον το όνομα του Αγίου Χαραλάμπους.

***

Την παρελθ. Πέμπτην, καθ’ ην εκηδεύετο εν Αθήναις ο αοίδιμος Χαρίλαος Τρικούπης, το εν Ναυπλίω Εφετείον προ πάσης εργασίας του, προτάσει του εισαγγελεύοντος δικηγόρου κ. Γ. Μουτζουρίδου και παρακλήσει του δικηγορικού συλλόγου, διέλυσε την συνεδρίασιν εις ένδειξιν πένθους και τιμής προς την μνήμην του εκλιπόντος επιφανεστάτου πολιτικού ανδρός και εξοχωτάτου μέλους του επιστημονικού κόσμου.

Στο φύλλο 19/2^η σελίδα της28ης Απριλίου 1896 στην εφημερίδα « Δαναός» ο ιστορικός Δ. Βαρδουνιώτης σε συμπληρωματική σημείωση του αναφέρει:

Πηγές

Παύλος Δρανδάκης, «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», Τόμος 23^ος, Εκδοτικός Οργανισμός «Ο Φοίνιξ», Αθήναι, χ.χ.
Γεώργιος Τσοκόπουλος, «Χαρίλαος Τρικούπης», Εκδοτικόν Κατάστημα Γεωργίου Δ. Φέξη, Εν Αθήναις, 1896.
Λύντια Τρίχα, «Χαρίλαος Τρικούπης / Μια Βιογραφική Περιήγηση», Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα, 2009.
Εφημερίδα,« ΔΑΝΑΟΣ», φύλλο 16 της 7ης Απριλίου & φ. 17 και 19, 1896, Άργος .

Read Full Post »

Τρικούπης Μ. Ιωάννης (1750-1824)

Posted in Πρὀσωπα, tagged 1821, alphaline, Argolikos Arghival Library History and Culture, Greek History, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Βιογραφίες, Επανάσταση, Επανάσταση 21, Ιστορία, Ιωάννης Μ. Τρικούπης, Μεσολόγγι, Πρόσωπα, Πολιτικοί, Σπυρίδωνας Τρικούπης, Τρικούπης Χαρίλαος, Φιλική Εταιρεία on 20 Σεπτεμβρίου, 2010| Leave a Comment »

Τρικούπης Μ. Ιωάννης (1750-1824)

Ιωάννης Τρικούπης

Ο Ιωάννης Μ. Τρικούπης (1750-1824), πατέρας του Σπυρίδωνα και παππούς του Χαρίλαου Τρικούπη, γεννήθηκε και πέθανε στο Μεσολόγγι. Ήταν γιος του Ματθαίου Τρικούπη, πλοιάρχου και προεστού της πόλης, και της Ρήνας Αναστασίου Κουρκουμέλη. Τα πρώτα γράμματα τα διδάχθηκε στη γενέτειρά του, με δάσκαλο τον Παναγιώτη Παλαμά. Συνέχισε τις σπουδές του στην Ιθάκη μαθαίνοντας ιταλικά και γαλλικά, και κατόπιν στην Πάτρα. Εκεί συνδέθηκε φιλικά με τον μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γαβριήλ τον οποίο ακολούθησε για ένα διάστημα στην Κωνσταντινούπολη, όταν εξελέγη πατριάρχης με το όνομα Γαβριήλ Δ’. Περί το 1780 επέστρεψε στο Μεσολόγγι, όπου εγκαταστάθηκε μονίμως.

Ως πρωτότοκος διαδέχθηκε τον πατέρα του, τόσο στις ιδιωτικές υποθέσεις τους όσο και στην ενασχόληση με τα κοινά, εκλεγόμενος και αυτός προεστός. Εξαιρετικά δίκαιος και τίμιος, έχαιρε μεγάλης υπόληψης μεταξύ των συμπατριωτών του. Συγχρόνως όμως είχε κερδίσει και τη συμπάθεια του Αλή Πασά, που του παρείχε ειδικά προνόμια, μεταξύ των οποίων και την άδεια να φορά ευρωπαϊκά ρούχα. Με τα κουστούμια αυτά, αλλά και λόγω της ευρωπαϊκής του κουλτούρας, έμοιαζε περισσότερο με ξένο ευγενή παρά με μεσολογγίτη προύχοντα. Με την εργατικότητα, τη μεθοδικότητα και το επιχειρηματικό πνεύμα που τον διέκρινε, αύξησε σημαντικά την πατρική περιουσία, την οποία κατόπιν διέθεσε σχεδόν όλη για τις ανάγκες του Αγώνα.

Εβδομηντάχρονος σχεδόν, ήταν από τους πρώτους που μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία και με την κήρυξη της Επανάστασης εξελέγη πρόεδρος των δημογερόντων και στη συνέχεια των εφόρων της πόλης. Υπηρέτησε τον Αγώνα στο πολιτικό πεδίο, αρχικά ως γερουσιαστής στη Γερουσία της Δυτικής Ελλάδος και κατόπιν ως μέλος του πολιτικού τμήματος του συμβουλίου της Γενικής Διευθύνσεως της Δυτικής Ελλάδος. Λίγο πριν τον θάνατό του, το 1824, εκλέχθηκε και μέλος της τριμελούς επιτροπής που θα αντικαθιστούσε κατά την απουσία του τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο.

Ο Ιωάννης παντρεύτηκε την Αλεξάνδρα Παλαμά, κόρη της γνωστής και λογίας οικογένειας της πόλης. Απέκτησαν εννέα παιδιά, επτά αγόρια και δύο κορίτσια: τον Σπυρίδωνα, τον Αναστάσιο, η ύπαρξη του οποίου μέχρι τώρα αγνοείτο από τους βιογράφους της οικογένειας, τον Μάνθο και τον Κωνσταντίνο, που βρήκαν ηρωικό θάνατο στο Μεσολόγγι, τον Απόστολο, τον Νικόλαο, για τον οποίο δεν έχουμε πολλά στοιχεία, τον Θεμιστοκλή, την Ειρήνη, κατόπιν σύζυγο Ιωάννη Ραζηκότσικα και τη Μαρία, κατόπιν σύζυγο του δημάρχου Μεσολογγίου Δημητρίου Καψάλη.

Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από το βιβλίο της Λύντια Τρίχα, «Χαρίλαος Τρικούπης / Μια Βιογραφική Περιήγηση», Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα, 2009.

Read Full Post »

Τρικούπη Σοφία (1838-1916)

Posted in Πρὀσωπα, tagged alphaline, Argolikos Arghival Library History and Culture, Greek History, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, Βιογραφίες, Ιστορία, Ναύπλιο, Πρόσωπα, Σπυρίδωνας Τρικούπης, Τρικούπη Σοφία (1838-1916), Τρικούπης Χαρίλαος on 2 Σεπτεμβρίου, 2010| Leave a Comment »

Τρικούπη Σοφία (1838-1916)

Σοφία Τρικούπη

Κόρη του Σπυρίδωνα και της Αικατερίνης Τρικούπη και αδελφή του Χαρίλαου Τρικούπη. Γεννήθηκε στο Λονδίνο το 1838. Μεγάλωσε και μορφώθηκε στην αγγλική πρωτεύουσα και συναναστράφηκε τον κύκλο των επιφανών πολιτικών, καθηγητών και ευγενών ανδρών που είχε η οικογένεια. Με ευρύτητα καλλιέργειας και ισχυρό πνεύμα, έγινε κοινωνός των ιδεών και των σκέψεων του μεγάλου αδελφού της , για τον οποίο αισθανόταν αληθινό θαυμασμό, αφοσίωση και λατρεία.

Μετά το θάνατο των γονέων της, η ζωή της δόθηκε αμέριστα στην λατρεία και την υπηρεσία του Χαρίλαου Τρικούπη. Το σπίτι της υπήρξε το κέντρο των ανώτερων διπλωματικών, πολιτικών και κοινωνικών συγκεντρώσεων. Οι αίθουσες στο σπίτι της Σοφίας Τρικούπη ήταν αυτές που έφεραν σε επικοινωνία την Ελλάδα με την Ευρώπη. Δεν υπήρχε μέλος ηγεμονικής οικογένειας, δεν υπήρχε επίσημος ή επιφανής ξένος διερχόμενος από την Αθήνα, ο οποίος να μην επιζητούσε να επισκεφθεί τη Σοφία Τρικούπη, είτε όπως αρχικά συνέβαινε παρευρισκόταν ο αδελφός της, είτε όχι. Είναι ίσως μοναδικό το παράδειγμα στην ιστορία γυναίκας με τέτοιο εξαιρετικό χαρακτήρα.

Αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή της, στη λατρεία και αφοσίωση του μεγάλου αδελφού της και στεκόταν στο πλευρό του σ’ όλη του τη ζωή , προσπαθώντας να τον απαλλάξει απ’ όλες τις μικροστενοχώριες και τις ενοχλήσεις που ήταν συνυφασμένες με τη ζωή ενός πολιτικού.

Εξαιρετική φυσιογνωμία της νεώτερης Ελλάδας, η Σοφία Τρικούπη υπήρξε όπως γράφτηκε: « η ιδεώδης κόρη, αλλά και η ιδεώδης αδελφή, διανύσασα όλον τον βίον αυτής με μίαν ιδέαν, μίαν πίστιν, ένα αίσθημα προς τον μεγάλον αδελφόν της». Η ζωή της Σοφίας Τρικούπη , αναπόσπαστη από την ύπαρξη του Χαρίλαου Τρικούπη, έληξε ουσιαστικά με το θάνατο του αδελφού της (1896) στις Κάννες. Κλείσθηκε έκτοτε στο σπίτι της ζώντας με την ανάμνηση εκείνου. Απεβίωσε μετά από σύντομη ασθένεια το 1916 σε ηλικία 78 ετών, διατηρώντας μέχρι τελευταίας στιγμής όλη τη διαύγεια της ισχυρής διανοίας της.

Ο Φρέντι Γερμανός το 1992 εξέδωσε το ιστορικό μυθιστόρημα «Γυναίκα από βελούδο», το οποίο αναφέρεται στη ζωή της Σοφίας Τρικούπη. Η «Γυναίκα από βελούδο», πέρασε το 1985 κι από την ελληνική τηλεόραση, με τη μορφή του δραματοποιημένου ντοκιμαντέρ. Το σκηνοθέτησε ο ίδιος ο Φρέντυ Γερμανός, επιλέγοντας τη Νίκη Τριανταφυλλίδη για το ρόλο της Σοφίας Τρικούπη και τον Αντώνη Αντωνίου γι’ αυτόν του Δηλιγιάννη.

Στην περίληψη του βιβλίου διαβάζουμε:

«Η ζωή της Σοφίας Τρικούπη, της «γυναίκας από βελούδο», μοιάζει με σενάριο – όπως άλλωστε συμβαίνει με τη ζωή κάθε μεγάλης ντίβας. Μεγαλωμένη στους ανθισμένους κήπους του Μπάκινγχαμ, κάτω απ’ το στοργικό βλέμμα της βασίλισσας Βικτώριας, γνώρισε πολύ νωρίς όλα τα διάσημα ονόματα του αιώνα της, τον Βίσμαρκ, τον Ντισραέλι, τον Τέννυσον, τον Κάιζερ, τον τσάρο Νικόλαο – ακόμα και τον Ανδρέα Κάλβο, που ζούσε τότε στην Αγγλία. Αργότερα, στην Αθήνα του 1880, βρέθηκε ανάμεσα σε δύο αιχμηρές συμπληγάδες – την αφοσίωσή της για τον αδερφό της, τον Χαρίλαο Τρικούπη, και τον έρωτά της για τον ανελέητο αντίπαλό του, τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη.* Το βελούδο όμως δεν ξέφτισε. Ήταν πάντα η περήφανη ντίβα. Την πολιορκούσαν όλοι οι διάσημοι εραστές της εποχής, από τον Γεώργιο τον Α´ μέχρι τον Αχιλλέα Παράσχο και τον Εμμανουήλ Ροΐδη. Όμως εκείνη έμεινε πιστή ως το τέλος της ζωής της στον μεγάλο έρωτα – «τον πικρό έρωτα», όπως συνήθιζε να λέει στα γεράματά της».

* Η Λύντια Τρίχα στο βιβλίο της, «Χαρίλαος Τρικούπης / Μια βιογραφική περιήγηση», σελ, 183, σημειώνει: Από τα σωζόμενα έγγραφα και τις οικογενειακές αναμνήσεις καθίσταται σαφές ότι ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο Χαρίλαος Τρικούπης και η Σοφία Τρικούπη, κατά την δεκαετία του 1860 είχαν θερμές φιλικές σχέσεις που αργότερα διαλύθηκαν. Δεν υπάρχει όμως καμία απολύτως ένδειξη για το φημολογούμενο ειδύλλιο μεταξύ Σοφίας και Δηλιγιάννη, που αποτέλεσε πριν από μερικά χρόνια και θέμα μυθιστορήματος.

Πηγές

Παύλος Δρανδάκης, «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», Τόμος 23^ος, Εκδοτικός Οργανισμός «Ο Φοίνιξ», Αθήναι, χ.χ.
Λύντια Τρίχα, «Χαρίλαος Τρικούπης / Μια Βιογραφική Περιήγηση», Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα, 2009.

Read Full Post »

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
Αναζήτηση
Kατηγορίες

Αρχείο
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΑΡΘΡΑ
ΝΑΥΠΛΙΑΚΑ (1862)
Η μεγαλύτερη και πιο αιματηρή από τις στάσεις της Α’ Δυναστείας, η οποία τερματίστηκε με εκστρατεία και τακτική πολιορκία του Ναυπλίου. Χίλιοι στρατιώτες υπό τους, Αρτέμιο Μίχο, Πάνο Κορωναίο και τον δικαστικό Γεώργιο Πετιμεζά, μαζί με τους περίπου χίλιους πολιτικούς κρατούμενους στην Ακροναυπλία που απελευθερώθηκαν και μερικές εκατοντάδες νέους εθελοντές, ξεκίνησαν αντιδυναστικό αγώνα. Η βασιλική κυβέρνηση του Αθανασίου Μιαούλη έστειλε εναντίον τους στρατό περίπου 7.000 ανδρών. Μέσα Μαρτίου του 1862, η επανάσταση είχε κατασταλεί. Πολλοί από τους επαναστάτες αμνηστεύτηκαν…
Η ΝΑΥΠΛΙΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1862: ΜΙΑ ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
[…] Στην Αθήνα ήταν η Χρυσή Νεολαία με ηγέτη τον Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, αποτελούμενη κυρίως από φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, που είχε ιδρυθεί το 1837, η οποία μαζευόταν στο καφενείο «Η Ωραία Ελλάς» και αμφισβητούσε το αρτηριοσκληρωτικό καθεστώς. Μια πρώτη εξέγερση ήταν εκείνη του 1843, που υπό τον συνταγματάρχη Καλλέργη πέτυχε την παραχώρηση Συντάγματος. Όμως ο Όθων συνέχισε να κυβερνά απολυταρχικά, να ανεβάζει και κατεβάζει τις κυβερνήσεις της αρεσκείας του, χωρίς να ακολουθεί τις συνταγματικές επιταγές που είχε υπογράψει. Ο θείος του Βικέλα, Λέων Μελάς, διετέλεσε Υπουργός Δικαιοσύνης του Όθωνα, παρά τη διστακτικότητά του προς τούτο και μαρτυρεί ότι στα υπουργικά συμβούλια με την παρουσία του βασιλέως «ουδέν απεφάσιζε, ήθελε μόνο να κερδίζη καιρόν, ώστε ουδενός γενομένου να παρέλθει ο γενικός υπέρ του υπουργείου ενθουσιασμός και να το παύση ή το μεταρρυθμίση, εις τρόπο ώστε να γείνη βασιλική η πλειοψηφία του»…
ΤΑ ΙΟΥΝΙΑΝΑ ΤΟΥ 1863
Τα Ιουνιανά του 1863 – Εμφύλιες συγκρούσεις για τη διαδοχή του Όθωνα.
Μετά την έξωση του Οθωνα και την πτώση της δυναστείας του, η εξουσία στην Ελλάδα ασκήθηκε από την αυτοαποκαλούμενη «Δεύτερη εν Αθήναις Εθνοσυνέλευση των Ελλήνων», την οποία αποτελούσαν όλοι οι αντιπολιτευόμενοι τον έκπτωτο μονάρχη. Οι πληρεξούσιοι που αποτελούσαν την εθνοσυνέλευση απέτυχαν πλήρως στο έργο τους και με τις παραλείψεις τους, τα πολιτικά και κομματικά τους πάθη, οδήγησαν σταθερά την Ελλάδα στην αναρχία και στον εμφύλιο πόλεμο των «Ιουνιανών», που διεξήχθη στους δρόμους των Αθηνών με εκατοντάδες νεκρούς και τραυματίες…
ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ
- Ιστορικές στιγμές του Νοσοκομείου Άργους (μέρος II)
  [...] «…γράφω την διαθήκην μου αυτή δια της χειρός μου και ορίζω τα εξής: Επειδή έμεινα ανύπανδρος και επειδή δεν έχω ούτε γονείς ούτε αδελφούς και δια να φανώ και εγώ χρήσιμος εις το Άργος και να συντρέξω οικονομικώς το Νοσοκομείον που θα γίνει με τα χρήματα που αφήκαν ο Δεσμίνης και η Καλλιοντζή εις το Άργος, δια τούτο επιθυμώ όπως όλη η περιουσία μου, κινητή και ακίνητος και μετρητά περιέλθουν μετά τον θάνατόν μου εις το Νοσοκομείον αυτό, όπως εκ των εισοδημάτων των κτημάτων μου (τα οποία δεν έχουν δικαίωμα να πωλούν) συντηρείται μια αίθουσα ασθενών, η οποία θα ονομάζεται Αίθουσα Αναστασίου Νικήτα Στεργίου ή Μαριγώς Νικήτα Στεργίου»...
- Κεφαλάρι Άργους
  ΄[..] Στην είσοδο του Σπηλαίου και πάνω σε βράχο είναι κτισμένος ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής, όπου τιμάται με ιδιαίτερη λαμπρότητα η Παναγία Κεφαλαριώτισσα την Παρασκευή του Πάσχα. Κάτω από το βράχο υπάρχουν οι πηγές του Ερασίνου ποταμού, ο οποίος άλλοτε ονομαζόταν Στύμφαλος από το όνομα της Στυμφαλίας λίμνης, τα νερά της οποίας βρίσκουν διέξοδο από καταβόθρες, διαρρέουν τα σπλάχνα του βουνού και αναβλύζουν στη συνέχεια κάτω από τον βράχο. Το όνομα του Ερασίνου προέρχεται από το ουσιαστικό έρση (άρδη, αρδεύω), που σημαίνει δροσιά, ή από το ρηματικό επίθετο εραστός (εράω), που σημαίνει αξιαγάπητος, μια και αρδεύει τον εύφορο κάμπο...
- Χειροτεχνική εργασία στα υφαντουργικά εργοστάσια του Άργους – Όψεις της εργατικής εμπειρίας και της γυναικείας ταυτότητας
  [...] Στα υφαντήρια οι γυναίκες μάθαιναν αρχικά δευτερεύουσες και προπαρασκευαστικές δουλειές, όπως μίτωμα. Στο εξειδικευμένο προσωπικό του εργοστασίου ανήκουν οι υφάντριες και οι κλώστριες, οι οποίες είναι υπεύθυνες οι μεν για την παρακολούθηση των αργαλειών και οι δε για την ομαλή λειτουργία του μηχανήματος που ενώνει το νήμα. Οι κλώστριες συχνά επιστατούν τις εργάτριες στο διάσιμο και τύλιγμα του νήματος και ξεμπλέκουν το νήμα που μπλοκάρει στα μηχανήματα. Σημειωτέον, για αυτή τους την αρμοδιότητα πληρώνονταν επιπλέον γιατί θεωρείται πιο υπεύθυνη θέση. Η εύρεση των εργατριών γινόταν από τη σύσταση μιας ήδη εργαζόμενης στο εργοστάσιο ή από τα ίδια τα αφεντικά...
- Ομιλία στο Δαναό με θέμα: «Πανόραμα της Ελληνικής Διασποράς: Όψεις και ιδιαιτερότητες»
  Η κ. Μαρίνα Φράγκου είναι Διδάκτωρ Ανθρωπογεωγραφίας, ομογενής από τις ΗΠΑ που ζει στην Ελλάδα από το 1994. Έχει διδάξει στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (Ελληνισμός της Διασποράς στο Πρόγραμμα Ελληνικών Σπουδών, και Ανθρωπογεωγραφία στο Πρόγραμμα Ευρωπαϊκών Σπουδών)...
- Βιομήχανοι – υφαντουργοί Άργους
  [...] Τα υφάσματα ήταν αλατζάδες, κάμποτ και ντρίλια, όλα βαμβακερά, χοντρά και φτηνά υφάσματα. Ο αλατζάς προσφερόταν για φορέματα, φούστες, λαϊκά πουκάμισα, πουκαμίσες, για σεντονόπανα. Με τα κάμποτ έραβαν ανδρικά και γυναικεία εσώρουχα, πουκάμισα και άλλα. Από τα ντρίλια κατασκευάζονταν κυρίως παντελόνια σε χρώμα σκούρο μπλε ή γκρι, όμοια με τα γνωστά τζιν ή μπλουτζίν. Ήταν ρούχα για τη δουλειά πολύ γερά...
Εγγραφή στο Ιστολόγιο μέσω Email

Εισάγετε το email σας για εγγραφή στην υπηρεσία αποστολής ειδοποιήσεων μέσω email για νέες δημοσιεύσεις.

Διεύθυνση Email:

Προστεθείτε στους 582 εγγεγραμμένους.

ARGOLIKOS ARCHIVAL LIBRARY OF HISTORY AND CULTURE www.argolikivivliothiki.gr

Posts Tagged ‘Τρικούπης Χαρίλαος’

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΑΡΘΡΑ

ΝΑΥΠΛΙΑΚΑ (1862)

Η ΝΑΥΠΛΙΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1862: ΜΙΑ ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΤΑ ΙΟΥΝΙΑΝΑ ΤΟΥ 1863

ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

Εγγραφή στο Ιστολόγιο μέσω Email